Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 96

[p. 449]

[1951/8]

André Demedts
Stijn Streuvels ter ere

Streuvels is zeventig, vijf en zeventig en nu tachtig jaar geworden. Wij hebben telkens de gelegenheid aangegrepen om in hem de grootste prozaschrijver van ons land te huldigen. Prof. J. Van Mierlo, Marnix Gijsen en Anton Van Wilderode hebben hem ieder een gedicht gewijd, A. De Ridder, F. De Pillecyn en P. Em. Janssen een heel boek en talloze anderen, in binnen- en buitenland, leverden min of meer uitgebreide studies over zijn persoonlijkheid en zijn werk. Er werd zoveel over hem geschreven, dat het moeilijk wordt herhalingen - en herhalingen zijn oppervlakkigheden! - te vermijden. Het zou volstrekt onmogelijk zijn, als Streuvels' kunst niet zo rijk was als zij is. Maar dan is het nodig er steeds dieper in door te dringen en zijn belangstelling niet te beperken tot de vijf of zes beroemdste verhalen en romans die wij van hem bezitten.

Wij hebben een eerste maal, tussen ons vijftiende en twintigste jaar met hem kennis gemaakt. Toen was er nog veel dat wij moesten bewonderen, omdat ons op school werd ingeprent dat we daartoe verplicht waren, indien wij niet als Beotiërs wilden aangemerkt worden: prachtige natuurbeschrijvingen, meesterlijke volzinnen die een halve bladzijde lang zijn en verbijsterend schone woorden waarin de geur en de kleur van onze aarde gebakken zit. Dat was de Streuvels van de fragmenten, die in onze bloemlezing prijkten en er na dertig jaar nog altijd instaan, het geijkte beeld dat met even taaie als onbegrijpelijke volharding aan duizenden leerlingen wordt getoond en zij in hun herinnering mededragen, zonder zich bewust te worden dat het niet met de werkelijkheid strookt. Streuvels is veel groter dan de literatuurgeschiedenissen voor schoolgebruik leren. Zijn echte betekenis ontsnapte ons, omdat zijn menselijke inhoud ontoegankelijk bleef. Als men enige korte verhalen buiten beschouwing laat, moet men tot de vaststelling komen dat Streuvels geen schrijver is voor de jeugd en ook geen schrijver voor het volk. Niet dat hij te moeilijk is om zijn ingewikkelde psychologie of om de philosophische problemen die hij stelt. Door de keuze van zijn onderwerpen, zijn locale kleur en karakteristieken is hij door en door volks. Maar wat vanzelf gebeurt als een gewone lezer het werk van Ernest Claes leest, dat er een bewustwording van een innerlijke eenheid groeit, en daaruit een vreugde ontstaat die het lezen tot een voortdurende geestelijke genieting maakt, blijft bij een vlugge kennismaking met ‘De Vlaschaard’ en Streuvels minder bekende werken uit. Bij uitzondering, op één enkele plaats in

[p. 450]

‘De Oogst’, in ‘Een Speeldag’ en in ‘Lente’ voelt men de ontroering, die het inleidende gevoel tot een innige communie is, wel ontkiemen en sterker worden, maar vóór zij ons volledig in haar macht krijgt, wordt ze door de schrijver gedwarsboomd en ontzield. Streuvels geeft niet toe aan wat een medelevende gevoeligheid van hem wenst. ‘Door lezers van “De Vlaschaard” werd mij dikwijls gevraagd,’ heeft hij geschreven, ‘sterft Louis of geneest hij? En wat gebeurt er dan verder? Daarop heb ik altijd geantwoord: Het kan mij niet schelen. Het gaat alleen om de vlaschaard; van 't ogenblik, dat Vermeulen zijn ongelijk inziet, de overgang gebeurd is, - zijn mededinger overwonnen, niet meer weet wat aan te vangen met zijn heerschappij, zich verplicht ziet zijn macht af te staan aan zijn ouden knecht, is voor mij de zaak afgelopen.’ Het is de naakte waarheid, met het gevolg, dat Streuvels door degenen wier levenservaring op het peil van een achttienjarige is gebleven, wel bewonderd maar niet bemind zal worden. Hij vernietigt niet moedwillig, maar omdat zijn wezensaard het oplegt, de tover waar zij niet buiten kunnen. Dat is de eerste Streuvels die men ontdekt. Men durft niet anders dan zijn grootheid te erkennen, terwijl men innerlijk betreurt dat die grootheid zo onmenselijk is.

Wij hebben hem twintig jaar later een tweede maal en vollediger gelezen. Toen zagen wij in hem de onovertroffen uitbeelder van ons volksleven en onze volksziel. ‘Wer das geistige Gesicht Flandrens beschwört,’ getuigde Friedrich Griese, ‘der trifft den Dichter Stijn Streuvels vornean; und wer von Stijn Streuvels redet, der redet von einem jener groszen Unbeirrbaren, wie sie der Kunst immer wieder einmal geschenkt werden. Da wir nicht auch Flamen sind und Land und Leute also nicht von Geburt und weiter Zugehörigkeit her kennen, können wir uns nur auf den Eindruck verlassen, den wir aus den Büchern des Dichters selbst gewinnen; aber dieser Eindruck sagt uns mit vollkommener Deutlichkeit, dasz hier niemals von der Linie der inneren und äuszeren Wahrhaftigkeit abgewichen wird, wenn es sich um Flandern und der flandrischen Menschen handelt.’ Er bestaat geen doeltreffender middel om het Vlaamse landschap en de levenswijze van onze buitenbevolking te leren kennen dan een inwijding door Streuvels' werk. Met feilloze nauwkeurigheid en bijna norse oprechtheid, heeft hij de wereld, waarin zijn helden leven, en hun doen en laten zelf geschilderd, zoals onze grote schilders uit het verleden het hebben gedaan. Maar niet alleen de achtergronden van zijn kunst, ook zijn figuren zijn door en door Vlaams. De hulpeloze lijdzaamheid van Jan uit ‘Langs de Wegen’, de schuchtere vroomheid van Horieneke uit ‘Lente’, de onverzettelijkheid van Deken Broeke uit ‘De Teleurgang van de Waterhoek’, de schuwe liefde van Rik uit ‘De Oogst’ zijn het evenzeer; en Vlaams is ook de schaamteloze sluwheid van de boeren uit ‘Minnehandel’; de bekrompenheid en berekening uit ‘Beroering over het Dorp’, de heerszucht van Boer Vermeulen uit ‘De Vlaschaard’, de overmoed en de zinnelijke bratheid uit ‘De Teleurgang van de Waterhoek’; al die deugden en gebreken, niet afzonderlijk belichaamd, maar met elkander verstrengeld en vergroeid tot honderden uitingen van menselijkheid in dezelfde ziel, dat is Vlaanderen, dat is Streuvels' kunst,

[p. 451]

spiegelbeeld van één der begaafste, ook ongelukkigste en tezelfdertijd leutigste volkeren op de wereld, omdat het door de gecompliceerdheid van zijn karakter gehinderd, zich nooit heel en al, met de inzet van alles wat het heeft en is, kan wegschenken, tenzij misschien in een onbedachte overgave aan de eerste van Gods gaven, aan het leven om te leven zonder meer. Tragisch volk, en te gezond om zijn tragiek te beseffen; tragische Streuvels, maar te Vlaams om het te willen weten.

Tijdens de voorbije maanden hebben wij zijn werk een derde maal gelezen en met stijgende beklemming een uitzicht ervan, dat wij vroeger verwaarloosd hadden, aan het licht zien treden. Streuvels eerste beoordelaars hebben althans gedeeltelijk gelijk. Het is geen zonnige wereld die hij beschrijft. De helft van de tijd is nacht, de helft van de dagen zijn grijs. Wil Streuvels zwaarmoedig zijn of gaat die zwaarmoedigheid van zijn wezensaard uit? Men kan in zijn verhalen niemand ontdekken van wie men zeggen kan: dat is de schrijver zelf. Al zijn figuren zijn scheppingen, waarvan de grondstof in hoofdzaak door waarneming en ten dele door de verbeelding werd bijgebracht. Streuvels is voor alles een episch kunstenaar. Hij laat de dingen op zichzelf spreken; hij beschrijft, zoals Verwey heeft vastgesteld, zoals de zon schijnt zonder voorkeur over goeden en bozen, over een wereld waar men niet op genade mag hopen. Een wereld, waar iedere mens aan zichzelf overgelaten is, omringd door anderen, die even alleen hun eigen weg vervolgen; een wereld vol zelfzucht, waarin iedereen zit opgesloten, met de onmogelijkheid om zichzelf te bevrijden. De natuur, die zulk een belangrijke rol in Streuvels' werk toebedeeld kreeg, is nooit een macht ten goede waarop de mens kan vertrouwen; zij schenkt hem geen verpozing en geen troost; er is niets dat hem en haar in vriendschap bindt. Soms doet één van zijn helden een poging om de doem der eenzaamheid te doorbreken door een zoeken naar gemeenzaamheid met een hond of een paard, maar het leidt tot niet anders dan de smartelijke erkenning van de vergeefsheid van het streven. En dan, hoe staan zijn mensen tegenover elkander? Waar vindt men hier een echte vriendschap, een liefde, die naar het woord van Vondel, twee zielen en twee lichamen tot één geest en vlees verenigt? Jan uit ‘Langs de Wegen’ is blij dat zijn vader gestorven is; Boer Vermeulen ziet een vijand in zijn zoon; Horieneke's vader stelt zijn bestaan (hij kan niet anders, meent hij) boven het geluk van zijn kind; de ouders van Veva uit ‘Het Kerstekind’ zijn vreemden voor elkander; niemand in ‘Het Leven en de Dood in de Ast’ heeft medelijden met de stervende landloper; ieder is ten laatste alleen met zichzelf begaan. Iedere mens strijdt en lijdt alleen, in een heelal waar egoïsme de grondslag is van het bestaan. Iedereen schijnt te weten, bewust of onbewust, dat men door uit zichzelf te treden reddeloos verloren is. Dat is Streuvels' noodlotsbesef. Stemt het met de waarheid overeen? De wijsbegeerte antwoordt ja én neen. Het is de wereld die door de erfzonde is verdorven, die hij heeft uitgebeeld. Soms gebeurt het in zijn eerste werk, dat hij van een verlossing droomt. Zo in ‘Een Speeldag’. Als Maarten Folle, op een eg gespiest, ligt dood te bloeden, komt er een ogenblik van

[p. 452]

zielscommunie met zijn broertje, maar tien minuten later verheugt dat broertje zich reeds over de erfenis die hij zal krijgen en over het feit, dat hij in de algemene belangstelling van zijn kameraadjes staat. Eén keer in ‘Kinderzieltje’ mag Aline, het verstoten bastaardkindje, op de schoot van zijn moeder zitten, maar haar lot is daarom niet minder tragisch, want al het voorgaande laat vermoeden, dat zij haar geluk slechts aan een voorbijgaande opwelling van goedheid heeft te danken. Er is om dat sombere wereldbeeld van Streuvels een straaltje licht komen dwalen met ‘Het Kerstekind’. Het licht is sterker geworden met ‘Prutske’ en ‘Alma met de vlassen Haren’. Het heeft ten slotte de wereldbeschouwing van de schrijver beïnvloed tot hij het geloof in de plaats van de waarneming heeft gesteld. Om dat grondig na te gaan, zou het nodig zijn ons een vierde maal in zijn werk te verdiepen. Wij zullen het doen, als God het wil, vóór wij hem over vijf jaar opnieuw zullen huldigen - met de overtuiging dat Streuvels nog groter is dan wij hem thans hebben gezien. Ons tijdschrift groet hem ondertussen met eerbied en bewondering en wenst hem een zalige en gelukkige verjaardag, naar 's lands wijs en eer.