Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 96

[p. 378]

De laatste ronde

Vlaamse poëzie in Engelse vertaling

Lyra Belgica. Guido Gezelle, Karel van de Woestijne in English translation, by Clark and Frances Stillman. - In een voorbeeldige editie presenteert ons het Belgian Government Information Center te New-York deze uitstekende vertalingen van onze twee grootste dichters, vriendelijk-informerend geïntroduceerd.

De vertalingen blijken echte dichtkunst te zijn, d.w.z. ze bewaren het rijm, het ritme, de taalbizonderheden, de atmosfeer van het origineel: een buitengewone verdienste bij vertalingen van gedichten, waar men zich meest met superficiële benadering of vulgaire omschrijving tevreden stelt.

In Dien Avond en die Rooze is het heftig aandringende, hartstochtelijk opstotende ‘gesleten en genoten’, ‘gelezen en geschonken’, ‘gezocht, geplukt, gelezen’, dat in zijn veelledigheid het woelen der passie aanduidt, zwak weergegeven door:

‘I've passed the time with pleasure’,
‘to offer you I've plucked’,
‘so beautiful to see’, -

hetgeen wel treffelijke mededelingen, maar geen poëtische zijn.

De pathetische uitroep van Gezelle op het eind: ‘'t en ware ik 't al verloze’, wordt, enigszins curieus, een sceptisch ‘though how long no man knows’ - een niet aan te raden addendum bij een liefdesverklaring!

In O Lied, o Lied mis ik alweer de smekende, smachtende stem van Gezelle, die in alliteraties en herhalingen de hartekwaal emphaseert. Bij de vertalingen wordt dit gepassionneerde verzoet, en zo wordt Gezelle inderdaad, zoals in de inleiding staat, ‘wholesome and uncomplicated’ - terwijl juist het fijnergetortureerde verloren gaat. Gezelle herhaalt bijvoorbeeld: ‘de wonde in 't hert, de wonde in 't hert’, ‘gij kunt, gij kunt, gij kunt, gij kunt’. De vertaling heeft dat volkomen genegeerd.

Prachtig vertaald werd ‘O 't ruischen van het ranke riet’, al mis ik ‘het windje woei, en wabberde om’, en vooral het laatste, gebrokene, van Gezelle: ‘ik, arme, kranke, klagend riet’, waar er welgeteld DRIE adjectieven staan, telkens gescheiden door een komma, hetgeen iets hortends, bezwijkends geeft, maar door de vertalers genormaliseerd en gezond gemaakt wordt tot ‘I, but a sick, complaining reed’.

In Moeder is ook de dichtheid van het weefsel, de compactheid van de structuur, de volheid van Gezelle verdund: er staan minder woorden, minder herhalingen, men ziet meer doorheen de tekst. Het Schrijverke, hoe kunstig ook vertaald, treft mij door hetzelfde euvel. De herhalingen van Gezelle, die zijn vers een zo geheimzinnige voortlopende beweging geven, zijn veelal weggewerkt,

In O wilde en Onvervalschte Pracht heb ik enkele goede voorbeelden gevonden van deze verwaarlozing van details, echter details die het vers van Gezelle zijn eigenheid toch mede geven:

a

‘Hoe geren zie 'k u / aangedaan
zoo 't God geliefde / in 't water staan.’

b

(vers, waarin 1 in 2 overloopt, en een tussenzin a en b scheidt), wordt:

‘I like you, dressed as God found fair,
Standing in the water there.’

Waar na fair een pauze heerst, en standing niet meer zo nauw met I like you verbonden is.

‘al schaduwe, al stilzwijgendheid’ wordt ‘are shade and quietude profound’; en ‘Dan, diepe, diepe in 't water, blauwt’ wordt ‘Then deep within the water lies’.

Er zijn nog talrijke andere voorbeelden van

[p. 379]

onbegrip voor Gezelle's typische structuur, die toch een zin heeft, enerzijds spruitend uit Gezelle's psyche zelf, anderzijds ingegeven door de speciale aard der contemplatie, b.v. dit herhaald ‘diepe’ is dieper dan enkel ‘diep’! Niets dan lof kan men over hebben voor Ichthus eis aiei, en ook voor de kleinere vertaalde verzen.

Het weze met nadruk gezegd, dat deze kritiek slechts op kleinigheden slaat, en dat de vertalingen buitengewoon goed zijn, dat ik mij in feite moeilijk betere kan indenken.

Hetzelfde geldt voor de verzen van Van de Woestijne; ze zijn uitstekend vertaald, met respect voor zijn woord- en klankoverladingen, zijn samenstellingen en stamelingen. Maar ook hij werd hier en daar genormaliseerd, ‘verbeterd’ tot een beetje vlotter-zittend pakje. Getuige bijvoorbeeld het kleine vers: ‘O ziek, onzeker en onzuiver’.

Ook in andere gedichten gingen raffinementen verloren, somtijds jammerlijk: de ‘avondzoete water-bloemen’ worden ‘water-lilies at his side’; ‘mijn harde mond is star aan beiden starren hoeke’ wordt ‘my mouth is hard, no question stirs again’. Wanneer men echter bedenkt hoe Van de Woestijne, meer nog dan Gezelle, onvertaalbaar is in een taal die iets lichter, eensilbiger en sneller is dan het Vlaams, kan men niet dan met verbazing en bewondering deze poëtische her-schepping lezen.

Wat de klankwaarde en het volume der woorden betreft, bij de Gezelle-vertaling schijnen de auteurs goed geslaagd; bij Van de Woestijne dikwijls veel minder. B.v. is het ‘veege licht der asters’ goed weergegeven door ‘the late last light’, maar ‘this sore heart’ is geen aequivalent voor het zware en betekenisvolle ‘doorhunkerd hart’. In de tweede strofe van hetzelfde gedicht, is ‘ripe fruit’ een banale weergave van het zo sensitieve ‘zoele vruchten’, dat bovendien met de ‘zoen ontzegd werd van de beet’ een klankeenheid vormt, die absoluut niet bestaat in ‘a bliss denied, no taste of it my own.’ - waarin ook het ‘taste’ een flauw afkooksel is voor de zinnelijke en plastische ‘beet’.

‘Een bleeke, weeke made’ geeft een andere zintuigelijke indruk dan ‘a pale, soft worm’; ‘domme, duldelooze, ondankbare made’ is langer, dommer, koppiger, aanhoudender, dan ‘a thankless, dumb, impatient worm’.

Het ware te hopen dat ook in Engeland dit bundeltje enkele (!) lezers vond, en dat zelfs in Vlaanderen ook al eens iemand het ter hand nam, enerzijds om langs indirekte weg meer inzicht te krijgen in de geheimen van het Vlaams gedicht; anderzijds om te realiseren hoe goed het ware, als eens tenminste iets van onze beste dichters voor een ruimer publiek werkelijk genietbaar werd, en voor de Europese kritiek kon meetellen.

Christine D'HAEN.

Drie ontmoetingen

Russische boeren

Dr Pohl, die in de jaren twintig Russisch gezant in Moskou was, vertelde mij: ‘Het was in de eerste jaren na de Revolutie, toen de bolsjewistische regering het volk tot het atheïsme wilde brengen en daartoe kommissarissen naar de dorpen zond om het tot andere gedachten te brengen. Zo kwamen ook eens drie kommissarissen in een dorp in het gouvernement Orel, de boeren werden ter kerke opgeroepen, de kommissarissen openden onmiddellijk de sarcophaag van den dorpsheilige en de relikwieënschrijn van een andere heilige, waarna hun hoofdman riep: - Komt nu en ziet! Niets is er hier te zien van een heilige, alleen een paar botjes, een paar vergane resten en veel stof!

De oudste der dorpelingen, die het dichtst bij de sarcophaag had gestaan, trad nu een paar stappen terug in de rij der anderen en zei (en hij sprak zo diep en langzaam dat het wel leek als spraken alle boeren met hem): - Dat willen we wel geloven, dat gij kommissarissen den heilige niet in zijn sarcophaag gevonden hebt en ook niet veel in de relikwieënschrijn, want onze heiligen zijn handig, ze wisten allang dat gij kommissarissen zoudt komen en daarom zijn ze van tevoren weggegaan. En wat ge daar nu in die sarcophaag en de relikwieënschrijn gevonden hebt, die paar botjes, die vergane resten en dat stof, dat hebben ze voor u achtergelaten, - voor u maar niet voor ons!’.

De schilder

Na vele jaren ontmoette ik in Parijs den schilder L. weer (die met Churchill bevriend is en met wien Churchill vaak samen schildert).

[p. 380]

‘Men kan niet meer schilderen’, zei hij, ‘de dingen zijn uiteengereten en verscheurd, ze bestaan eenvoudig niet meer! Hoe kan ik nu een ding uitbeelden als dat ding zelf niet meer bestaat! Ik weet wel dat men een ding ook kan schilderen in zijn verbrokkeling, in zijn staat van vervluchtiging, maar ik kan dat niet. Dat zou mij voorkomen als een misbruik dat ik zou maken want de werkelijke afbeelding geeft een object niet slechts voor de tweede maal zijn bestaan, maar het is mij altijd alsof de afbeelding zich als een beschermend patina over het object heen legt en ervoor zorgt dat het blijft zoals het is en niet buiten de orde van zijn begrenzing valt. De afbeelding van een verbrokkeld en vervluchtigend object echter, - zo'n afbeelding maakt slechts dat het object nog meer gaat verbrokkelen en tenslotte helemaal verdwijnt.

Ik: Als dat zo is, als de dingen niet meer werkelijk bestaan, dan kan men ook niet meer schrijven.

De schilder: Toch wel, men kan nog schrijven. Men kan schrijven hoe bedroefd men is, dat de dingen niet meer bestaan.

Ik: Kan de schilder dan ook niet vanuit de achtergrond der droefenis de dingen benaderen, ze daarmede als het ware omarmen en daarin vasthouden, juist zoals de oude meesters de heilige dingen, die ze maar nauwelijks durfden te schilderen, een gouden achtergrond gaven, opdat ze hun niet zouden ontglippen?

De schilder: Dat wil ik proberen, want de achtergrond van mijn droefenis is opeens gestold, is vast geworden zodat het mij toeschijnt of ik en ook de dingen erop kunnen staan en houvast vinden, gestold heden is mijn droefenis, zoals de goudgrond gestolde eeuwigheid was...

Ik herinner me, vervolgde de schilder, dat U ongeveer dertig jaar geleden geschreven hebt dat de mens van thans er helemaal niet zo moest uitzien als hij doet, maar dat hij er nog slechts zo uitzien mocht en dat de wet die duizenden jaren lang de menselijke vorm bepaald heeft, niet plotseling kan ophouden te bestaan, dat het slechts aan de wet der traagheid te danken is dat de mens van thans er nog als een mens uitziet, aan de wet der traagheid of aan een genade die wacht op het ogenblik dat in de ontledigde menselijke gestalte de mens zelf terugkeert. Dat heb ik vroeger, dertig jaar geleden en ook daarna niet kunnen geloven, ik heb het niet begrepen, ik heb slechts geleden maar wist niet waarom. En toch was het beter te lijden zonder de oorzaak te kennen en die te begrijpen zoals nu, want het stille, onbewuste lijden was wijder en omvattender, er konden meer verbrokkelde dingen in geborgen worden en er een toevlucht in vinden dan nu, nu het bewuste lijden de verbrokkelde dingen als het ware optelt en zichzelve grenzen trekt.’

De dokter

's Avonds was ik bij de dokter. De onderwijzer kwam ook en vertelde dat de pastoor een psychose had: hij kon de Mis niet meer lezen, plotseling hield hij op en herhaalde dezelfde woorden, drie keer, vier keer, hij begon te zweten en te hijgen en toen hij hem gevraagd had of hij ziek was, had hij geantwoord: neen, hij was niet ziek, maar hij dacht vaak dat hij de woorden van de H. Mis niet met de nodige ernst uitsprak en dat hij ze daarom moest herhalen... Dat was toch een psychose en de dokter moest hem door psychotherapie weer genezen.

De dokter zei: De psychotherapie kan slechts heilzaam werken bij een mens die niet meer is dan een psychologische apparatuur. Slechts bij zo iemand kan de psychotherapeut de weigerende psychologische apparatuur weer op gang brengen. Bij den tot het louter psychologische gereduceerden mens is een psychologische correctie mogelijk, ze is bijna mechanisch, doch niet bij een mens, die boven zijn psychologische structuur leeft, ja wiens leven eerst begint daarboven, zoals bij onzen pastoor. Want zijn leven wordt bepaald door ons gebrek aan ernst bij de Mis en die ontlaadt zich op hem. Aan hem wordt ons gebrek aan ernst en onze verslapte aandacht duidelijk, hij bemerkt wat wij niet bij machte zijn te bemerken, hij neemt op zich wat wij niet op ons willen nemen, hij betracht ernst voor ons en herhaalt de woorden door en voor ons. Omdat wij niet ‘ziek’ willen zijn, is hij ‘ziek’ voor ons. En hij kan slechts genezen worden doordat wij ons zelf genezen; als wij zelve alle ernst betrachten bij de heilige woorden, dan behoeft hij het niet meer voor ons te doen. Dat is de enig juiste geneeswijze!’

Max PICARD

(Ndl. van W. Enzinck.)