Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 96

[p. 373]

Kronieken

Kroniek van het Nederlands proza
Een opmerkelijk debuut
door Remi van de Moortel

Valeer van Kerkhove, De Weerlozen. - Leiden, A.W. Sijthoff's Uitgeversmij. N.V., 1951, 267 blz. - Prijs: geb. 125 fr.

Door zijn bekroning in de grote romanprijsvraag, welke de A.W. Sijthoff's Uitgeversmaatschappij te Leiden had uitgeschreven bij gelegenheid van haar honderdjarig bestaan, is de jonge Valeer Van Kerkhove (geb. in 1919 te Sleidinge-bij-Gent) helemaal vooraan getreden in de rij van onze romanciers. Zelden werd een debuut zo eenparig geroemd als meesterlijk en zo algemeen begroet als origineel en vernieuwend. Op onze beurt beschouwen we ‘De Weerlozen’ als een boek, dat in vele opzichten en om allerhande redenen belangrijk dient te worden genoemd. We achten het zelfs niet onmogelijk dat de roman een zekere kentering zou inluiden in onze hedendaagse romanliteratuur, die zowel in de diepte als in de ruimte verder kan worden uitgebouwd en die vooral veel zou winnen door het vergeestelijken van de inhoud.

Valeer Van Kerkhove heeft zijn roman betiteld als een drama van de goede wil, - een drama van de weerloze, machteloze goede wil, waarmee de personages zijn bezield. Vooral de mens die zijn gewone houvasten verliest, staat ongewapend tegenover het leven dat zich van zovele zijden aan hem opdringt. Dat is het drama van Dr. Jean Delannoy, de jonge en bekwame arts, die assistent is bij een befaamd chirurg in de stad. Als jongen van het platteland - zijn vader is schrijnwerker - werd Jean, volgens zijn eigen woorden, uit de vrije opene vlakte overgeplant naar de brousse van de wetenschap. Hij krijgt omgang met geleerden en artisten. Met de dag wordt hij meer opgenomen in het nieuwe milieu en zonder dat hij er zich rekenschap van geeft, vervreemdt hij van zijn natuurlijke en oorspronkelijke omgeving. Zelfs de band met het geloof wordt losser en losser, zonder dat dienaangaande moeilijkheden oprijzen of vragen worden gesteld. Men merkt echter dat Jean Delannoy immer stuurlozer en weerlozer wordt. Hij beseft het pas op het ogenblik dat het te laat is en wanneer zijn weerloosheid slachtoffers vergt. Slachtoffer wordt op de eerste plaats hijzelf; met hem en grotendeels door hem worden het ook zijn vrienden Peter Dehaes, de dichter-leraar, en Diana Dockx.

[p. 374]

Samen met Jean vormden deze twee een vast driemanschap, dat natuurlijk werd gestoord wanneer Peter en Diana huwden. Het had nochtans evengoed Jean met Diana kunnen zijn. Die vriendschap met drie was nooit een probleem geweest, zegt Diana later, maar wanneer zij die woorden uitspreekt, weet Jean reeds met zekerheid dat het verkeerd loopt met het huwelijk. De intimiteit is stukgeslagen en zonder dat daarvoor een bepaald vertrekpunt kan aangegeven, worden beiden immer verder en verder van elkander verwijderd tot Diana uitroept dat Peter haar vreemder is geworden dan voor ze trouwden. Jean spant zich onophoudend in om het huwelijksleven van zijn vrienden te redden. Aan deze reddingspogingen gaat hij ten onder. De dag komt waarop hij moet bekennen dat hij eigenlijk verliefd is op Diana. Van dan af gaan ze samen als het ware onvermijdelijk hun val tegemoet. Wanneer het onherstelbare is gebeurd, gaat Jean in de biecht vergiffenis vragen. Even later komt Peter om het leven en de hoofdfiguur ziet zich meteen geplaatst voor het ontzagwekkend vraagstuk van schuld en boete. Het is de onvergetelijke moeder van Jean die het definitieve woord uitspreekt: ‘Wat nu verder komt, Jean, dat is het leven, onder Gods Voorzienigheid. Misschien wordt heel uw leven nu een gevolg van wat gebeurd is. Maar laat een jaar een jaar zijn. De schulden zijn betaald.’

_**_*

Oppervlakkig bekeken komt de geschiedenis neer op het klassieke driehoeksgeval. De kunst en kunde van Valeer Van Kerkhove bestaat hierin dat hij het oude - en toch eeuwige gegeven in een oorspronkelijke levensvorm kon gestalte geven. ‘De Weerlozen’ is een probleemroman, die zich niet concentreert rondom een of ander klein-sentimenteel ‘gevalletje’, maar geankerd ligt in een levensbeschouwing.

De uiterlijke feiten zijn weinig opvallend. De personages leven hun leven van elke dag: de geneesheer doet zijn werk, hij heeft een paar gesprekken met zijn geleerde professor die ook een goed mensenkenner blijkt te zijn, ondertussen gaat hij op bezoek bij zijn ouders en ontmoet er de zonderlinge Mandeling. Daarin verwerkte de romancier een belangwekkend vraagstuk, waarmee vele katholieke intellectuelen bewust of onbewust hebben af te rekenen. Volgens schrijver lijdt onze tijd aan de kwaal van het denken. Wij doen zo gaarne mee aan het zelfbedrog der geleerden en bewandelen daarbij allerhande kronkelpaden die ons beletten klaar te zien in onszelf. Om ons intellect te paaien maken we gaarne gebruik van drogredenen die des te gemakkelijker overtuigen in de mate dat we zijn ontworteld. Dr. Jean Delannoy vat de kwestie zeer goed samen, wanneer hij sprekend met de aalmoezenier constateert: ‘...wij voelen ons verloren staan. Wij geloven, maar hebben de eenvoud des geestes niet meer. Hoe zouden we het kunnen? U weet niet wat het is inzicht te verwerven in honderden dingen, die al de eeuwen door als Gods eigen geheim omsluierd bleven. Maar veel mysteries werden er niet

[p. 375]

minder raadselachtig om. Wij geraken het noorden kwijt. Als dan de tegenheden des levens komen, of daar kruipt langzaam, als een onmerkbaar beginnende kanker, een noodlot op ons aan, dan staan we ineens voor het feit dat we geïnfecteerd zijn, en dat er tegen deze infectie geen kruid gewassen schijnt.’

Daartegenover stelt de schrijver als opperste heelmiddel de waarden van eerlijkheid en trouw. Als ge oprecht zijt, zegt de moeder van Jean, hoef ik u geen waarom en geen antwoord te geven. En Mandeling spreekt niet anders: ‘Vriend, ik heb veel rechtzinnige zoekers gezien in mijn leven. Vele van alle kleuren en alle wegen. Maar ze hadden meestal iets van de beschonkene, die zijn geld verloren had en zat te zoeken op de knieën onder een straatlantaarn. En toen men hem vroeg of hij degelijk daar zijn geld verloren had, antwoordde hij: Nee, ik ben het ginder verloren, maar het is daar zo donker om het te zoeken... En toch wou die kerel in zijn dronkenschap wel graag zijn centen terug hebben. Alleen: hij had niet moeten drinken. Ten eerste had hij dan zijn geld niet verloren, en ten tweede, zo het bij ongeval gebeurde, had hij op de rechte plaats gezocht, niettegenstaande het duister.’

In de roman spelen verschillende antithesen, die ten slotte de spanningen weergeven welke onze periode kenmerken. Valeer Van Kerkhove heeft onze tijd aangedurfd en hij mag er fier op gaan hem ook te hebben aangekund. ‘De Weerlozen’ werd een psychologische roman, waarin het zieleleven van Dr. Jean Delannoy veruit de voornaamste plaats inneemt; we mogen er onmiddellijk aan toevoegen - en daarmee raken we een zekere beperktheid aan - dat de psychologie van de andere figuren ons alleen wordt medegedeeld van uit de gezichtshoek van Jean. Schrijver had overigens het goed recht zijn werk op die wijze te concipiëren. Hoofdzaak is dat hij dat zieleleven op buitengewoon indringende, uiterst precieze en volkomen overtuigende manier heeft uitgebeeld. Bijzonder de kleine verglijdingen in de zieletoestand van de drie hoofdpersonen worden nauwelijks merkbaar weergegeven.

Jean, Peter en ook enigszins Diana worden gekweld door een chronische angst, die vergroeid zit in hun levensgevoel; een wezensangst die zich telkens weer van hen meester maakt en welke ze overal meedragen. Van Peter wordt ergens gezegd dat hij in het leven staat als iemand die achter een gesloten deur een pijn vermoedt, die hem bereid wordt door onzichtbare handen. Hetzelfde geldt, en in nog sterkere mate, voor Jean, bij wie de angst op steeds beklemmender wijze terugkeert. Nergens nochtans wordt dit typisch-eigentijds angstgevoel, dat ons o.a. herinnerde aan Julien Green en zijn roman ‘Moïra’, tot existentialistische wanhoop.

_**_*

Verwantschappen, gelijkaardige onderwerpen, eenzelfde ernst en schrijversvaardigheid vallen voorzeker hier of daar aan te wijzen; we geloven echter niet dat men gemakkelijk zal kunnen gewagen van duidelijke afhankelijkheid of rechtstreekse beïnvloeding. Al lezende kwam ons meer dan eens de naam van Charles Morgan te binnen, maar dan is het enkel als vergelijkingspunt

[p. 376]

om de grote suggestieve kracht van zijn atmosfeerschepping en om de innerlijke waarheid waarmee hij zijn romanfiguren bezielt.

Bij Valeer Van Kerkhove gaat het uiterlijk gebeuren herhaaldelijk over in innerlijke gesprekken, die op meesterlijke wijze worden gevoerd. Doorgaans wordt het een aangrijpend zich inleven in het verleden van een gelukkige jeugd midden de familiekring en in het kader van een landelijk dorpsleven. Het voortdurend in en over elkander schuiven van de alledaagse werkelijkheid en van de herinnering vormt mede een der merkwaardige kanten van de vinding in ‘De Weerlozen’. Dat gaat gepaard met een eigen en zeer opmerkelijke beeldspraak, die aan de ene kant zeer gewoon is in zover ze zich houdt bij alles wat voor de hand ligt en die aan de andere kant verrassend blijft in haar originaliteit en in de directheid waarmede ze haar doel bereikt.

In de roman van Van Kerkhove speelt de symboliek een onmisbare rol. Nauwaansluitend bij de diepe symboliek en de treffende beeldspraak is de plaats van de natuur, die organisch in het verhaal werd verwerkt. Bovendien kunnen weinig jongeren schrijven zoals de auteur van ‘De Weerlozen’. Daarbij denken we niet in de eerste plaats aan het keurig Nederlands met zijn gewilde en voelbaar Vlaamse inslag, maar vooral aan de stijl die meer een denkvorm is dan een uitdrukkingsmiddel.

De vormelijke perfectie en de rijke inhoud smelten samen tot de onverbreekbare eenheid van een grote roman, die zowel compositorisch als wat de stricte vaardigheid betreft een sluitend geheel is geworden. Want ook dat is een voornaam aspect van het boek: het wil in zijn geheel en in zijn volledige eenheid worden beschouwd en onderzocht. Dan merkt men best hoe nauwgezet de auteur is te werk gegaan en hoe zeer het proza van Van Kerkhove - gelijk dat overigens van alle voorname prozaïsten - bestand is tegen analyse. We zijn er ten andere van overtuigd dat de roman geen opvallende ‘gebreken’ vertoont. We menen enkel dat een zekere versobering ten goede zal komen aan zijn werk en dat hij niet verder mag toegeven aan zijn neiging om betogend proza te schrijven; voorts menen we nog dat een verruiming van de horizon aan het werk een groter geestelijke omvang zou geven. Nu is er feitelijk alleen Jean Delannoy met de enkele bijfiguren die om zijnentwille bestaan. Het sterke minderwaardigheidscomplex van Peter Dehaes werd anders op fijnzinnige manier uitgewerkt zoals ook de moeder van Jean met haar diepgaande wijsheid en de geboren zwerver Mandeling met zijn grote ervaring goed en scherp werden gezien. Moeder en Mandeling voorvoelen de katastrofe, maar ze weten hoe weinig ze vermogen tegen de geleerdheid en wetenschappelijke onderlegdheid, waarmee Jean zich uitgerust oordeelt voor het leven. Hoe wijs luidt het besluit van Mandeling, die in de roman het laatste woord heeft: ‘Ge kunt niemand leren leven. Alleen God kan zijn mensen leren leven, zolang ze niet doof en blind zijn. Gij moet bidden om licht en gehoor voor allen. Er ligt maar één brug tussen de mensen, die heet Gemeenschap der Heiligen.’

_**_*

[p. 377]

Daarmee is over ‘De Weerlozen’ nog niet alles gezegd. We zouden bij groter plaatsruimte moeten handelen over de dialogen in deze roman en over het zuiver gevoel voor de taal; we zouden de weerloosheid der personages kunnen stellen tegenover de ‘goedheid’ van Hugo Walters uit de laatste roman van Marnix Gijsen en naast ‘het argeloos idealisme’ van Thijs Glorieux uit Walschap's ‘Mensch van Goeden wil’. Het zou echter totaal nutteloos zijn te vitten over de onvolledige ‘oplossing’ welke het gestelde probleem heeft gekregen; er kan worden betwist of die oplossing er eigenlijk wel moèt zijn en we weten dat de auteur werkt aan een vervolg. Wie ‘De Weerlozen’ heeft gelezen zal met grote belangstelling wachten op het verschijnen van dat nieuwe werk en wensen dat het even modern moge zijn en even verantwoord op ethisch en esthetisch gebied als ‘De Weerlozen’.