Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 96

[p. 241]

Kroniek der Nederlandse letteren
Vondels drama
door J. Noë S.I.

Dr. J.G. Bomhoff: Vondels Drama. Studie en Pleidooi (Ploegsma, Amsterdam, 1950)

J.G. Bomhoff noemt het werk waarmede hij aan de Leidse universiteit gepromoveerd heeft, een ‘waagstuk’, omdat over Vondel ‘alles reeds is gezegd’. Maar hij wil tegen den stroom van miskenning en misverstand op roeien, tegen den stroom van onverschilligheid, ‘die geeuwend aan Vondel voorbijgaat’.

Het stemt den Vondel-bewonderaar hoopvol zulke zinnen bij den aanvang van Bomhoff's studie aan te treffen, want wat we de laatste jaren aan verrijking van de Vondel-literatuur moesten aanschouwen was inderdaad niet bijzonder hart-verheffend. Kramers's Vondel als Barok-kunstenaar (1946) treft de kern van Vondels dichterschap niet, zoals Bomhoff zelf terecht meent; Th. de Jager's Vondel of de majesteit (1937) heeft naast goede bladzijden, zulke eenzijdige voorstelling opgehangen, dat een ondeskundig lezer zich ongetwijfeld een vals beeld van den dichter maakt; dezelfde kritiek treft o.i. Staat en recht bij Vondel (1939), en Vondels wereldbeeld (1948), beide boeken door Vandervelden; en Die opstandsmotief by Vondel (1930) door Kritzinger groeide niet uit boven een zeer middelmatige dissertatie. Alles samen een schrale oogst gedurende het laatste kwart eeuw. Daarom is het zo verheugend naar deze nieuwe stem te luisteren.

Het verheugt bijzonder iemand te lezen die niet van uit een apart standpunt Vondel bekeken heeft, maar hem doodgewoon aandachtig heeft gelezen, en er in bewondert wat essentieel is. Kramer zat gevangen in een opinie over barok-renaissance, en bekeek met die bril zijn studie-object; Vandervelden zag niet veel anders dan het juridische aspect en ging zowaar heel Vondels bekering daaruit verklaren; ook Th. de Jager geraakte niet los van algemene renaissance-begrippen inzake literatuur, die dan op Vondel geprojecteerd werden. Deze auteur heeft integendeel het grote voordeel niet uitsluitend van uit een systeem zijn onderwerp te behandelen.

Nu moeten we al dadelijk onze lezers ontgoochelen door ons niet akkoord te verklaren met een respectabel aantal punten, die Dr. Bomhoff naar

[p. 242]

voren brengt, en toch getuigen we graag met klem dat de visie van Bomhoff op Vondel ons veel juister voorkomt dan alles wat er in de laatste jaren over hem geschreven werd. Uit korte aanduidingen blijkt telkens weer dat B. veel essentieels over zijn auteur vertelt, al is de uitwerking en de methode waarmee hij hem verdedigt niet raak genoeg, zelfs verscheidene malen onjuist.

We volgen het betoog en geven aan wat o.i. voor kritiek en aanvulling vatbaar is.

Schrijver onthaalt ons in het eerste hoofdstuk op ‘het tragische als literaire categorie’. Het is niet nodig dat we dit goed betoog nog eens napraten. We willen er enkel van onthouden wat we voor het verder begrip van zijn uiteenzetting strict moeten weten.

Aan de hand van uitstekende auteurs werd dit overzicht van het wezen van het tragische opgebouwd: Volkelt, Laurila, M. Scheler, enz. Het is van belang te constateren dat de tragiek pas dan aangrijpend wordt wanneer de verhouding tussen de schuld en de straf niet adequaat schijnt, wanneer de mens wegens blijkbaar geringe schuld zich onafwendbaar grote rampen op de hals haalt. Daarin beleeft hij op een bittere wijze zijn eigen schepsellijke begrensdheid.

In zoverre we, van het geloof uit, de equatie schuld-lijden aanvaarden met ons verstand en met ons gemoed, verdwijnt in diezelfde mate ook de tragiek, gebeurt er immers niets vreselijks. Als we inzagen hoe Lucifers val precies datgene is wat hij verdient, kan onze reactie alleen maar zijn: hij heeft loon naar werken. Het kan wel rampzalig zijn, het is niet meer specifiek-tragisch.

Concreet zal het niet zo makkelijk gebeuren - en hierop had Bomhoff meer nadruk moeten leggen - dat we er met ons gemoed helemaal bij kunnen, laat staan met ons verstand. Het lijkt alsof uitsluitend voor de volkomen heilige, tragiek, in die technische betekenis, zou vervallen. Er blijft voor de gewone gelovige altijd veel tragiek over, veel van de geheimzinnige verhouding tussen schuld en bestraffing, en de hele afstand tussen de verstandelijke kennis van de plicht en de diepe overtuiging en beleving ervan.

Vervolgens handelt Bomhoff over Vondels dramatische kunst, waarin tal van rake opmerkingen over dit onderwerp te lezen staan: Een groot drama veronderstelt een eenvoudige, algemene levensstijl; wij, moderne mensen, houden niet meer van hartstochtelijke uitbarstingen: en om al deze redenen ‘dreigt’ Vondel modern te worden... Nu volgen er enkele schitterende bladzijden over de twee soorten waarde van het vers, de poëtische en de gewone vers-waarde zonder meer; het is mogelijk goede verzen te schrijven zonder poëtisch te zijn, en hieruit vloeit een pleidooi voort van Vondels vers-drama's. Met klem betuigt de schrijver waarom Vondel, gezien zijn religieuze idee, schrijven mocht zoals hij het gedaan heeft, waarom hij de psychologie van zijn helden mocht herleiden tot de

[p. 243]

proportie die hij heeft uitgewerkt, welke de zinvolle betekenis van de reien is, enz. M.a.w. vele aspecten, vooral dan degene die de uitwerking en de voorstelling van Vondels drama's raken, worden hier met veel nuchtere en gezonde bedenkingen prachtig verdedigd.

Naar ons oordeel is het een tamelijk opvallend tekort dat er zo weinig aandacht wordt besteed aan Vondels religieuze idee zelf. Meent de auteur soms dat ook hierover ‘reeds alles werd gezegd’? Of voelde hij zich, als niet-katholiek, niet geroepen om dit onderwerp uitvoerig te behandelen?

‘Men geeft er zich zelden rekenschap van, zegt Bomhoff, hoe de eigen vorm van Vondels drama's hem bijzondere kans gaven tot de psychologische karakterisering zijner personages’ (blz. 42). Het is een betrekkelijk povere uitleg als we vernemen dat de lange monologen en de reien daarvoor in aanmerking komen. We moeten naar de kern van Vondel's bezieling om dit te ‘begrijpen’. In zijn beste drama's, na 1646, heeft Vondel steeds een schuldige held ten tonele gevoerd, en het is juist omdat hij de schuld wil beklemtonen en de straf die er uit voortvloeit, dat Vondel er toe gebracht werd om den toeschouwer te doen zien hoe, in welke omstandigheden en waarom de held zich schuldig maakte. Om wille van zijn ethische bedoeling kon de dramaturg niet anders dan de menselijke schuld aanwijzen, en dat is de bron van zijn psychologie. Volgden de middeleeuwse tonelen het ene ‘na’ het andere, bij Vondel moest de actie grotendeels groeien uit de ziel van zijn schuldige held zelf, volgden de tonelen het ene ‘uit’ het andere.

Wanneer Bomhoff er dan toe komt de Jefta te beschouwen als het meesterwerk, en het zowaar tot de toppunten van de dramaturgie te rekenen, inzonderheid op grond van de algemene opvatting van het tragische zoals die in zijn eerste hoofdstuk werd uiteengezet, dan kunnen we hem helaaas niet bijvallen. Bomhoff heeft hier het bewijs willen leveren dat Vondel een echt tragicus was, een dramaturg die ons ook nu nog aanspreken kan.

In de Jefta zou juist die tragische onbeslistheid heersen, of de held ja dan neen schuldig is... Vóór zijn veldtocht tegen Ammon had deze rechter van Israël beloofd het eerste wezen dat hem uit zijn huis tegemoet zou treden als slachtoffer aan Jahwe te wijden, als Deze hem de overwinning op zijn vijanden schonk. De Heer verhoorde zijn gebed. Maar dat eerste wezen was zijn enige dochter Ifis. Móést, mócht Jefta zulke offerbelofte volbrengen? Bomhoff beweert dat Vondel deze vraag onbeslist laat, en het is ‘deze niet aflatende aarzeling die dit treurspel zo groot maakt’ (blz. 93).

Dit sluit zeker aan bij wat Bomhoff in zijn eerste hoofdstuk verkondigd heeft, maar was dàt wel de opinie van Vondel? In zijn Berecht spreekt Vondel van Jefta's ‘onweetende yver’ (d.i. verblinde godsdienstijver), van zijn ‘ongehoorzaemheit’, van zijn ‘overtreden der wet en van zijn vaderlicken plicht’, en ook van zijn ‘verzoening met God’ na de volbrachte offerdaad. En a.h.w. om de opwerping van den lezer te voorkomen

[p. 244]

dat Jefta misschien toch niet zo'n zondaar is, daar hij door St. Paulus onder de heiligen van het Oude Verbond gerekend wordt, voegt Vondel er aan toe: ‘waerna (d.i. na de boze daad en na de verzoening met God) hy endelijck heiliglijck overlijdt en namaels onder de Heiligen als in triomfe omgevoert wort’. Het gaat niet op, licht heen te stappen over den zin van dit Berecht, ook niet onder het algemeen voorwendsel dat men van alles kan opmaken uit Vondels Berechten, zoals Bomhoff durft te zeggen.

De auteur laat zich eveneens weinig gelegen liggen aan het vijfde bedrijf, aan de bittere verwijten die Jefta tot zich zelf richt, aan de verzoening die hij van God en van de aartspriester wil verkrijgen. Dit alles onbeslissend te noemen is vreemd.

Maar de heer Bomhoff meent een sterk argument te hebben in het feit dat de theologen Serarius, Arias en Salianus - door Vondel zelf aangehaald - Jefta vrij pleiten van alle schuld. Inderdaad, onder de theologen van de 16e en 17e eeuw schijnen er niet veel te zijn die Jefta zeer hard aanpakken, buiten enkele uitzonderingen, waaronder vooral Tostado; en deze Tostado is voor Serarius en Salianus een groot gezag. De theologen van die tijd aarzelen meestal, terwijl hun collega's van vroegere eeuwen den rechter van Israël gewoonlijk scherp afkeuren. Maar... in de commentaren van Serarius, Salianus, Cornelius a Lapide, Bonfrerus, Gordoni... moest Vondel ook lezen dat zij Jefta niet willen laken omdat de H. Schrift immers niet zegt dat een profeet, wetgeleerde of priester Jefta zou vermaand of onderwezen hebben omtrent de aard van zijn belofte en haar uitvoering. En Vondel heeft juist zijn ganse derde bedrijf gevuld met de discussie Jefta-wetgeleerde, hofpriester! En het andere grote argument van diezelfde theologen om Jefta eerder te loven is de interpretatie van vers 29 (hfst. 11, Boek der Rechters), als zou het nl. de H. Geest geweest zijn die Jefta aangespoord had tot zijn belofte. Welnu, dit grote, doorslaggevende argument, dat legt Vondel zijn Jefta slechts even in den mond, nl. in vers 1128-'29 en in vers 1150, om er dadelijk het grote en zware argument van den priester tegenover te stellen. Wie de indruk wou wekken dat Jefta onschuldig bleef, zou op dit gewichtige punt allicht meer nadruk gelegd hebben, naar het voorbeeld van de theologen.

Ondertussen blijft Bomhoff consequent, en meent dat de predestinatieleer nu teruggekeerd is in Vondels werk, deze predestinatie waartegen hij vroeger zo te velde getrokken is. Jefta heeft geen schuld, en anderzijds wordt hij na zijn daad door schuldbewustzijn gekweld... God moet daarvan de oorzaak zijn en niemand anders. God, oorzaak van het boze: het is de grofste vorm van de predestinatie... de mens door God voorbeschikt tot het kwaad! Ja, Bomhoff meent zelfs een ‘nauwelijks verholen verachting’ van Vondel te lezen tegenover den wetgeleerde en den priester, die Jefta's daad ten strengste afkeuren... (blz. 97).

Dit lijkt ons zodanig tegen Vondels bedoeling in te druisen dat het een hele misvatting van Vondels wezen dreigt met zich mee te slepen. En de oorzaak daarvan ligt voor de hand. Nergens blijkt dat Bomhoff zich een

[p. 245]

idee heeft gevormd van Vondels religieuze bedoeling; hij erkent ze wel in het algemeen, doch heeft ze nooit in het bijzonder aandachtig overwogen en bestudeerd. Wat hij overigens zelf ruiterlijk erkent.

Het is onze overtuiging dat Vondel, vooral na 1646, de schuldige held wil tonen, de zondaar, de opstandige, de hoogmoedige, en daarmee zijn toeschouwers een spiegel voorhouden. De zondaar verzet zich direct tegen God, en om dit des te duidelijker voor ogen te stellen heeft Vondel in verscheidene stukken een priesterrol uitgedacht, hij die er zo op stond aan de bijbelse gegevens zo weinig mogelijk toe te voegen. Over de priesterrol in de Jefta en de Salomon rept de bijbel geen woord. Het stemt tot nadenken welke de betekenis moet zijn van dergelijke uitbreidingen. Vondel heeft zijn eigen regel om ‘'t geen Godts woord niet zeit, spaerzaem te zeggen’ flagrant overtredden, niet alleen in beide vernoemde stukken, doch ook nog in andere. Er valt niet aan te twijfelen dat zulke afwijkingen te maken hebben met een uiterst gewichtig punt: inderdaad de priester vertegenwoordigt God op het toneel, de goddelijk uitspraak; en het is tegen deze manifeste en directe verkondiging van Gods wil dat de zondaar zich verzet. Daaraan wordt zijn boosheid gemeten, zijn verkeerde daad in het heldere licht gesteld.

Het centrale bedrijf van Jefta bestaat in diens weigering te luisteren en te gehoorzamen aan den wetgeleerde en den priester.

Hieruit volgt dat Bomhoff's interpretatie van dit drama allerminst past in het geheel van Vondels dramatische idee, zijn religieus-ethische bekommernis.

Ten slotte besluit Bomhoff in een laatste hoofdstuk over Vondel als tragicus. Het bevat een aantal lezenswaarde opmerkingen over Vondels verschillende stukken, het is niet bedoeld als een organisch geheel.

Ons besluit kan kort zijn. Bomhoff heeft enkele goede losse grepen gedaan in Vondels werk en mentaliteit; hij heeft vaak treffend enkele, vooral formele, aspecten belicht. Ieder Vondel-kenner zal zijn boek met aandacht lezen, en ook de niet-deskundige vindt er vele nuttige gegevens in, vingerwijzingen tot beter begrip van de grote Vondel.