Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 96

[p. 297]

Anton van Duinkerken
Johan Huizinga
(Groningen 7 December 1872 - De Steeg 1 Februari 1945.)

In 1897 promoveerde Johan Huizinga te Groningen tot doctor in de letteren op een proefschrift De Vidusaca in het Indisch Toneel. Het is een karakterstudie van de figuur, die in Indische drama's, zonder deel te nemen aan de intrigue, door droge mededelingen het pathos van de tragiek een fijn humoristisch tegenwicht geeft. Johan Huizinga was de tweede zoon van de Groningse hoogleraar in de physiologie D. Huizinga, een man van grote welsprekendheid, beroemd om zijn didactisch talent. Oorspronkelijk had hij theologie gestudeerd, maar onder invloed der wijsgerig-naturalistische stromingen van het midden der negentiende eeuw was hij overgegaan naar de natuurwetenschappen en tot zijn dood beleed hij zich aanhanger van het primaat der stof. Zijn eerste vrouw verloor hij, toen Johan twee jaar oud was.

Het proefschrift, hoewel een knappe ontleding van de ontmoeting tussen het grootse en het laag-bij-de-grondse binnen dezelfde dramatische structuur, kon moeilijk doen vermoeden, welk een belangrijke rol zijn schrijver zou gaan spelen in het Nederlandse geestesleven van zijn tijd. De verwachting was veeleer, dat hij een sanscritist van betekenis zou worden. Zijn titel gaf hem recht op een leraarschap in de geschiedenis. Het was toeval, dat hij dit vak aanvaardde aan de H.B.S. te Haarlem. Hij had evengoed leraar-nederlands kunnen worden.

Op een wenk van zijn oud-hoogleraar P.J. Blok begon hij zich in de geschiedenis van zijn nieuwe woonplaats te verdiepen, maar de studie der oud-Indische letterkunde gaf hij niet op. Hij plaatste er in 1898 een artikel over in De Kroniek van P.L. Tak en werd op 7 October 1903 privaatdocent in de oudheidkunde en letterkunde van Voor-Indië aan de Universiteit van Amsterdam. Twee jaar later, toen hij aandacht had getrokken door enkele publicaties over oud-Haarlem, werd hij te Groningen benoemd tot hoogleraar in de geschiedenis als opvolger van de naar Leiden vertrokken Th. Bussemaker, die hij in 1915 opnieuw opvolgen zou.

Zijn Groningse intree-rede over Het aesthetische Bestanddeel van geschiedkundige Voorstellingen (4 November 1905) beschouwde hijzelf als een

[p. 298]

belijdenis van aanhankelijkheid aan de richting, die de geschiedenis als geesteswetenschap in tegenstelling brengt tot de natuurwetenschappelijke denktucht. Historisch weten heeft menselijke handelingen tot voorwerp en verzet zich derhalve tegen schematische exactheid en algemeenheid. Aanschouwelijkheid, die inleving mogelijk maakt, ziet Huizinga als de hoofdvoorwaarde voor de historische begripsvorming. Deze beschouwingswijze maakt de beoefening der historische wetenschap aan de letterkundige kritiek verwant. ‘De historicus moet, terwijl hij het verleden zelf naspeurt in al zijn uitingen, ter verhoging van de aanschouwelijkheid de kunst van het verleden zien, de letterkunde lezen.’

Op zoek naar de bronnen van het Nederlandse nationale besef, begon de Groningse hoogleraar zich in de schrijvers uit de Bourgondische tijd te verdiepen, zodat een deel van zijn colleges de voorstudie werd tot Herfsttij der Middeleeuwen (1919). In De Gids van 1912 publiceerde hij zijn bevindingen Uit de Voorgeschiedeis van ons Nationaal Besef, door een ontleding van het Nederlandse nationale bewustzijn in zijn gevormde toestand aangevuld, toen Huizinga ter herdenking van de Nederlandse onafhankelijkheid in 1913 voor de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden een rede hield over De Betekenis van 1813 voor de Nederlandse Geestelijke Beschaving. Bleek reeds uit deze brede schetsen de vruchtbaarheid van zijn opvatting over de geschiedenis als wetenschap, hij kreeg daarnaast gelegenheid, zijn methode toe te passen in het gedenkboek, dat in opdracht van de Academische Senaat ter gelegenheid van het derde eeuwfeest der Universiteit van Groningen in 1914 verscheen. Hij schreef voor dit verzamelwerk de Geschiedenis der Universiteit gedurende de derde Eeuw van haar Bestaan. Hier verdedigt en bewijst hij de stelling, dat de kennis van een gemiddeld geestelijk milieu en een gemiddeld geestelijk niveau in een bepaalde tijd ten volle tot de cultuur-geschiedenis behoort. Ontstaan en ontwikkeling der Groningse richting in de protestantse theologie worden in Huizinga's bladzijden helder cultuur-historisch doorlicht. Weinig omvattend, wat de stof betreft, is deze studie van groot belang als proef ener methode.

Op 27 Januari 1915 hield Huizinga te Leiden zijn inaugurale rede Over historische Levensidealen. Wat de wijsheid en de waan der eeuwen toevoegen aan de verwachting van de mens, wordt in deze oratie met gemengde gevoelens onderzocht. De geestesfunctie van het aan de geschiedenis ontleende symbool blijkt niet uitsluitend rationeel werkdadig, maar overheerst in menig geval het volksgemoed en kan dan gevaarlijk worden. Inzonderheid de verwantschap van nationaal zelfbesef met nationalistische mythologie, gelijk onvoldane volkeren zich die scheppen, onttrekt zich in haar doorwerking gemakkelijk aan redelijke ontleding en zedelijke verantwoording. De voorbeelden, in deze rede aangehaald, werden voor een deel aan de geschiedenis van de late middeleeuwen en de aanbrekende renaissance ontleend, terwijl de problematiek van spel en ernst, patriotisme en nationalisme enkele malen ter

[p. 299]

sprake kwam. Door de behandeling van deze tijdperken en vraagstukken zou Huizinga als Leids hoogleraar zijn internationale faam vestigen.

Hij hield zijn oratie tijden de eerste wereldoorlog en verraste tegen zijn einde het publiek met een boek, getiteld Mensch en Menigte in Amerika. Hij had dit werelddeel nooit bereisd, maar na de deelneming der Verenigde Staten aan het West-Europese defensief kwam hij als menig landgenoot tot het inzicht: ‘Wij weten veel te weinig van Amerika’. Hij gaf er zich rekenschap van, dat cultuur-historische begrippen te vaak aan Europese ervaringen een schijnbare algemeenheid van gelding verwierven en wilde nu door vergelijking met buiten-Europese gegevens de werking van zulke beginselen onbevangen toetsen. Inzonderheid de aggregatietoestanden ener samenleving tracht hij waar te nemen en te verklaren. Hij zag spanningen tussen de binding en de bevrijding, die het gevolg zijn der werking van het cultuur-apparaat.

In navolging van Jacob Burckhardt (1818-1897) schiep hij vervolgens uit een omvangrijke en als het ware persoonlijk doorleefde bronnenstudie een grote cultuurhistorische synthese: Herfsttij der Middeleeuwen (1919). Deze Studie over Levens- en Gedachtenvormen der veertiende en vijftiende Eeuw in Frankrijk en de Nederlanden bewijst echter, bij Burckhardt vergeleken, al dadelijk haar oorspronkelijkheid, doordat de schrijver niet speurt naar het aanlichten van nieuwe denkbeelden, maar naar het afsterven van eenmaal allesbeheersende voorstellingswijzen. Oorspronkelijk is bovendien de aandrift, waaruit het grootse boek ontstond. In De Gids van 1918 plaatste Huizinga een opstel over de kunst van Jan van Eyck. Het voorbericht tot Herfsttij der Middeleeuwen geeft te kennen, dat heel deze breed-opgezette en gedetailleerd verantwoorde studie ondernomen werd uit ‘behoefte om de kunst der Van Eycks en hun volgers beter te verstaan, ze te begrijpen in haar samenhang met het ganse leven van de tijd’. Albert Verwey voelde de betekenis van zulk een uitgangspunt; immers, hierdoor werd het onderzoek vanzelf een vergelijking tussen werkelijkheid en verbeelding. ‘Dat de wereld niet hetzelfde is als de verbeelding, ligt er in uitgesproken, en dat ze slechter dan de verbeelding is’. Door de kern van Huizinga's betoog aldus bloot te leggen, toonde Verwey de verwantschap van de wetenschapsman met de kunstenaars van zijn levenstijd. Hij onderkende niet enkel de zelfstandige artistieke waarde van het feit, dat Huizinga een boeiende stijl schrijft, maar hij zag de voortkomst van een strikt wetenschappelijk werk uit een bezielende idee zich op gelijke wijze voltrekken in de geschiedenis-beschrijving als in de eigenlijke letterkunde. Dit bevestigde zijn opvatting, over de taak van de kunst in de samenleving, maar gaf meteen aan Huizinga's werk vertegenwoordigende betekenis als uiting van ideoplastische wetenschap. Er zijn in het tijdperk tussen 1893 en 1907 meer geleerden gedebuteerd, wier schrijfwijze hen recht op erkenning als stylist geeft, doch ten hoogste hun stofbehandeling brengt hun arbeid met de litteratuurgeschiedenis in aanraking. Met Huizinga is het anders gesteld. Hoewel hij geen verbeeldingswerk op zijn naam heeft buiten wat leuke tekeningen, behoort zijn oeuvre als geheel genomen tot de letterkunde van zijn tijd, omdat

[p. 300]

het uit een gelijkaardige en gelijkwaardige bezieling zijn oorsprong kreeg. Herfsttij der Middeleeuwen is na Het Land van Rembrandt, en hieraan verwant, het machtigste Nederlandse prozawerk in een genre, welke waarde tegelijk aan objectieve bronnenkennis en subjectieve verbeeldingskracht wordt gedankt.

In 1916 redacteur geworden van De Gids, hetgeen hij tot 1932 bleef, publiceerde Huizinga in dit maandblad zijn studie over Het Probleem der Renaissance (1920). Het lag toen blijkbaar in zijn bedoeling, ook die stijlperiode synthetisch te beschrijven, maar hiertoe is hij niet gekomen. De belangrijkste vrucht van zijn studie op dit tijdperk is de levensbeschrijving van Erasmus (1924). ‘Zo groot als mijn bewondering voor Erasmus is, zo gering mijn sympathie’, getuigde hijzelf. Dit kan de reden zijn, waarom het karakter van Erasmus in deze knappe biografie tamelijk mat en onaandoenlijk doorschouwd lijkt. Bovendien schrok Huizinga blijkbaar van het letterkundig succes, door zijn meesterwerk bereikt. Angstvallig begon hij te wikken en wegen, bang voor de sprong. Zijn Leven en Werk van Jan Veth (1927) onthult het helderst wat hem met de artistieke strevingen van zijn tijdgenoten verbindt; het is tevens een doordringende kritiek op de geest van zijn tijd. Maar het besef van de tijdelijkheid der stijlverschijnselen laat de schrijver nergens los. Bij het ouder worden voelde Huizinga zich in toenemende mate omringd van vergankelijkheid. Nog eenmaal nam hij de aanloop tot een grootse samenvatting. Zijn opstellen over Abaelard (1930 en 1935), Alanus van Rijsel (1932) en Johannes van Salisbury (1933) stelden een boek over levens- en gedachtenvormen der twaalfde eeuw in het vooruitzicht. Het kwam niet tot volledigheid, hoe schitterend de losse stukken mogen zijn. Op 8 Februari 1933 hield hij een dies-rede Over de Grenzen van Spel en Ernst in de Cultuur. Een jaar tevoren had de Groningse hoogleraar F.J.J. Buytendijk een boek uitgegeven over Het Spel van Mens en Dier. Buytendijk ging dieper in op het wezen van het spel, maar Huizinga, sedert zijn proefschrift geïntrigeerd door de ontmoeting van de ernst met het niet-ernstig bedoelde, paste zijn inzichten op een rijker materiaal van cultuurverschijnselen toe, zodat zijn betoog door de verrassende veelheid van voorbeelden boeide. Deze rijkdom breidde hij aanzienlijk uit in Homo Ludens (1938). Het is, of hij het artistieke element in zijn eigen geschiedenisbeschouwing rechtvaardigen wil door het spel-element in alle cultuurarbeid te bepalen. Hier is hij meer essayist dan wijsgeer, dientengevolge bijzonder leesbaar, prikkelend tot zelfstandig nadenken, maar toch oppervlakkiger dan ooit te voren.

In beslag genomen door zijn bezorgdheid voor het vaderland en voor Europa schreef hij zijn laatste werken om een scherpe diagnose der dreigende kwalen te stellen, waartegenover de therapie, die hij aanraadt, weinig radicaal schijnt. In de Schaduwen van Morgen (1935) en Geschonden Wereld (1945) beschrijven de ontzieling van het Westen, waarvan hij het stelligste symptoom zag in de gemechaniseerde bruutheid der nationaal-socialisten. Zijn boeken werden in September 1941 door de bezetters uit de openbare verkoop geweerd;

[p. 301]

hijzelf werd in 1942 als gijzelaar opgesloten te Sint Michielsgestel. Om gezondheidsredenen uit het kamp ontslagen, kreeg hij De Steeg als woonplaats aangewezen, waar hij overleed, toen de bevrijdingslegers naderden.

Aantekeningen bij Johan Huizinga

Een autobiografisch getuigenis voltooide Huizinga op verzoek van zijn vrouw in 1943. Het verscheen onder de titel Mijn Weg tot de Historie, Haarlem, 1947 en opent het eerste deel van zijn Verzamelde Werken, in 9 delen bijeengebracht, Haarlem, 1948-1951.

Het opstel van Albert Verwey over Herfsttij der Middeleeuwen besluit het laatste deel van diens Proza, Amsterdam, 1923, X, 230-238.

Levensberichten en samenvattende opstellen schreven: C.W. Volgraff, Herdenking van J.H., Haarlem, 1945; O. Noordenbos in Critisch Bulletin XIII (1945), Herdenkingsnummer, 82-92; C.T. van Valkenburg J.H. zijn Leven en zijn Persoonlijkheid, Amsterdam, 1946; P. Polman O.F.M. Huizinga als Kultuurhistoricus, Haarlem, 1946; Th.J.G. Locher Levensbericht M.v.L. 1945-1946, 88-109; W. Kaegi J.H. zum Gedächtnis, Leiden, 1946; idem Das historische Werk J.H.'s, Leiden, 1947; H.A. Enno van Gelder Prof. Dr J.H., Gedachten en Beelden uit zijn Werk, Utrecht, 1947.

Een bloemlezing Uren met Huizinga bezorgde W.C. Schallenberg van Huffel, Baarn, z.j. (1950). De tekeningen van J.H. verschenen gebundeld als Keus van Gedenkwaardige Tafereelen met een inleiding van C.T. van Valkenburg, Amsterdam, 1950.

Een volledige bibliografie van J.H., opgesteld door Th.J.G. Locher, verschijnt in Verzamelde Werken IX.