Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 97

[p. 50]

Kronieken

Gedachtenleven in Frankrijk
door Pierre Berteloot

Het jaar 1951 is voor de Franse letterkunde en wijsbegeerte een jaar van rouw geweest. Behalve Gide, aan wie wij in deze kroniek een artikel hebben gewijd, hebben achtereenvolgens de romanschrijvers Maxence Van der Meersch, de acteur Louis Jouvet, de filosofen Alain, René Guénon en Louis Lavelle de wereld verlaten. Hun naam zal er nochtans nog min of meer lange tijd blijven leven.

Laten wij dan deze kroniek met een soort van doden-lof openen, en vooreerst een laatste maal de grote schimmen oproepen van Alain, Guénon en Lavelle, die alle drie als wijsgeren het bestaan van uit verschillende gezichtshoeken bekeken, maar toch met elkaar gemeen hebben dat ze minder kunnen gelden als filosofen in de technische zin van het woord dan als essayisten, denk-meesters, wier boeken niet alleen bij de geschoolde wijzen maar ook bij het ruimere en breed-gecultiveerde lezerspubliek weerklank vonden.

De Normandiër Chartier, die meer bekend is onder zijn pseudoniem Alain, heeft zich sinds de eerste wereldoorlog de reputatie verworven van een soort rationalistische Socrates. Normandiër van boeren-afkomst, nadien leerling van de Ecole Normale Supérieure, werd hij leraar in de filosofie aan verscheidene Parijse lycea, waar hij zich dadelijk deed opmerken door de originele en sympathieke draai die hij aan zijn onderwijs wist te geven. Zijn lessen werden geen gewichtige spreekbeurten ex cathedra, maar levendige commentaren van teksten en conversaties met zijn leerlingen. Socrates heeft de ervaring van de oorlog opgedaan in de slag van Potidea, en ook Alain bood zich in 1914 als vrijwilliger aan bij de artillerie. Hij was toen veertig jaar oud.

De boerse nuchterheid, de moed van de ‘poilu’ én de cultuur van de humanist zouden ten slotte in hem samenwerken om zijn persoonlijkheid haar fixerend kenmerk te geven. Platoon, Descartes en Hegel waren vooral zijn meesters.

Tussen de beide wereldoorlogen maakte zijn naam opgang en verwierf hij zelfs grote roem door een reeks essay's, waarvan wij slechts de meest bekende vermelden. Het zijn de Propos sur l'éducation, de Propos sur l'esthétique en Le citoyen contre les Pouvoirs. Het laatst vermelde boek is een hardnekkige geloofsbelijdenis in het individualisme.

De stijl van Alain komt tot uiting in zijn geliefkoosde vorm, het ‘propos’,

[p. 51]

het praatje van de hak op de tak, een beetje naar de wijze van Montaigne. In dit genre heeft hij zich tot een groot schrijver ontpopt, geheel door classieke invloeden geschoold. Zoals bij Montaigne vindt men ook bij hem een zekere afkeer tegen de te nauwkeurig gecomponeerde ‘discours’, tegen al wat maar van ver naar de professorale les ruikt. Misschien zoekt hij zelfs met iets of wat te veel berekening het ‘air cavalier’, dat de lezer moet doen voelen dat hij niet te doen heeft met een pedant maar met een gecultiveerde boer-gentleman. Door zijn gemoedelijkheid, door zijn vermogen tot uitbeelding van de meest abstracte gedachten met allereenvoudigste voorbeelden, en door zijn ruwe nuchterheid, die in de meest onverwachte paradoxen tot uiting komt, is deze denker nog méér verwant met Socrates en Montaigne.

Met Alain verdwijnt een tijdperk dat, vergeleken met het onze, benijdenswaardig kan genoemd worden, want het geloofde nog in de redelijkheid en de wilskracht. Alain was voor die generatie wat Sartre is voor de onze. André Maurois, die zijn leerling was, stelde dit in het licht bij het uitspreken van de lijkrede bij Alain's graf: ‘Il fut notre Socrate’.

Met hem is de oude rationalistische en liberale geest verdwenen, die vertrouwde op de machten van de mens, en bij alle tolerantie toch ongevoelig bleef voor elke verlokking van het religieuze. De filosofie van Alain was die van de Franse radicale partij, van een classieke en rationalistische geest, waarvan op dit ogenblik Edouard Herriot nog steeds de meest eminente vertegenwoordiger is.

Veel minder bekend en toch interessanter was de persoonlijkheid van René Guénon, die in Egypte is gestorven, in het huisje dat hij aan de voet van de pyramiden bewoonde. Als oriëntalist en filosoof verschilt Guénon in alle opzichten van Alain. In een lange reeks werken, waarvan de bizonderste zijn: La crise du monde moderne, L'homme et son devenir, Introduction générale à l'étude des doctrines hindoues en Les états multiples de l'être, spant Guénon er zich toe in om de decadentie te tonen van het Westerse rationalisme, dat aan Descartes is ontsproten en tot het moderne positivisme en laïcisme heeft geleid. Hij spreekt de strengste oordelen uit over Descartes, Hegel en Leibniz, en neemt als wijsgeer een positie in die ongeveer analoog is aan die van Maritain, maar dan van een Maritain die niet op school zou zijn gegaan bij Aristoteles en Thomas van Aquino, maar bij de grote vertegenwoordigers van het muzelmaanse en indische denken.

In zijn essay Orient et Occident viel hij hevig de thesis aan die Massis in zijn bekende Défense de l'Occident heeft ontwikkeld. Volgens Guénin is er geen spraak van dat het Westen zich zou moeten verdedigen tegen zogenaamde vernietigende invloeden van het Oosten, maar moet veeleer het Oosten op zijn hoede zijn tegen de vergiften, die het uit het Westen zou ontvangen, als daar zijn het rationalisme, het geloof in de techniek en de revolutionnair-marxistische geest. Het Westen is, zoals de Oosterling dat noemt, ‘het land van de dalende zon’, het land der komende duisternis van het materialisme. Moest dit materialisme over het Oosten zegepralen dan zou dit het einde van alle

[p. 52]

wijsheid bedieden. In de Oudheid en de Middeleeuwen was de verwijdering tussen het Westerse en Oosterse denken minder groot dan thans. Platoon, Aristoteles en Thomas van Aquino hebben de wijsheid gegrondvest op de kennis van het Wezen en deze wijsheid vormde de basis van een beschaving die voor het Westen en het Oosten gelijk was. Volgens Guénon is het huidige Westen slechts te redden door een terugkeer tot de katholieke traditie van de Middeleeuwen. Niet dat Guénon aan het Katholicisme een absolute waarde toekent, hij was zelf geen katholiek en bekeerde zich tot het Islamisme, maar hij beschouwde het katholicisme als de traditionele vorm, die historisch voor Europa het best past en ook de meest geschikte weg biedt om onze Westerse tijdgenoten terug te brengen tot de kennis van het Wezen.

Miskend door de rationalisten, die hij vrijwillig de rug toekeerde (hij stelde tegenover hun notie van vooruitgang die van traditie) en anderzijds gewantrouwd door vele katholieken, omdat zijn Oosterse doctrines zoveel bijval kenden, leefde en stierf Guénon, in een volkomen eenzaamheid.

Er ligt in zijn veroordeling van het Westen het hooghartig accent van de man die de dingen overschouwt van uit de hoogste toppunten van het Wezen, iets van dat misprijzen dat men ook in Maritain's Anti-moderne terugvindt. Hij had een volgeling gevonden in de lyrisch gestemde romancier Raymond Abellio, wiens twee meest bekende boeken La Bible, document chiffré en Les Yeux d'Ezéchiel sont ouverts ruime weerklank vonden.

De dood van Louis Lavelle zal vooral de katholieke lezers, die belang stellen in de filosofie, pijnlijk hebben getroffen. Als wijsgeer zich bewegend in de spiritualistische traditie van Malebranche, Maine de Biran en Bergson, was Lavelle bij het Franse publiek bekend als de essayist van enkele belangrijke werken, waaronder we vooral La présence totale, L'erreur de Narcisse en De l'Etre vernoemen. Al was zijn betoog dan vaak zeer abstract, toch wist hij het neer te schrijven in een klare en gemakkelijke stijl, zuinig veraangenaamd door af en toe treffende beelden. Lavelle heeft niets van de hooghartige toon of de polemische neigingen, die men vindt bij Maritain en Guénon; hij is een denker van de serene kalmte, die zijn denken voortdurend aan God gebonden voelt.

Gelukkig werd de leemte, die door het heengaan van deze Franse denkers ontstond, weer stilaan gevuld door het aantreden van nieuwe beloftevolle publicisten. Een jonge wijsgeer heeft zich voor kort doen opmerken door een essay over La découverte métaphysique de l'homme chez Descartes, een werk dat de draagwijdte van een gewone doctorale ‘thesis’ ver overtreft. De schrijver rekent op overtuigende wijze af met de opvattingen van Laberthonnière en Maritain, die in Descartes een soort gelegenheids-metaphysicus zagen, die God slechts nodig had om zijn wetenschap te grondvesten. Voor Alquié is Descartes wel integendeel bovenal een metaphysicus, die als de enige werkelijke kennis die van het wezen beschouwt, terwijl de physica volgens hem niets anders biedt dan een wereld van schijn. Aldus krijgen we een verklaring van de woorden ‘Mundus est fabula’ die voorkomen op het papier, dat de

[p. 53]

Hollandse schilder tussen de vingers van de filosoof schoof toen hij zijn portret op het doek bracht. In een ander merkwaardig boek dat Alquié ongeveer terzelfdertijd liet verschijnen, La Nostalgie de l'Etre, sluit hij ook aan bij de spiritualistische traditie, die zich echter buiten het Thomisme ontwikkelt.

Op sociologisch gebied is vooral een belangrijk essay te vermelden van de katholiek Louis Salleron: Les Catholiques et le Capitalisme. In dit werk begint de schrijver met, in het spoor van Max Weber, de opgang van het koopmanskapitalisme in het Renaissance-tijdperk toe te schrijven aan het protestantse puritanisme. Hierdoor werd afbreuk gedaan aan de traditionele onverschilligheid van het katholicisme tegenover de economie. ‘Le Judaïsme et le Calvinisme’ schrijft Salleron ‘se meuvent à l'aise dans le capitalisme, alors que le catholicisme y a toujours été gêné’. Onverschillig tegenover de economie zolang het sociaal-overheersende element religieus was, heeft het katholicisme in de negentiende eeuw aan tegenwerking gedaan toen de economie de neiging aannam tot overheersing in onze beschaving. Daarom blijft de machtige stroming in het katholicisme die van Lamennais tot Bidault de Kerk met de democratie wil verzoenen tegen het kapitalisme gekant. Nochtans dient de vijandigheid van het katholicisme tegen het kapitalisme niet zo ver te gaan dat ook het eigendomsrecht en de materiële steun aan de individuele vrijheid worden bestreden. Salleron stelt voor: in plaats van de salarissen en dus de prijzen te verhogen, aan de loontrekkenden een aandeel in het geïnvesteerde kapitaal te verzekeren. Het is de oplossing van het gedwongen sparen en zou langzamerhand de loontrekkenden tot bezitters maken. Deze thesis is zeker ingenieus maar wellicht wat utopisch, want in feite zal ze weerstand ondervinden bij de loontrekkenden zelf die aan een verhoging van hun salaris de voorkeur blijven geven evenals bij de kapitalisten die zich volstrekt niet bereid voelen zo maar een deel van hun kapitaal af te staan.

Alhoewel op een ander plan gesitueerd is het essay van Simone de Beauvoir Le Deuxième Sexe toch ook begaan met een sociologische problematiek. Als overtuigde feministe, existentialistische filosofe, volgelinge van Hegel en die de mening voorstaat dat de mens als vrij wezen zich zelf maakt tot wat hij is, verdedigt Simone de Beauvoir de stelling dat de inferioriteit van de vrouw, evenals die van de neger, niet bepaald wordt door een biologisch verschil maar dat ze terug te brengen is tot een psychologisch complex, dat ontstaan is uit de prestige-behoefte van de man die door de vrouw als meester erkend wil worden. Zoals het zogenaamde negervraagstuk in Amerika in werkelijkheid het vraagstuk der blanken is, omdat juist de blanken uit prestige-behoefte de mythe hebben uitgedacht van de natuurlijke inferioriteit der zwarten, zo is het vrouwenvraagstuk in werkelijkheid het vraagstuk van de man. Aan hen die opwerpen dat de vrouw niet in staat is te scheppen en dat men tot nog toe zich geen vrouwelijke Dostojewski of Van Gogh kan voorstellen, moet volgens S. de Beauvoir hetzelfde worden geantwoord als aan hen die vragen waarom er geen zwarte Edgard Poe of Paul Whitman is gekomen: laat ze eerst sociaal bestaan. In de huidige maatschappij zou de vrouw de mijnwerkers niet hebben

[p. 54]

kunnen evangeliseren of in de kroegen kunnen gaan zoals Van Gogh. Vanwege haar inferieure maatschappelijke situatie is de vrouw niet in staat de menselijke conditie te beleven. Daarom is ze ook niet in staat te scheppen. De schrijfster ziet in de heilige Theresia van Avila de enige vrouw die het genie heeft kunnen bereiken door het geslachtsverschil te transcenderen en door de menselijke conditie te beleven in een totale verlatenheid van alle dingen.

Het is wel jammer dat dit diepgaande boek bedorven wordt door te schoolse geleerdheid, die gaat van de Kerkvaders tot Freud, en door even vervelende als overbodige uiteenzettingen over details van het sexuele leven.

Van uit haar thesis, die geïnspireerd is door de Hegeliaanse dialectiek van meester en slaaf, komt de auteur tot de conclusies van een nieuwe ethnologenschool. Deze wordt in Frankrijk vooral vertegenwoordigd door Levy Strauss, in Holland door Wertheimer. Ze bevestigt dat de rassen-notie zuiver biologisch is en dat ze de psychologie van de mens niet rechtstreeks bepaalt. Wat deze ethnologen beweren aangaande het rassenverschil wordt door Simone de Beauvoir op het onderscheid der sexen overgedragen. Aan de legende van het minderwaardige ras wordt dus voortaan een tweede legende, die van het minderwaardige tweede geslacht, toegevoegd.

Nu wij hier toch over het existentialisme handelen, is de gelegenheid gunstig om enige woorden te wijden aan het geschil tussen Sartre en Mauriac (de twee aartsvijanden!) naar aanleiding van de studie die eerstgenoemde heeft gewijd aan een minder bekende dichter Jean Genet. Deze poëet heeft enige tijd in de gevangenis doorgebracht omdat hij een zijner beste vrienden had bestolen en zich in zijn geschriften voordeed als de apostel van een soort van tegen-moraal, waarvan de diefstal, het verraad, de leugen, de sexuele perversie zowat de fundamentele vereisten zijn. In zijn tijdschrift Les Temps Modernes heeft Sartre aan deze Genet een nauwgezette studie gewijd. Hij vergelijkt hem met de heilige Theresia van Avila en ziet in hem de heilige van de moderne tijden. Hij is overtuigd van de leugens der moraal zoals de heilige doordrongen is van het besef dat alle rijkdom en pracht van deze wereld slechts leugenachtige schijn is. Daarom vervangt Genet de naar God georiënteerde ascese door een die gekeerd is naar de laagheid. Terwijl de christelijke ascese, wanneer ze de wereld herleidt tot niets, de heilige stelt in tegenwoordigheid van God, laat de ascese van Genet de mens toe zich in tegenwoordigheid te stellen van het niets. Volgens Sartre verwezenlijkt hij aldus een soort heiligheid in het atheïsme. Men kan in deze opvatting de ultieme term zien van de moraal der oprechtheid, die Albérès beschouwt als kenmerkend voor deze tijd en waarvan Gide de grote apostel is geweest. Uit haat voor het leugenachtige en kunstmatige verwerpt de moderne mens alle ethische geboden en kent hij slechts waarde toe aan het nuchter bewustzijn van een totaal onverschillige vrijheid.

Dit moreel anarchisme van Genet en Sartre heeft Mauriac geïnspireerd tot een fel artikel in de Figaro, waarin hij het existentialisme gebrandmerkt ziet

[p. 55]

door de eigenschappen der meest weerzinwekkende abjectie.

Het morele nihilisme, dat Mauriac hier aanklaagt, vindt men, al zij het in enigszins andere vorm, ook in het Précis de Décomposition van Emile Cioran en L'Homme révolté van Camus.

In een volgend nummer spreken wij over het toneel, de roman en de poëzie in het huidige Frankrijk.