Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 97

[p. 56]

Hedendaagse letteren in het Groot-Hertogdom Luxemburg
door Willem Enzinck

Hoewel aan de ingang van de Franstalige Luxemburgse letterkunde Auguste Clavareau staat die in 1787 debuteerde met vertalingen in het Frans naar werken van Helmers, Tollens en Rhijnvis Feith, is er toch eerst met Marcel Noppeney (geb. 1877), die in 1907 een eerste tweetalig tijdschrift voor letteren en kunst oprichtte (Floréal) sprake van een moderne Luxemburgse litteratuur, die ons belang kan inboezemen. Zelf als dichter behorend tot de symbolisten, was het vooral de toenmaals moderne symbolistische poëzie, die hij nader bracht tot zijn landgenoten. Gedurende lange jaren was en nog steeds is Noppeney met zijn 74 jaren de culturele ambassadeur in het groothertogdom als publicist in het algemeen en ook als dichter wiens eerste bundel le Prince d'Avril een gunstig onthaal vond in de toenmalige Franse pers. In 1949 gaf deze nestor der Franstalige letterkundigen een verzamelbundel uit van zijn gedichten onder de titel Signes sur le Sable (Editions S.E.L.F., Luxembourg), gedichten, nu eens vervuld van een zachte weemoed, zoals Adieux sur la Route, gaaf en eenvoudig, dan weer vol scherpe, ironisch verwerkte waarneming, puntig neergeschreven verzen en marge van het dagelijks leven, vooral gedurende zijn reizen door vele en verre landen. In zijn beste specimina werk dat ook nu, na zoveel jaren van wijziging in poëtische smaak, nog stand houdt, maar dat vooral door puntigheid en esprit der gelegenheidsgedichten bekoort.

Paul Palgen, geboren in Lotharingen uit Luxemburgse ouders (1883), voor de laatste wereldoorlog ingenieur te Luik, waar hij ook thans weer woont als consul van het groothertogdom, vertoefde lange tijd in Brazilië. Zijn werk dat met de jaren een groter vereenvoudiging en verdieping onderging en zijn experimenteel karakter verloor, doch het beste van zijn originaliteit in beeldvorming en zijn grote visionnaire kracht behield, verheft de Franstalige Luxemburgse letterkunde eerst recht op Europees peil. Wie met Palgen's werk van de laatste tijd wil kennis maken, raadplege de bundel Réveil à Minuit (Poèmes 1935-1945, Maison du Poète, Bruxelles, Paris) waar men in gedichten als ‘Les Suppliciés’, ‘Souffrance des Morts’, ‘Ville Morte’ of ‘In Memoriam’ de grootheid kan leren kennen van deze dichter, die evenals Noppeney, terecht ook in Franse bloemlezingen en litteratuurgeschiedenissen (Clouard, Bédier, Puet, Derieux) vertegenwoordigd is.

[p. 57]

Als representant van de jongste Luxemburgse Franstalige litteratuur vestig ik vooral de aandacht op Edmond Dune, die zich met enkele kleine plaquettes (Révélations, Ed. du Goëland, Usage du Temps, Ed. des Cahiers Luxembourgeois, Corps Elémentaires, Ed. Les Iles de Lérins, Bruxelles, Antibes) en Matière Première heeft doen kennen als een bij uitstek modern dichter, die verschillende invloeden van het hedendaagse litteraire Frankrijk onderging en aldus interpunctie en rijm heeft opzij gezet, maar die een persoonlijk gevoelsleven zo objectief mogelijk, met beelden tracht weer te geven. In zijn verzen, zoals de titels zijner bundels ook duidelijk doen blijken, insisteert Dune op de eeuwige dingen des levens en is hij in tegenstelling tot vele zijner generatiegenoten niet verzonken in een bodemloos pessimisme. Hij geeft zich weliswaar rekenschap van deze tijd en zijn verschrikkingen, maar behoudt een natuurlijke hoop en zelfs een idealisme: ‘Je parlerai de l'homme futur / Tel que le voient les étoiles / Dont la lumière n'a pas encore atteint la terre / De l'homme qui n'aura plus jamais besoin / De cacher les couleurs de son espoir / Sous un costume de bagnard / Plus besoin de courir après des ombres / Et de rêver pour remplacer le vivre.’

Onder de levende Franstalige romanschrijvers in Luxemburg noem ik W. Gilson die onder de titel Une pure Parisienne (éd. Paul Linden, Luxembourg) enkele gevoelige prozagedichten en charmante radiocauserieën over litteratuur bundelde, maar die zijn zuiver creatieve werk te zeer met ideeën en philosophie belast dan dat ze als creatieve prestaties voldoende uit de verf komen en vooral Joseph Leydenbach, die zich als een knap verteller ontpopte in zijn eerste lijvige werk Les Désirs de Jean Bachelin, dat bij de Editions Korréa te Parijs verscheen. In het bizonder de laatste auteur vat met dit werk de bijna gedurende driekwart eeuw onderbroken Franstalige prozadraad op gelukkige wijze op. Als critici en essayisten vermeld ik nog A. Arend en vooral Pierre Grison en als meer philosophisch-georiënteerd essayist Pierre Frieden, de huidige Ministre d'Education Nationale.

Zij die thans als prozaïst in de Duits-talige letterkunde werkzaam zijn zetten daarmede een omstreeks de eeuwwende met Nicolaus Welter, Erpelding begonnen en daarna door Batty Weber, Norbert Jacques en Nikolas Riess vervolgde traditie voort. Onmiddellijk bij deze laatstgenoemde auteurs sluit aan Nikolaus Hein, die in 1948 de Luxemburgse Staatsprijs voor Litteratuur verwierf met zijn roman Der Verraeter, die speelt in de kenteringsperiode van het Nederlandse gezag over Luxemburg en waarin het tragische lot behandeld wordt van een gemeentearbeider, die trouw blijft aan het Nederlandse gezag dat hem heeft aangesteld en op grond van deze houding voorgoed een verrader blijft voor zijn dorpsbewoners en het nieuwe Belgische gezag over het land en daaraan ten gronde gaat. Hoe de eenvoudige mens een speelbal der politieke machten kan worden en hoe het recht in de practijk van deze wereld altijd aan de zijde is van wie de macht hebben, beschrijft Hein in dit boek, dat eigenlijk meer een uitgebreide Erzaehlung dan een roman is, met een gedegen vakmanschap in een nobel Duits en op een wijze, die deze roman,

[p. 58]

hoewel spelend in Luxemburg, verre boven het regionale uitheft. Het werd een boek dat zowel door zijn probleemstelling als door de uitwerking daarvan de aandacht verdient, zoals trouwens ook enkele novellen van dezelfde schrijver, te vinden in zijn bundel verspreid proza Unterwegs en zoals zijn boeiende, op oorspronkelijke bronnenstudie berustende essay over Goethe in Luxemburg (respectievelijk Verslag der Freundeskreis, Luxemburg en Viktor Bueck Verlagsanstalt, Luxemburg).

Hein evenwaardig, maar van meer moderne stijlopvattingen getuigend zou men onder de jongere generatie Joseph Funck de belangrijkste prozaïst van de hedendaagse Duitstalige letterkunde willen noemen. Wil en kracht tot suggestie zijn de kenmerken van zijn in omvang nog niet groot werk, zowel waar het de atmospheer en milieubeschrijving als de psychologie zijner figuren betreft. In de vertelling Kleines Schicksal, dat inmiddels aan een welverdiende derde druk toe is, vindt men al zijn schrijverskwaliteiten harmonisch verenigd. De taal van Funck is gebald en formule-achtig, de overgangen in zijn verhaal zijn nauw merkbaar, en van een verfijnde, bijna geraffineerde geleidelijkheid die onmiddellijk den litterairen raskunstenaar verraadt. De drang alle overbodigheden te vermijden en slechts het essentiële te geven nog meer dan in Kleines Schicksal het geval was, maakte de lectuur van Funcks laatste werk, een bundel novellen Bastillen (Ed. Paul Linden, Luxemburg) tot een lichte teleurstelling. Daar namelijk heeft Funck zes maal het thema behandeld van wat men noemt een tragisch lot. Slachtoffers van tijden even donker en dreigend als de onze, met gebruikmaking van een soort kroniekstijl, die voor Funck op grond van zijn stijlopvattingen wel zeer aantrekkelijk moet zijn geweest. Door een te rigoureus gebruik daarvan te maken echter schoot de auteur zo nu en dan zijn doel (dat het doel van elken scheppenden schrijver is) voorbij, namelijk te ontroeren. Met belangstelling ziet men echter uit naar de nieuwe grote roman waaraan Funck thans werkt. Emil Marx blijkt in de tot nu toe gepubliceerde verhalen uit zijn boek voor de jeugd, Geschichten vom Grauen Rand een geboren verteller die een groot menselijk mededogen voor al wat lijdt en verdrukt is paart aan een milde humor en een zekere luchtigheid van voordracht. Onder de jongste generatie schijnt mij het werk van Will Battin van wien ik een paar romanfragmenten en een aan Pieter Breughel gewijde novelle las grote beloften in te houden, die hij wellicht ook op de lange baan zal weten in te lossen.

Werk van de laatstgenoemde, trouwens van àlle Luxemburgse schrijvers van enige betekenis of zij zich nu in het Frans dan wel van het Duits bedienen, treft men regelmatig aan in het grote, typographisch uitstekend verzorgde en reeds meer dan twintig jaren bestaande maandblad Les Cahiers Luxembourgeois, dat telkens in een zestigtal pagina's het Luxemburgse culturele leven weerspiegelt en daarnaast door zijn litteraire en essayistische bijdragen of door een aan een speciaal onderwerp gewijd dubbelnummer, dat eens per jaar verschijnt, zich vooral de laatste jaren waarlijk niet ver beneden het bekende

[p. 59]

Europese peil beweegt, dank zij de even ijverige als vooruitstrevende en ter zake kundige redactie.

Aan de ingang van de moderne dichtkunst van de Duitstalige Luxemburgse letterkunde staat de figuur van Albert Hoefler, niet alleen als dichter van een aanzienlijk oeuvre, aanvankelijk expressionistisch getint, daarna meer classicistisch van vormgeving, maar ook als cultureel werker in bredere zin en als stimulerende kracht voor jonge talenten. Hij stierf in 1950. Om zijn oriënterende kwaliteiten in deze materie blijft ook Hoeflers boek Dichter der Heimat, waarin men de voornaamste Luxemburgse schrijvers besproken vindt, van belang, zij het ook dat ons een meer critische waardebepaling van auteurs en werken welkom zou zijn geweest.

Een geheel aparte figuur onder de meer moderne Luxemburgse dichters is Paul Henkes, wiens werk geschoold is aan Rilke en Hoelderlin, zonder dat men het daarom een bekorende oorspronkelijkheid ontzeggen kan. Het is dan ook te betreuren dat deze dichter zich tot nu toe steeds tevreden heeft gesteld met tijdschriftpublicaties en nimmer tot bundeling van zijn werk heeft kunnen besluiten. Een kleine keur uit zijn in tijdschriften verspreid werk zou ongetwijfeld een aanwinst betekenen voor de Duitstalige letterkunde in Luxemburg. Zakelijker, meer recht op het doel afgaande, minder romantisch dus als men wil, maar zich evenals Henkes slechts storend aan het eigen rhythme inplaats van aan maat en rijm en overgeleverde versvormen zijn de gedichten van Joseph Emile (Muller), wiens poëtische uitingen vooral de laatste jaren slechts schaars vloeien, waarschijnlijk ook door het feit dat hij door zijn werkzaamheden op het gebied van voorlichting en critiek inzake beeldende kunst te zeer geabsorbeerd wordt.

Natuurlijk zijn er ook in de Duitstalige Luxemburgse letterkunde allerjongsten wier reputaties beloften inhouden voor de toekomst, zonder dat één van hen echter nog op één lijn gesteld zou kunnen worden met de matador der Franstalige Luxemburgse letteren Edmond Dune. Hun werk beweegt zich nog te zeer in een sfeer van invloeden (Rilke vanzelfsprekend!) dan dat het zin zou hebben hier bepaalde namen te noemen. Het belangrijkste is evenwel dat ook hier krachten der toekomst aanwezig zijn. Als essayist noem ik nog de kunstredacteur van het grote dagblad Das Luxemburger Wort, Pierre Grégoire (ps.: Gregor Stein), die zich ook als dichter deed kennen, en als schrijfster van reisreportages Katrin C. Martin, die met haar charmante boek Bis wo der Pfeffer waechst een begrijpelijk Europees succes oogstte.