Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 96

[p. 236]

Kronieken

Kroniek van het Vlaamse proza door André Demedts

Filip De Pillecijn ‘Rochus’. Uitg. De Clauwaert, Leuven. 1951.
Paul Lebeau ‘Johanna Maria’. Uitg. De Clauwaert, Leuven. 1950.
Hugo Claus ‘De Metsiers’. Uitg. A. Manteau N.V. Brussel. 1951.

Filip De Pillecijn is op 25 Maart l.l. zestig jaar geworden. Bij die gelegenheid liet hij een nieuwe novelle verschijnen, waarin hij op zijn manier het leven van de H. Rochus verhaalt. Eigenlijk is er niet veel over dat leven bekend. Rochus was de zoon van één van de voornaamste ingezetenen van Montpellier. Op jeugdige leeftijd verliet hij zijn vaderstad, om naar Rome te pelgrimeren. Onderweg trok hij door een streek waar de pest was uitgebroken; uit liefde tot God en medelijden met de mensen begon hij de zieken te verzorgen, hen te genezen of op de dood voor te bereiden. Zichzelf vergetend en goeddoende waar hij kon, kwam hij toch te Rome, waar hij drie jaar bleef. Na die tijd keerde hij naar zijn geboortestad terug, waar niemand in de sjofele landloper die hij geworden was hem kon herkennen. Hij werd ervan verdacht, dat hij voor een vijandige stad bespiedingswerk verrichtte en in de gevangenis geworpen. De rechter die over hem moest oordelen was zijn eigen oom; ook hij kon niet vermoeden wie hij voor zich had, en daar Rochus weigerde zich bekend te maken of te antwoorden op de vragen die hem werden gesteld, luidde het vonnis dat hij in de kerker zou opgesloten blijven, tot hij zou willen spreken. De vrijheid was Rochus geen nadere verklaring waard; hij verbrak zijn zwijgen niet en vervallend tot een staat van onmenselijke vervuiling, bleef hij in de gevangenis tot bij zijn dood. Toen hij zijn einde voelde naderen, vroeg hij naar een priester, die hem de laatste H. Sakramenten toediende; waarop Christus, die hij eens onder de gedaante van een pestlijder had verpleegd, verscheen om hem te komen halen.

Het verhaal ligt in de lijn van de vroegere neo-romantische novellen van De Pillecijn, van Monsieur Hawarden en Schaduwen en is eerder het stemmingsbeeld van een ziel dan een heiligenleven naar de gewone trant. Wie uit dit werk zou willen vernemen hoe de H. Rochus onder de inwerking van de genade tot de heiligheid is gekomen, moet zich ontgoocheld voelen. Rochus is alleen maar een zonderlinge mens. Hij gaat door het leven als iemand voor wie de liefste vreugden en donkerste hartstochten afgedaan hebben; als een wijze, die vóór hij genoten heeft, aan al het aardse en zelfs aan het involgen

[p. 237]

van zijn eigen wil is onthecht. De heiligheid is als een geschenk dat hij gekregen heeft, niet als een verovering die moest bevochten worden.

Er gaat een indruk van eindeloze vermoeidheid van de novelle uit. Komt die lijdzaamheid uit de levenshouding van de schrijver voort? Moeten wij besluiten, dat De Pillecijn nooit meer tot de feller epiek van De Rit en enige hoofdstukken uit Jan Tervaert terug zal keren? In Mensen achter den Dijk hoorden wij nog de grimmige verontwaardiging van een eerlijk man over de schijnheiligheid van een bende schurken, die zichzelf als deftige burgers beschouwden; De Veerman en de Jonkvrouw bracht een zinnelijke verheerlijking van het leven in en volgens de natuur, wanneer het uitsluitend door zijn onbewuste aandrangen wordt geleid; Rochus daarentegen is niet anders dan een vermoeid verzaken, een zich laten leven, een duldzaam ondergaan van een bestemming, die vervuld moet worden.

De kunst van De Pillecijn blijft naar inhoud en verwoording verwant met het werk van Van Schendel uit zijn eerste periode, en over hem heen, met het werk van de grootmeesters uit de neo-romantische school, van Jacobsen en Rilke. Kenschetsend voor die strekking is de vaagheid van het gegeven, dat dikwijls in een ver verleden en een vreemd land wordt gesitueerd, opdat de schrijver bij het scheppen van atmosfeer zo weinig mogelijk door al te konkrete bijzonderheden zou gehinderd worden; is de voorliefde voor zwerversfiguren, die, zoals Rochus, nergens thuis zijn op de wereld en zich daardoor overal kunnen ophouden; onbevredigden die komen en gaan, zonder zich aan iets of iemand te hechten, op zoek naar het bestendige in de wisselvalligheid, naar het eeuwige in de tijd; en is ook de lyrische stijl, die zich beter tot het vertolken van stemmingen en indrukken leent dan tot het uitdrukken van gedachten of het verhalen van gebeurtenissen, die voor zichzelf moeten spreken.

Rochus brengt veeleer de atmosfeer dan het relaas van een leven; het verhaal is meer lyrisch dan episch, maar zo beheerst, bezield en overtuigend geschreven, dat het tussen Monsieur Hawarden en Schaduwen in, een ereplaats in het werk van De Pillecijn inneemt.

Johanna-Maria, het laatste boek van Paul Lebeau, is ook het rijpste en het schoonste, dat hij tot nu toe liet verschijnen. Als het in zijn geheel op de hoogte van de laatste hoofdstukken mocht staan, zou het onder de drie beste Vlaamse romans uit het voorbije jaar mogen medegeteld worden. Nu heeft Lebeau de aanloop tot zijn verhaal te ver ingezet en vijftig bladzijden geschreven voor hij tot zijn eigenlijk onderwerp komt. Dat eerste deel is op zichzelf beschouwd niet minderwaardig, maar het staat bijna los van de rest van het boek en vestigt de aandacht al te sterk op personen, die verder gene of geen noemenswaardige rol meer zullen spelen.

De hoofdpersoon uit de roman is Johanna-Maria. Zij was de oudste dochter van Viktor Van Deylst, die door zijn moeder tot de priesterlijke staat werd bestemd, maar spoedig tot het inzicht kwam, dat hij tot die roeping niet geschikt was en het seminarie verliet. Hij verdiende zijn brood als ambachtsman

[p. 238]

en handelaar, huwde, en opgezweept door een geweldig temperament, werd hij een onverbeterlijke dronkaard en baldadige genieter, die een groot deel van zijn tijd in verdacht gezelschap doorbracht.

Johanna-Maria was als kind eens zodanig van haar vader geschrokken, dat zij jaren en jaren moest strijden om zich van die indruk te bevrijden. Het was meer angst voor haar vader dan angst voor het leven die haar kwelde. Dikwijls kwam hij dronken naar huis en stelde zich dan als een woesteling aan. Eens dat haar moeder gevaar liep in het kraambed te bezwijken, had Johanna-Maria hem uit een kit aan de haven moeten meetronen, en wat zij daar beleefd had, bracht haar zodanig overstuur, dat zij een lang verblijf op de buiten nodig had, om haar zenuwen te herstellen. Daar maakte zij kennis met Urbain, een stille en trouwe jongen, die veel jaren op haar zou wachten, tot het haar mogelijk werd met hem in het huwelijk te treden.

Ondertussen leefde zij meer voor haar jonger broeders en zusters dan voor zichzelf. Haar vader had van een oom een belangrijke som moeten lenen en bij die gelegenheid beloofd, dat zijn oudste dochter bij hem zou komen inwonen, om zijn vereenzaamde oude dag op te vrolijken. Die oom was kunstenaar en gelukkig een edel mens; hij leed aan vallende ziekte en weer moest Johanna-Maria een overweldigende angst overwinnen om het tijdens en na die toevallen bij hem uit te kunnen houden. Zij bleef bij hem tot bij zijn dood. Ondertussen was ook haar vader overleden, en nu haar schoonste jaren vervlogen waren, mocht ze eindelijk voor zichzelf beginnen leven. In Lebeau's volgende roman, die reeds onder de titel De blauwe Bloem werd aangekondigd, zullen wij het vervolg op Johanna-Maria's levensgeschiedenis kunnen lezen.

De zelfopoffering van een oudste dochter, die zichzelf om het geluk van haar ouders en van haar jonger broeders en zusters vergeet, is zeker niet nieuw in onze letterkunde. Wie kan Maria uit Van Hemeldonck's ‘Maria, mijn Kind’ vergeten? Hoeveel thema's zijn er ten andere, die nooit behandeld werden? Maar nieuw in onze literatuur en persoonlijk belicht, is de strijd die Johanna-Maria tegen haar angstgevoelens moet voeren, om haar persoonlijk geluk te veroveren. Zij overwint door het offer; het christendom haalt het op de onberedeneerde angst voor het demonische dat haar bedreigt. De figuur van dat zwakke meisje, die zulk een sterke vrouw wordt, zal in de herinnering van een ontvankelijk lezer niet spoedig vervagen. Lebeau is erin geslaagd een schoon karakter echt levend uit te beelden in een stijl, die de goede eigenschap bezit, dat hij nooit opvalt, omdat hij louter dienend, de inhoud volledig tot zijn recht laat komen. Een groot, een aangrijpend boek is ‘Johanna-Maria’ niet; niettemin behoort het tot die opmerkelijke romans, die de standing van onze literatuur op peil moeten houden.

De Metsiers, de korte roman waarmede Hugo Claus in 1950 de Kryn-Prijs heeft gewonnen, is thans van de pers gekomen. Volgens een mededeling van de uitgever was Claus, toen hij dit boek heeft geschreven, niet meer dan negen-

[p. 239]

tien jaar en had hij reeds een tamelijk bewogen en avontuurlijk leven achter de rug. Zijn roman bewijst dat het hem zeker niet aan uitdagende durf en temperament, daarentegen wel aan levenservaring en eerbied voor de eindeloze verscheidenheid van het leven ontbreekt. Was dit verhaal vóór de romans van L.P. Boon moeten verschijnen, het zou meer opschudding verwekt hebben dan nu zal gebeuren. Men denkt aan Boon, en over sommige moderne Amerikanen heen aan Zola, en vraagt zich af hoe het toch mogelijk is, dat Claus in het leven niet anders dan een seksueel gescharrel schijnt te zien. Als hij dat werkelijk gelooft, is hij door zijn jeugdige verbeelding verblind. Wanneer een halfvolwassene, in de storm van zijn driften, in zijn verbeeldingen opgaat, kan hij een ogenblik menen dat hij als mens volledig door zijn geslacht wordt beheerst, maar als hij weer nadenkt en eerlijk is tegenover zichzelf, moet hij tot de vaststelling komen, dat hij veel meer is dan een wezen, dat maar voor de instandhouding van de soort moet zorgen. Claus kent de mensen niet zoals ze zijn; het beeld dat hij van hen tekent verraadt een groot talent, maar het is niet gelijkend, en voor wie er met een open gemoed tegenover staat, bedroevend door zijn eenzijdige overdrijving.

Ver van ons met een schijnheilig gezicht te willen beweren, dat toestanden als hij beschrijft op onze Vlaamse buiten niet voorkomen. Wij zijn geen heiligen, is niet alleen de titel van een roman van Jean du Parc! Maar dat de auteur het mogelijk acht zoveel laagheid en drift bijeen te brengen, zonder enig tegenwicht, wijst op een gemis aan ruimheid, misschien op uitdagende wrevel, in ieder geval, op een miskenning van de werkelijkheid, die als hij er moedwillig bij blijft voor de verdere ontwikkeling van zijn kunst nadelig zal zijn. Men kan geen tien boeken schrijven met een inhoud die zo eng, zo weinig verscheiden is, zonder tot zelfherhaling en onbelangrijkheid te vervallen.

De Metsiers zijn de bewoners van een boerderij te Zedelgem. Zij leven als uitgestotenen buiten de dorpsgemeenschap. De boerin is weduwe en onderhoudt betrekkingen met een man, met wie zij vroeger in overspel leefde, tot zij samen met hem haar echtgenoot heeft vermoord. Zij heeft een zoon van die man, een achttienjarige jongen, die achterlijk is en Bennie heet; en een dochter, Ana, van haar echtgenoot, die een kind verwacht van een onguur type en te Brugge een engeltjesmaakster gaat opzoeken, met een doel dat men kan raden. Er bestaat ook tussen Ana en Bennie een verhouding, die op zijn minst dubbelzinnig is. Ana beleeft verder een avontuur met een Amerikaanse sergeant, die zich daarna met zijn oppasser op de boerderij komt vestigen. Op zekere dag wordt Bennie op de eendenjacht door één van die Amerikanen neergeschoten; deze laatsten slaan op de vlucht en het lijk van de jongen wordt in stilte begraven, om een onderzoek van de politie te voorkomen. Heel dit gebeuren krijgt in een tijdsbestek van nauwelijks enige dagen zijn beslag.

Wij voelen veel meer voor de stijl dan voor de inhoud van Claus. Zijn roman bestaat uit een reeks hoofdstukken, waarin de verschillende figuren die in het boek optreden, ieder op zijn beurt, hun belevenissen vertellen. Dat verhoogt de levendigheid en de afwisseling in niet geringe mate. Toch zit er

[p. 240]

ook een nadeel aan vast. De bekentenissen van die onderscheiden personen gelijken sprekend op elkander, want hun karakters komen wel door hetgene zij verhalen, maar niet door de manier waarop zij het doen tot uiting. De stijl is sober en raak, recht op de man af, zonder nutteloze versiering; en toch persoonlijk en indrukwekkend. Sommige uitlatingen zijn zodanig, dat men bijna niet kan geloven dat ze door zulk een jonge man werden neergeschreven. Claus is iemand. Hij kan, als hij zijn kijk op het leven verruimt, zonder iets van zijn snedigheid erbij in te schieten, een belangrijk kunstenaar worden. Onder zedelijk oogpunt beschouwd is De Metsiers een afstotend boek; het zou echter verkeerd zijn daarrond veel drukte te maken. Misschien is het voor de auteur een bevrijding geweest, die hem moet toelaten een volgend werk te schrijven dat veelzijdiger en daardoor moreel gezonder, en naar wij hopen, ook schoner zal zijn.