Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 97

[p. 114]

Wijsgerige kroniek
Christelijk geloof en hedendaags denken
door A. Wylleman

A. Dondeyne: Foi Chrétienne et Pensée Contemporaine. (Bibliothèque philosophique de Louvain). - 1 vol. VIII. 221 blz. Uitg. Publications universitaires, Leuven, 1951.

Het boek dat de Leuvense hoogleraar A. Dondeyne zo pas liet verschijnen behandelt wel niet uitsluitend wijsgerige problemen, maar niettemin kan het een der meest belangrijke wijsgerige publicaties van de laatste jaren worden genoemd.

Aanleiding tot deze publicatie gaf de encycliek Humani generis, waarin Paus Pius XII op het gevaar wijst, dat een al te verzoeningsgezinde houding tegenover de wijsgerige opvattingen van vandaag voor de christelijke geloofshouding kan insluiten. Het werk wil een commentaar zijn op deze encycliek, maar dan ook een constructieve commentaar die een echt wijsgerig antwoord zoekt op de reële moeilijkheden waarmede ook christelijke denkers hebben af te rekenen. Dit antwoord wordt gewonnen met behulp van het vrij ingewikkeld technisch apparaat dat het wijsgerig denken uiteraard heeft moeten uitbouwen, maar het betreft tal van stellingen die naar hun essentiële inhoud niet alleen in de wijsbegeerte maar ook in andere cultuuruitingen van vandaag zijn terug te vinden. Om die reden mag men dan ook wel verhopen dat het werk van Prof. Dondeyne een zeer groot aantal lezers zal interesseren.

De huidige wijsbegeerte belicht bij voorkeur de historiciteit van het menselijke bestaan en de onmogelijkheid om dat bestaan in een objectief wetmatig natuurgeheel in te schakelen. Deze stellingen berusten op een duidelijk besef van de draagwijdte en de zin van de vrijheid der mensen. Deze vrijheid is niet zozeer een vermogen om te kiezen tussen meerdere mogelijkheden die ons handelen zouden gegeven worden, als het vermogen om vanuit een bepaalde situatie, die ons door de natuur en de anderen wordt opgedrongen, steeds nieuwe mogelijkheden te ontwerpen om de natuur en de gemeenschap te ‘humaniseren’. Onze wereld is dan ook geen wereld van objecten, die een onveranderlijke, wetmatige betekenis zou hebben, maar een cultuurwereld die een groeiende betekenis ontvangt van en voor de mens. De waarden die de mens er beleeft, zijn hem niet van eeuwigheid gegeven; de mens moet ze op

[p. 115]

eigen verantwoordelijkheid en risico tot stand brengen. Op grond van dit ‘humanisme’ neemt de huidige wijsbegeerte zeer gemakkelijk een antireligieuze houding aan, wanneer zij in de religie alleen de gebondenheid ziet aan waarden, die de mens als absoluut en eeuwig geldend worden voorgehouden, en die veelal slechts de geestelijke structuur vertolken van een bouwvallig verleden.

De existentiephilosophie biedt zeker de meest duidelijke verantwoording van deze stellingen. Ze beschouwt de eigenheid van het menselijke bestaan - een bestaan dat niet in de natuur gevangen zit maar in zijn relatie tot de natuur er ook steeds buiten staat (ex-sisteert) - als het oorspronkelijke kengegeven dat alle menselijke gedragingen en alle historische betekenissen, welke deze gedragingen in de wereld tot stand brengen, kan verklaren. Dit verklarende licht dat het menselijke bestaan werpt op de ganse werkelijkheid biedt een rijker ‘rationaliteit’ dan die welke men gewoonlijk haalt uit de abstracte wetmatigheid van de op zich zelf beschouwde objecten. Het maakt volgens vele auteurs een Godsbevestiging nutteloos, zoniet onmogelijk.

Bij ons weten is het werk van Prof. Dondeyne het allereerste om op precieze en genuanceerde wijze de waarde van deze wijsbegeerte af te wegen en van daaruit een positieve oplossing te zoeken voor de problemen die ze behandelt. Het verwijst vooral naar de publicaties van M. Merleau-Ponty en K. Jaspers, in mindere mate naar die van G. Marcel, J.P. Sartre en M. Heidegger.

Een eerste belangrijke resultaat van dit onderzoek is het aantonen van het feit dat het existentialisme - zoals het wel meer gebeurt in de philosophie - in grote mate bepaald is door de stellingen die het bestrijdt. De existentialistische afwijzing van het objectief wetmatig systeem, waartoe het idealistisch rationalisme de ervaringswereld had herleid, is zelf idealistisch waar ze aan de gegeven werkelijkheid alle oorspronkelijke betekenis ontzegt en alle betekenissen terugvoert tot het scheppende zingevende bestaan van de mens. Zo ook berust de afwijzing van een absolute, eeuwige werkelijkheidsgrond op een voorstelling van de absolute Geest die gewoonweg uit het idealisme wordt overgenomen.

Schrijvers bedoeling is daarbij niet zijn handen in onschuld te wassen, maar bij middel van die uitzuivering van het existentialisme de eigenlijke draagwijdte van de zingevende ervaring, die het heeft aangewezen, juister te vatten en te expliciteren. Dit sluit dan, op zeer verrassende wijze, aan bij het Thomisme. Schr. toont immers, dat een getrouwe explicitering van de bestaanservaring, die het existentialisme als het oorspronkelijke zingevende aanwijst, moet leiden tot een zijnsbeschouwing in Thomistische zin. Zo krijgt de encycliek, die als kerkelijk document de Thomistische wijsbegeerte aanbeveelt om haar overeenstemming met de openbaring, een wijsgerige basis. En zo kan ook een nieuw licht worden geworpen op de humanistische problematiek van het existentialisme.

De oorspronkelijke ervaring, die ons geestesleven leidt, is die van ons bestaan-in-de-wereld-met-anderen; het is de ervaring van een zijnsorde waarop

[p. 116]

alle wezens rusten. Alle bevestigingen over de werkelijkheid zijn een ontsluiering van die zijnsorde, die we niet poneren maar die we eerst en vooraf moeten erkennen. Onze allereerste begrippen zijn de uitdrukking van de fundamentele openheid van de mens voor het zijnde, als waar en als goed. Met behulp van die begrippen zal de philosophie de betekenis van het zijnde progressief ontsluieren. Zo zij dan, op grond van de zijnservaring, een absolute Zijnsgrond bevestigt, dan is dit een bevestiging van wat men in technische termen een ‘primum quoad se’ moet noemen, d.i. een grond van het zijn, van de intelligibiliteit, van de waarde, in zich zelf. Dat ‘primum quoad se’ is geen ‘primum quoad nos’, is niet een norm die we zelf zouden kunnen bereiken om er onze waarheid- en waardebevestigingen aan te meten. Het ‘primum quoad nos’ is en blijft onze eigen oorspronkelijke bestaanservaring als bestaan-met-anderen-in-de-wereld, als deelhebbing aan het zijn. We kunnen dat zijn wel funderen in een Transcendentie, maar we zullen onze eigen inzichten inwinnen bij het Transcendente. Philosophie en moraal zijn menselijke activiteiten. Wat men het existentialisme moet verwijten, is niet dat het verwijst naar ons bestaan als oorspronkelijke verklarende gegevenheid, maar dat het dit bestaan niet getrouw genoeg weet te expliciteren, als deelhebbing aan het zijn, deelhebbing die in de historiciteit zelf verwijst naar het Transcendente.

Men begrijpt welk belang dit heeft voor een juiste waardering van een ‘humanistische’ levenshouding. Men begrijpt ook welk belang het heeft voor de fundering van een christelijk humanisme, waar de erkenning van de Transcendentie de aanvaarding wordt van een mysterie waarbij de Transcendente God einddoel wordt van de mens zelf. Hier verlaten we het formeel wijsgerige terrein om een probleem te vatten dat buiten de aanvaarding van de Openbaring niet volkomen kan gesteld worden, het probleem van geloof en cultuur.

Het volstaat daar niet quoad se de principiële verenigbaarheid aan te tonen van het religieuze en het profane. Men moet dit probleem beschouwen quoad nos, in functie van de oorspronkelijke eigenheid van beide dimensies in onze ervaring, in functie ook van de historiciteit van het profane. Men moet er vooral op bedacht zijn de verworven oplossing in een concrete menselijke houding om te zetten. Een volledig antwoord immers, op een humanisme dat de aanvaarding van eeuwige goddelijke waarden onverenigbaar acht met de scheppende verantwoordelijkheid van de mens, wordt alleen geboden in een zo zuiver mogelijke beoefening én van het religieuze én van het profane.

Het profane is al wat behoort bij de uitbouw van een echt menselijke wereld. Het religieuze is wat de mens richt op het Transcendente, op God. Men mag het ene niet herleiden tot het andere: het godsdienstige kan het streven naar cultuur niet bevredigen evenmin als de cultuur het streven naar God kan bevredigen. Beide sferen hebben hun eigen autonome betekenis en waarde; het ene ligt niet in de verlenging van het andere. Toch zijn die onderscheiden sferen niet volledig gescheiden. Waar het Christendom de uiteindelijke betekenis van het menselijke bestaan komt openbaren, moet het ook

[p. 117]

een aardse betekenis hebben die tot het profane moet kunnen doordringen. Die noodzakelijke incidentie van het religieuze op het profane situeert schr. op het plan van de zedelijke waarden. Deze krijgen in het religieuze perspectief een nieuwe dimensie, waar het zedelijke wordt betrokken in de Liefde tussen God en de mensen. Deze incidentie van het eeuwige op het historische doet niets af van de scheppende verantwoordelijkheid van de mensen. Integendeel, ze moet een kracht zijn om het rijk van de Liefde meer en meer op de wereld te vestigen. Zo wordt het Christendom als godsdienstige houding ook een humanisme.

We hebben hier niet de ganse rijkdom van dit boek kunnen aantonen. We hopen dat onze lezers hem zelf bij eigen lectuur zullen ontdekken. Eén bedenking willen we eraan toevoegen, die zeker niet afwijkt van de intentie van de schrijver. Deze wijst op de noodzakelijkheid van een dialoog tussen het Christendom en het hedendaagse denken. In die formulering echter schuilt een echte tragedie: die welke de antinomie van beide termen mogelijk maakt. Waarom het Christendom de scheppende kracht, die het vroeger bezat, nu in zulke mate heeft verloren, waarom zoveel authentiek menselijke waarden eerst buiten het Christendom worden tot stand gebracht, waarom het Christendom in naam van het humanisme kan worden bevochten, is niet zo eenvoudig uit te maken. Een zaak is zeker: we moeten onze schuld niet afwentelen op anderen. En we moeten bedenken dat we zelf de ergernis van de titel van dit werk moeten doen verdwijnen.