Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 96

[p. 564]

Kroniek der Engelse letteren
Graham Greene: ‘The end of the affair’
door Maurits Engelborghs

Het jongste boek van Graham Greene is weer, in de wereld der letteren, een grote gebeurtenis.

Een romanschrijver, Bendrix, ontmoet Henry Miles, de man van zijn vroegere maîtresse, Sarah. Deze vrouw heeft maanden geleden, om een voor hem onbekende reden, alle betrekkingen met hem afgebroken. Haat schijnt het enige te zijn dat hij voor haar nog voelt, en wanneer Henry laat horen dat zijn vrouw hem bedriegt, spoort Bendrix er hem toe aan haar een privaat-detective, Parkis, op de hielen te zetten. Wat deze ontdekt, hebben Henry, noch Bendrix, voor wie de detective tenslotte werkt, ooit vermoed: Sarah wil zich bekeren en haar verdachte bezoeken golden alleen een Katholiek kerkje. Dit is een kentering die het begrip van de ongelovige Henry en Bendrix te boven gaat. Bendrix, die Sarah nooit volledig kunnen vergeten heeft, voelt zich door de aanwezigheid van een mededinger, opnieuw meer en meer tot haar aangetrokken, maar zij weigert de betrekkingen te hervatten. Onrechtstreeks leidt zijn aandringen tot haar dood. Ze heeft namelijk bij één van haar bezoeken aan de kerk kou gevat, en haar vlucht voor Bendrix door regen en wind maakt haar dodelijk ziek. Na haar dood gebeuren er eigenaardige dingen: een atheïst, wiens afzichtelijk-geschonden wang Sarah gezoend heeft, geneest plotseling; het zoontje van de detective, die over geheimzinnige pijnen in zijn ingewanden klaagt, speelt met een boekje van Sarah en wordt plots weer beter; en de heidense Bendrix voelt stilaan zijn ogen opengaan voor de ware liefde, en de ongedroomde rijkdom van het geloof. Dat is het plan van Greene's jongste roman, en het is niet meer dan een geraamte, want het laat niets vermoeden over de nu forse, dan delikate contouren van dit merkwaardige boek.

The End of the Affair werd in de Engelse pers aangekondigd als een ommekeer in het werk van Graham Greene. De vraag is nu, of het woordje ommekeer gewettigd is. Zekere verschilpunten met zijn vroegere romans vallen voorzeker al dadelijk op: dit boek speelt zich niet meer af in de verafgelegen landen met een voor ons, tot vóór korte tijd althans, vreemd en violent karakter, maar in het hartje zelf van Londen, tijdens de laatste wereld-

[p. 565]

oorlog. Alle kenmerken van het ‘thriller’-genre zijn verdwenen: er gebeurt geen enkele gewelddaad, geen enkele moord en van een eigenlijke achtervolging is er nergens spraak. De hele achtergrond van het verhaal is, zoniet vager, dan toch van minder belang geworden, gewoon, alledaags bijna. Daardoor krijgt de roman ook een universeler karakter. Het aantal personages is tot een strikt minimum herleid: er zijn - zo we God niet meerekenen - alleen Sarah, Bendrix en Henry. Heel terloops spelen ook de detective met zijn zoontje, Sarah's moeder, een Redemptorist, Pater Crompton, en een paar secundaire karakters mee, maar heel de serie aanvullende personages, die Greene in zijn andere romans zo treffend en zo economisch wist te scheppen, is verdwenen. Voor de eerste maal ook is het verhaal, van het begin tot het einde, in de eerste persoon geschreven. Alles wordt door de ogen van Bendrix, of, in de uittreksels van haar dagboek, door die van Sarah, gezien. Het is een procédé dat de mogelijkheden van Greene's neiging tot introspectie en commentaar aanzienlijk verruimt. Immers, het feit dat Bendrix zelf een romanschrijver is en iemand met een meer dan gewone graad van zelfbewustzijn, laat Greene toe ongehinderd over de diepste menselijke gevoelens en zelfs over de techniek van de romankunst uit te wijden.

Uit deze enkele voorbeelden blijkt al, dat de ommekeer waarvan boven sprake was, weinig verder reikt dan de vorm. Greene heeft in deze nieuwe roman alles wat niet essentieel tot de kern van zijn verhalen behoorde achterwege gelaten, alles wat melodrama of eenvoudig ‘kader’ was. Die kern is echter in de grond dezelfde gebleven en de reeds geschetste versobering, kenmerk van een rijpend kunstenaarschap, komt alleen aan de scherpere belichting er van ten goede.

Vele elementen uit de vroegere werken komen haast onveranderd in The End of the Affair weer. Zoals bij Scobie uit The Heart of the Matter is een belangrijke karaktertrek van Sarah haar medelijden, en het gaat ook alleen naar de miserie uit die ze zien kan. Gelijk de priester in The Power and the Glory verlangt ze anderen te beminnen zoals ze Bendrix en zichzelf bemint.

Daarenboven herinnert het hoofdthema van dit boek zo sterk aan de grondgedachten van de voorgaande romans, dat het niet opgaat van een algehele ommekeer te spreken. De centrale idee is nog steeds deze van Brighton Rock, van The Power and the Glory en The Heart of the Matter: de Liefde. Altijd nieuwe facetten worden er van belicht. De plaats ontbreekt om hier bij elk van die aspecten te blijven staan, en we moeten ons beperken tot een korte analyse van wat ons het hoofdthema van deze roman lijkt te zijn.

De affiniteit tussen sexuele liefde en liefde tot God, die we in Brighton Rock al konden opmerken, wordt in The End of the Affair nog sterker beklemtoond en vormt bijna een uitgangspunt voor de grondidee van deze roman. Zowel Sarah als Bendrix zijn er zich van bewust dat de liefde van mens tot mens niet zozeer verschilt van de liefde van mens tot God. Vooral echter bij Sarah zien we dit bewustzijn het leven diep beïnvloeden. Er komt een moment in haar leven, waarop ze voor de keuze gesteld wordt tussen

[p. 566]

haar ongeoorloofde liefde voor Bendrix en de nog onbekende liefde tot God. Haar besef van de diepere betekenis der liefde helpt er haar toe om de weg naar de echte te vinden. Wat Greene in al zijn vorige romans slechts liet aanvoelen, het onstandvastige, hopeloze en onbevredigende karakter van de sexuele liefde, die soms nochtans zo volledig schijnen kan, wordt hier helemaal uitgewerkt als thema van de roman en krijgt ook zijn enige oplossing. De volledige, zelf-vernietigende liefde vol overgave van Sarah kon moeilijk elders eindigen dan bij God. Ze kon, met een mens als object, moeilijk haar volledige ontplooiing vinden, want sexuele liefde volstond nooit om haar eeuwigheidsdrang te verzadigen. God is ook de Enige die haar volstrekt en onvoorwaardelijk beminnen kan zoals ze is. Karakteristiek en centraal is in deze roman de gedachte dat Sarah tot het einde komen moet van de menselijke liefde vooraleer ze de nood aan liefde tot God kan aanvoelen. Het is eerst wanneer ze alles wat ze aan sexuele liefde heeft aan Bendrix vergooid heeft, dat ze de niet-bevrediging aan haar hart voelt knagen. Die pijn van onvoldane liefde maakt in het hart de plaats open voor God. Zo wordt ook het motto, dat Greene voor dit boek aan Léon Bloy ontleend heeft, duidelijk: ‘Man has places in his heart which do not yet exist, and into them enters suffering in order that they may have existence.’ Sarah is één personage van waaruit heel deze evolutie kan gevolgd worden. Een tweede is Bendrix, door wiens ogen we de hele pelgrimstocht van Sarah nog eens meemaken, die daardoor verdere diepte en meer vastheid krijgt. Daarbij komt dan nog dat in Bendrix een gelijkaardige ontwikkeling plaats vindt, maar hij blijft bij Sarah altijd enkele stadia ten achter, en zijn spirituele rijping is op het einde van het boek nog niet volledig. We kunnen echter vermoeden in welke richting ze zal gaan.

De grote kracht van deze roman ligt ééns te meer in het feit dat Greene zo treffend de diepste roerselen van de menselijke ziel belicht. Met een onbetwistbaar meesterschap laat hij ditmaal aanvoelen hoe fundamentele menselijke gevoelens, zoals haat en aardse liefde, tot hun uiterste logische conclusies doorgevoerd, rechtstreeks naar God kunnen leiden.

Essentieel ligt The End of the Affair in de lijn van zijn andere hoofdwerken. Greene heeft alleen een andere, meer sobere vorm gekozen om de problemen die hem sinds jaren bezig houden verder uit te diepen. Het is mogelijk dat hij deze nieuwe vorm nog niet beheerst zoals bijvoorbeeld het vroegere ‘thriller’-genre. Maar het maakt er zijn peilen in het hart van de mens niet minder fascinerend om.