Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 97

[p. 110]

Kronieken

Vlaams proza
Nieuw werk van Marnix Gijsen
door André Demedts

Marnix Gijsen: ‘Klaaglied om Agnes’. - 1951. A.A.M. Stols, 's-Gravenhage.

Zoals eens Marcel Proust, schijnt ook Marnix Gijsen voortdurend naar een verjaard verleden op zoek. Ook hij wil terug naar de bron, waaruit de grondstromingen van een bestaan zijn opgeweld. In Klaaglied om Agnes komt opnieuw een man aan het woord, die over zichzelf niet kan zwijgen, omdat hij van zijn verleden geen afstand wil doen. In tegenstrijd met wat Ramuz in L'histoire du soldat heeft geschreven, dat men niet tegelijk kan zijn wat men is en was, is hij er volstrekt van overtuigd, dat iemands persoonlijkheid en levenslot door voorbije gebeurtenissen en verhoudingen worden bepaald. Hij staat niet alleen met die opvatting, want wij kunnen vaststellen dat zij ook in het werk van Walschap, (Adelaïde en Een Mens van goeden Wil) en Roelants (Gebed om een goed Einde) als een onomstootbare waarheid wordt vooropgezet, en toch beleeft hij haar op een eigen manier, waar hij, bewust van zijn egocentrisme, weigert uit zichzelf te treden, was het maar om zich één ogenblik het standpunt van zijn omwereld in te denken. Als een mens tot het inzicht komt dat er geen God bestaat, dringt zich meteen de vaststelling aan hem op, dat hij het middelpunt van het heelal is, terwijl de held uit Gijsens' jongste verhaal, een Orpheus-figuur, ook vóór het verlies van zijn Eurydice, vóór de ontdekking van Gods afwezigheid, zijn eigen menszijn als een absolute, zij het een tragische waarde beschouwt. Tragisch, omdat er in hem geen harmonische volkomenheid is en hij door het leven gaat, met het bewustzijn (reeds in zijn jeugd opgedaan) dat er hem iets ontbreekt. Dit bewustzijn zal hem toelaten te zeggen, dat hij zich ‘van in den beginne’ verongelijkt heeft gevoeld. Het zusje Agnes dat hij nooit heeft gekend, had het tekort in zijn leven moeten aanvullen. ‘Misschien was (zijn) verder bestaan niets anders dan een jacht op deze bleke schim’, een drang om het onbereikbare toch te verwerkelijken en de onvoltooidheid van zijn wezen door het bezit van een geliefde vrouw en door het éénworden met haar te volmaken. Wanneer de hoofdpersoon met zijn verhaal begint, weet hij waarheen het hem zal voeren. Dan staat het wrange en troosteloze einde hem reeds voor ogen. Dat hij niet-

[p. 111]

temin de treurige weg terug is willen gaan, beseffend dat hij de bitterheid van zijn ervaring opnieuw zou moeten doorlijden, schijnt erop te wijzen dat zijn doel is geweest het besluit te verklaren, waarmede hij op de laatste bladzijde van zijn lezers afscheid neemt.

De hoofdpersoon in kwestie laat zich bij het begin van het boek als een eenzelvige, fiere en kwetsbare jongen kennen. Hij heeft van zijn moeder een traditioneel katholieke, maar bekrompen opvoeding gekregen. De deftigheid en de vooroordelen, waarmede zij hem tegen een zondige wereld heeft trachten te pantseren, waren niet in staat om zijn edel en zoekend hart voor het leed van de wereld onontvankelijk te maken. Hij heeft de schijn der dingen leren doorkijken, de gemeenheid en huichelarij ontdekt, die achter uiterlijke fatsoenlijkheid verborgen gaan en, door zijn verlangen naar zuiverheid bezield, zich innerlijk afgekeerd van de idealen die hem aangeprezen werden. Voor zijn geboorte heeft hij een zusje gehad, dat spoedig gestorven is, maar in hem blijft verder leven met de trekken die Beatrice voor Dante heeft bezeten. Hij wacht op haar met een onmannelijke passiviteit, als op ‘een wezen dat had moeten bestaan en dat ik niet heb gekend’. Op een ogenblik van helder inzicht herinnert hij zich de uitspraak van de psychiater, dat er in zijn wezen ‘een teveel aan vrouwelijke hormonen aanwezig was’. Hij verzet zich tegen alle invloeden, die op zijn persoonlijkheid zouden kunnen inwerken en wordt reeds steigerend onwillig, als hij een kerk binnentreedt en met de stemming die er hangt in aanraking komt.

Op zekere dag maakt hij kennis met een meisje dat Agnes heet. ‘Zij was mijn dode zuster.’ Haar vader was een rechtgelovig man, die in armoede zes kinderen had grootgebracht. Zij wordt de engel, die met haar schalkse tederheid de verteller ertoe helpt zichzelf te blijven. Hij werkt enige tijd op het redactiekantoor van een weekblad, waar naïef idealisme en stompzinnige ijdelheid hand in hand gaan en wordt daarna opgeroepen voor zijn soldatendienst, waar hij kennis maakt met een groep ruwe volksjongens, die het hele leven tot een sexueel avontuur herleiden en met een officier, die zich als een maniak aanstelt. Maar grofheid noch ontaarding krijgt vat op hem, omdat hij, door Agnes gesterkt, de grootste persoonlijkheid uit zijn omgeving is. Dan komt de wending, die de schampere zedenbeschrijving als een treurspel zal doen eindigen. Agnes wordt ziek en sterft eenzaam in een Zwitsers sanatorium. Voor de verteller in de ik-vorm verdwijnt met haar het geluk en het waarom van zijn leven. Als hij de pastoor van de parochie Agnes' naastbestaanden met een goedbedoelde banaliteit hoort troost inspreken, komt hij tot het volgende besluit: ‘Ik heb geweigerd de Heer te zien als een ijdele dwingeland en, het hart bitter als alsem, ben ik godslasterend het leven ingegaan, omderwille van Agnes, mijn kuise bruid, mijn dode zuster, gelijk Eurydice tweemaal verloren.’

Er zijn twee belangstellingspolen in dit wrange en ontroerende boek. Hoofdzaak is wel de zelfverdediging van de man die vertelt; om zichzelf te kunnen verklaren, tracht hij zijn persoonlijkheid als knaap en jongeling zodanig te

[p. 112]

reconstrueren, dat wij al wat verder met hem gebeurt als vanzelf sprekend aanvaarden. Gijsen heeft hier, met enige scherpe lijnen, een beeld getekend dat leeft en zal blijven leven. Het stelt een trotse en op zichzelf gesloten jongen voor, die zeer critisch en gewoonlijk afwijzend, om niet te zeggen misprijzend, tegenover zijn omgeving staat. Toch voelt hij enig ontzag voor de wereldwijsheid en levensdurf van sommige kameraden, maar is er zich terzelfder tijd van bewust, dat hij ongeschikt is om te worden als zij. Hij vreest niets zo zeer als in eigen ogen zo belachelijk te schijnen, als de anderen zich aan hem vertonen, en, typische bijzonderheid, houdt er geen ogenblik rekening mede dat zijn stekelige eenzelvigheid voor anderen belachelijk is. Het woord ‘potsierlijk’ komt voortdurend, misschien wel honderdmaal in de tekst terug. Het lijkt de verteller onnadenkend uit de pen gevloeid en bewijst dat het eerste en laatste wat hem in de mensen kwetste hun groteske zelfgenoegzaamheid was. Zulk een jongen moet het leven gaan bekijken met de grimmige zelfzekerheid van iemand die zich niet wil afgeven met de gemeenheid die hij ziet. Ondertussen stuwt er een drang in hem naar een vol, schoon en schaduwloos leven, zoals het hem door zijn prille en edele liefde voor Agnes wordt voorgespiegeld. Het is de liefde van iemand die nog nooit bemind heeft en nooit meer op dezelfde manier zal kunnen beminnen, van iemand die aan de liefde een absolute waarde schenkt en moet beleven dat die liefde tot niets voert, omdat Agnes sterft voor ze de kringloop van ontluiken, bloeien en verwelken heeft doorgemaakt. De liefde wordt overbodig en in een zinledige, ‘potsierlijke’ wereld blijft iemand achter, meer bewust dan die wereld, beter dan die wereld, met het geschenk van zichzelf, dat hij aan niemand kan geven. Dan neemt hij, ongeneeslijk gekneusd en wrokkig tegenover het beeld van de niet-bestaande God, dat hem wordt voorgelogen, het besluit godslasterlijk door het leven te gaan. Gijsen's held kan de gelovigen niet vergeven dat hun God niet bestaat.

Dan is er een tweede, minder sterk geladen pool. Opdat de held van het verhaal zichzelf zou kunnen ontdekken, heeft hij andere mensen nodig. Gijsen tekent ze uit met een tikje méér belangstelling, méér spelerij, méér genoegen zelfs, dan hij placht te doen. Wij denken aan de beschrijving van de beheerder en de redacteurs van het Antwerpse weekblad, ook aan de manschappen en inzonderheid aan de hoofdofficier, die zijn held tijdens zijn soldatendienst leert kennen. Deze fragmenten wettigen het vermoeden dat misschien weldra de psychologische, introspectieve ontleding van zijn helden bij hem voor een meer objectieve uitbeelding van andere figuren zal plaats maken. Dat kan een andere klank in zijn werk brengen, de bevrijding uit de doem der eenzelvigheid en, met de lust tot ‘fabulieren’, een rijker verscheidenheid aan karakters en motieven.

De eigenschappen die de vorige verhalen van Gijsen een ruime lezerskring en de waardering van de critiek hebben verworven, maken ook de waarde van Klaaglied om Agnes uit. Eén element weegt zwaarder dan ooit: zijn vertedering over het lot van degenen die lijden zonder zin en zijn verdriet om

[p. 113]

het onrecht dat de beste mensen nutteloos treft; het wordt gebundeld tot één aangrijpende aanklacht tegen de blinde noodlotsmacht, wier schuldeloze slachtoffers de stervelingen zijn. De critische intellectualiteit van de schrijver verhindert dat hij aan die gevoeligheid zou toegeven; maar tóch is zijn tederheid, zoals het bloed onder de huid, overal aanwezig, en het werk wordt het schoonst, waar ze de koelheid van de woorden doorvlamt, zoals een gezicht schoner wordt, als het onder de invloed van enige aandoening warmer door het bloed wordt gekleurd. Klaaglied om Agnes behoort met Zuster Virgilia van Walschap, Het Pakt der Triumviren van Brulez, De Weerlozen van Van Kerkhove tot de beste Vlaamse romans van het voorbije jaar.