Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 95

[p. 610]

Max Picard
De atomisering in de moderne kunst
(in het Nederlands vertaald door Willem Enzinck)

In een geschrift, dat als pleitbezorger optreedt voor de moderne kunst, wordt het volgende betoogd: de gestalte en de vorm der dingen is heden ten dage in verval, dit is de algemene tendentie van onze tijd, en de kunstenaar moet aan dat verval meehelpen, ja, het bespoedigen, door in zijn werken de dingen nog vervallener en meer verbrokkeld uit te beelden dan zij het in werkelijkheid reeds zijn, - dit ten teken dat de kunstenaar in zijn tijd leeft. Volgens mij lijkt deze argumentatie op die van iemand die beweren zou dat hij slechts aan het Hitler-regiem deelgenomen heeft om zichzelf en anderen te bewijzen dat hij de tijd van het Hitler-regiem medebeleefd heeft, - men kan echter een tijd ook medebeleven door zich er tegen te weer te stellen. In dat bewuste geschrift staat ook dat de mens van heden een gefacetteerd bewustzijn heeft, dat wil zeggen, dat een object niet meer in zijn ene vaste vorm in het bewustzijn aanwezig is, doch tegelijkertijd ook onder verschillende vormaspecten, in overeenstemming met de wervelwind van de werkelijkheid die ons ook een en hetzelfde ding gelijktijdig onder verschillende aspecten vertoont. De gespleten vorm van de kunst zou op deze wijze in overeenstemming zijn met de gespleten werkelijkheid en het gespleten bewustzijn.

Edoch, wanneer iemand met nadruk op deze overeenstemming wijst, dan spreekt hij daarmee nog geen waarheid uit, maar geeft slechts een vaststelling. Want de mens onderscheidt zich niet als mens doordat hij elke verwarring der werkelijkheid registreert, doch doordat hij die ordent. Eerst dan wordt de betrekking van het bewustzijn tot de werkelijkheid waar, wanneer het bewustzijn de werkelijkheid als een bijbehorend of afgevallen deel van de ordening der schepping erkent. Eerst dan is het bewustzijn niet langer een registratieapparaat, maar wordt het een functie der waarheid.

Het spreekt vanzelf dat een kunstenaar moet deelnemen aan zijn tijd en wel omdat de dingen die in die tijd gebeuren, ook voor hem gebeuren, hij moet er met zijn kunst op antwoorden en ze al antwoordend ver-antwoorden... En dat gebeurt doordat hij de dingen wier wezen onduidelijk

[p. 611]

geworden is en verschraald in het dagelijks doen, weer hun ongereptheid terugschenkt of de droefnis der dingen openbaart over het feit dat die ongereptheid verloren ging. De atomiserende kunstenaar van thans laat ons de verbrokkelde dingen niet zien met droefenis, doch triomfantelijk, zó alsof de dingen zich volkomen thuis voelen in de verbrokkeling, de kunstenaar is er trots op dat hij ze betrapt heeft in deze verrukkelijke toestand van vernietiging. Hij heeft vergeten dat dit zijn taak is: het object, dat in het dagelijks doen is afgesleten, weer op adem te laten komen onder zijn blik, het zijn gehele wezen terug te schenken (en tot dit gehele wezen van een object kan ook de angst behoren vernietigd te worden); het object moet weer tot zichzelve komen door de kunstenaar.

Er gaat een her-stellende, genezende kracht uit van een schilderij of een tekening waarin de kunstenaar de ongereptheid aan de dingen teruggaf of hun de droefnis schonk om hun verbrokkeling. In zulk een werk gaat de wereld open, ontplooit zich en neemt aan betekenis toe, - anders schrompelt zij in elkaar. Want er gaat van het phaenomeen der verbrokkeling een degenererende invloed uit die zich nog veel verder uitstrekt dan het verbrokkelde object. (Het einde van deze verbrokkeling is de atoombom die niets naast zich duldt wat niet verbrokkeld is).

Het is waar dat men op de schilderijen der oude Chinezen aan één enkel deel, aan een kleine bloesemtak bijvoorbeeld, de gehele boom en de gehele lente gewaar wordt, - maar die bloesemtak is slechts het zichtbaar geworden deel van de onzichtbaar meegeschilderde gehele boom, de bloesemtak heeft de gehele ruimte van het onzichtbaar geschilderde geheel om zich heen en men zou in deze lege ruimte niet nog iets anders durven toevoegen, ja, men durft er zelfs niet eens goed de blik op te richten, zozeer behoort die ruimte toe aan de onzichtbare boom; er gaat een schroom uit van deze onzichtbare boom en die schroom is het allerschoonste aan zulk een Chinees schilderij.

Op een modern schilderij is slechts een deel aanwezig en dat deel heeft slechts betrekking op zichzelf (vandaar de troosteloosheid ervan) en daarom werpt men er zonder schroom andere delen, verbrokkeld en wel naast en er overheen. Het deel is niet beschermd door een geheel. Het staat niet eens in betrekking met de eigen verminktheid en verbrokkeling, zelfs niet met de handeling waarvan die verbrokkeling het gevolg is. Het zou toch menselijk zijn droefnis te gevoelen over de verscheurdheid, maar neen, hier is de loutere verbrokkeling, die lijkt op een graf zonder grafsteen, die aandoet als de dood zonder een leven dat voorafging.

Iets dat dermate verbrokkeld is, openbaart ons ook niets over het wezen van het object, waartoe het eens heeft behoord, de verbrokkeling wordt hier autonoom en openbaart ons enkel en alleen iets over zichzelf: over de modaliteit der atomisering, over het programma der atomisering en deze schilderkunst ziet er dan ook zo uit: als een programma der atomisering. Ze openbaart ons iets over de mens die zoiets tot stand heeft gebracht,

[p. 612]

maar eigenlijk toch ook niet meer van de mens, doch over de mogelijkheid van een mens, over een wezen, dat veeleer loutere mogelijkheid dan mens is.

Het moest de kunstenaar reeds verdacht voorkomen, dat men proclameert dat de verbrokkeling van de tijd ook de verbrokkeling der vormen in de schilderkunst eist. Vroeger, toen het wezen van een bepaalde tijd zich adequaat openbaarde, werd deze overeenstemming niet als een programma vereist, doch zij bestond eenvoudigweg, en zij bestond omdat de ene grote wezenssubstantie van de tijd overal voorwerpen en beddingen zocht waarover zij zich vanuit haar volheid uitbreiden kon. Heden ten dage echter voltrekt de uitbreiding van dat ene zich uit nooddruft, door het dictaat van een programma, omdat daar waar het programma geen dwingende aanwijzingen geeft, alles leeg zou zijn.

Het maakt een groot verschil of het aangezicht van een tijd een vast, scherp omlijnd karakter heeft doordat een bepaalde idee alle tijdsverschijningen doordringt, of dat alles gelijk wordt doordat het op de zelfde wijze uit elkaar valt. In het ene geval is er sprake van de levenwekkende volheid, in het andere van de mechanische nivellering door de gelijkheid der verbrokkeling.

Als de verbrokkeling slechts op de wetenschappelijke methoden en tot het dagelijks leven beperkt bleef, dan zou zij misschien, voortdurend op zichzelve stuitend, bang worden voor zichzelf, zich bezinnen en weer terugkeren tot het geheel. Maar daar is nu de kunst die ook verbrokkeld is, en de verbrokkeling in de kunst, de verbrokkeling in ‘het hogere’ schijnt de verbrokkeling in de wetenschap en het leven te rechtvaardigen, ze vormt een bedriegelijke hemel over de andere verbrokkeling en dekt en legitimeert deze.

De pleitbezorgers der moderne kunst beweren dat de kunstenaar door de atomiserende methode duidelijk moet laten blijken dat hij de algemene verbrokkeling heeft waargenomen. Het gaat er echter bij de kunst niet slechts om dat iets wordt waargenomen en vastgesteld, maar dat men ook beheerst. De verbrokkeling moet overwonnen worden in de kunst en dat gebeurt niet wanneer deze tracht te concurreren met verbrokkeling in de werkelijkheid. Want de motorische krachten van ontbinding en verbrokkeling in de werkelijkheid zullen altijd machtiger zijn dan die in de kunst, daarom lijkt deze kunst op een aanhangsel van de verbrokkelde werkelijkheid, zij heeft alle souvereiniteit verloren. Deze geatomiseerde schilderijen en tekeningen maken de indruk helemaal niet door mensen te zijn gemaakt, het lijkt alsof zij hun ontstaan danken aan de verbrokkelde werkelijkheid, aan de apparatuur der verbrokkeling.

Er bestaan Amerikaanse bureau-machines: men drukt op een knop en uit een sleuf valt een foto met aangehechte beschrijving: een stenotypiste, die Engels, Spaans en Nederlands spreekt en schrijft en Frans en Engels stenografeert al naar men wil; naar believen levert deze machine de persoon die voor een bepaald doel gewenst wordt, - het lijkt alsof ook de

[p. 613]

moderne kunst door dergelijke machine geleverd wordt: men drukt maar op een knop.

De verbrokkeling kan nooit met gelijke middelen, dat wil zeggen nooit met verbrokkeling overwonnen worden, doch alleen met iets geheel anders. Orpheus heeft de onderwereld niet overwonnen door zichzelf donker of nog donkerder te maken dan de onderwereld en Euridice in de holen der duisternis mee te trekken. Hij bedwong de duisternis door iets totaal anders, door zijn gezang, door zijn kristalhelder gezang.

Ook in de geatomiseerde schilderkunst vindt men schone uitingen, inderdaad, doch enkel en alleen omdat zich onder de duizend mogelijkheden der betrekkingen tussen al wat verbrokkeld is, ook de mogelijkheid der schoonheid bevindt: de schoonheid is hier nog slechts een aangelegenheid der statistiek, er is geen sprake van de schoonheid die de glans vormt om de waarheid der dingen.

De pleitbezorgers der moderne kunst zullen tegenwerpen dat zij de verbrokkeling helemaal niet overwinnen willen, dat deze hun veeleer als het ware wezen der dingen voorkomt, - zij zullen er op wijzen hoe ver de physica met de verbrokkeling en de atomisering gevorderd is, en volhouden dat op grond daarvan ook de kunst van deze methode gebruik dient te maken. Het lijkt mij echter toe dat men niet mag beweren dat de wetenschap het op deze wijze bij het rechte eind heeft, of dat zij de kern der dingen benadert, als men met deze kern tenslotte bij de ondergang der aarde terecht komt. Is het niet ook mogelijk, zo vraag ik mij af, dat de dingen zelf thans sollen met de mens, dat de dingen hun ware wezen verborgen houden, en dat zij de mens slechts een deel, slechts een heel klein verbrokkeld stukje, dat niets te betekenen heeft, voor de voeten werpen, om te experimenteren opdat zij, de mensen, daar zouden belanden, waar ze beland zijn: bij de atoombom: de atoombom, een uitvinding niet van de mens, maar de wraak der zich terugtrekkende, mishandelde dingen?