Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 95

[p. 570]

Kroniek van die Afrikaanse lettere
deur Prof. Dr Abel Coetzee

1.

Die Afrikaanse Lettere verkeer duidelik in ên oorgangstyd, oorgang in die dubbele sin dat die oudste geslag tans haas afgedaan het en tewens dat daar gevaartekens in allerlei rigtings waar te neem is.

In die afgelope tyd het verskeie letterkundiges die stilte van die dood binnegegaan: C. Louis Leipoldt, J.F.W. Grosskopf, J.M.H. Viljoen en E.B. Grosskopf. Daardeur is ons meteens die ywer van 'n groot digter en dramaturg, 'n knap prosaskrywer en dramaturg, en twee redakteurs van bekende Afrikaans tydskrifte kwyt. Onder hulle het ons die skeppers van Oom Gert vertel, Die Heks, 'n Esau, In die Wagkamer, en Patrys Hulle.

Slegs van Leipoldt het werk na syn dood die lig gesien, t.w. die digbundels By die Moormansgat en Geseënde Skaduwees, wat albei suiwer aansluit by die kader van sy bekende werk sonder dat bepaalde hoogtepunte bereik word.

2.

Van die heel oudste geslag digters is nog net Totius (Dr J.D. du Toit) in die lewe en aan die werk, ondanks sy hoë leeftyd. Van hom het ons 'n bundel gedigte met die betekenisvolle naam: Skemering. Hy voel dat hy reeds die aand van die lewe binnegetree het; weldra sal die nag daar wees. In volkome berusting voel hy soos die arbeider wat na 'n harde dagtaak in die versengende son in die skemerkoelte sit en uitrus. Orals om hom styg die plaasgeluide op: koeie en skape met blêrende lammers wat terugkeer krale toe na 'n vrugbare dag in die veld; veldvoëls wat tot rus inkeer. Vallende skaduwees. En dan weet hy, die gelowige, dat die einde nader, dat dit alles tekens is vir hom om gereed te wees...

Die plek wat Totius vandag in ons verskuns inneem is uniek. Ondanks die pogings van die jongste geslag poëte en resensente om die gedigte van Totius te ‘herwaardeer’ en dit ‘herwaarderend’ gering te skat in vergelyking met ons digkuns van na 1935, styg sy hele oeuvre uit soos 'n monument in ons letterkunde. Die rustige godsvertroue, die diep geloof aan 'n onverganklike lewe, die godsdienstige onderwerping aan Gods wil en daarby die afwesigheid van die moderne individualisme, van 'n gepraal met uiterlike vormskoonheid en die najaag van mooi ‘poëtiese’ versreëls is so 'n treffend verskynsel in

[p. 571]

ons verskuns dat die digterskap van Totius meteens bokant alle twyfel verhef word.

As mens sy jongste bundel wegbêre, voldaan, dan is dit of jy die afskeidsgroet verneem van 'n volwaardige mens:

Netnou sal ek ook rus.
My kersie sal, geblus,
in nag verdwyn.
Alleen die lampies van
die hemelstraat sal dan
die plaas beskyn.

Ook die jongeres van na 1935 en die heel jongstes het in die afgelope tyd verdienstelike werk gelewer. Aan oorlogsgedigte wat met die afgelope stryd saamhang, het ons in Afrikaans heel weinig, omdat ons intellektuele wêreld oorwegend afsydig gestaan het van die oorlog. 'n Uitsondering is tog die werk van Uys Krige, wat as oorlogskorrespondent ook krygsgevangene geneem is. Sy beste oorlogsgedigte vind ons in Hart sonder Hawe, waarin ons getref word deur Balade van die Krygsgevangene, waarin die digter vorm gee aan sy romantiese verlange, 'n verlange na ewige hoogtes waar die siel vry is, en sy besef dat die vryheid slegs verwesenlik kan word in die droom, d.w.s. onbereikbaar is in die werklikheid.

S.J. Pretorius het na veel rondtastery, uiteindelik koers gekry in Inkeer, waarin hy vir die eerste keer sterk na vore tree as 'n bewus-skeppende persoonlikheid. Sy werk is altyd verwelcom as vol belofte, 'n belofte wat hy nou ingelos het. In verdienstelike verse, waarin hy hom losmaak van die benouende individualisme, beeld hy sy stryd uit teen die angs vir die magte van die dood en verganklikheid. Daardie angs besweer hy, en kom tot inkeer.

Maar dan gaan sy tog op soek na God voort. Hy soek na 'n God van liefde en erbarming, maar orals ontmoet hy slegs stilte. Op sy vrae kom daar geen antwoord nie. So ontstaan 'n tweespalt in sy siel, wat uitgebeeld word in die bundel Die Sywende God, wat 'n groot aantal voldrae gedigte bevat.

Verrassend is ook die vooruitgang wat getoon word in die gedigte van Olga Kirsch, van ons heel jongste geslag digters, in Mure van die Hart. Kenmerkend van haar werk is liefdesverlange na die geliefde op die gevegsfront, en veral 'n gesonde nasionalisme i.v.m. die Joodse strewe in Palestina. Olga Kirsch het dan ook vertrek na die ou tuiste van haar volk, waar sy in haar gees reeds gewoon het. Haar vertrek betekent vir die Afrikaanse digkuns 'n gevoelige verlies.

3.

Van ons heel oudste prosaskrywers voer nog net twee aktief die pen: Jochem van Bruggen en D.F. Malherbe. Van albei het in die afgelope tyd romans verskyn: Stryd van eersgenoemde en Spore van Vlieland van laasgenoemde. In albei gevalle is dit die afronding van voorafgaande werk, en in

[p. 572]

albei gevalle is dit duidelik dat die hoogste rypheid van hulle kuns reeds in die verlede lê.

Van die tweede geslag het Toon van den Heever verras met 'n bundel kortverhale: Gerwe uit die Erfpag van Skoppensboer. Van hierdie bundel het Rob. Antonissen gesê-: ‘(dis) 'n verruklike versameling verhale en sketse. Ek aarsel nie om dit te noem: die mees onvermeng-pure bundel wat ooit in Afrikaans die lig gesien het, en een van die heerlikste pêrels aan die kroon van die Afrikaanse letterkunde.’ Dis hoë roem, maar verdiende roem!

Ons wat die ontwikkeling van die Afrikaanse letterkunde van naby volg, het stellig verwag dat hierdie bundel bekroon sou word met die Hertzogprys. Tot ons verbasing het die Akademie vir Kuns en Wetenskap in die openbaar meegedeel dat geen prosawerk in die betrokke tydperk van hoogstaande gehalte genoeg is om in aanmerking te kom vir die prys nie! Na byna 'n kwarteeu van swye is Toon van den Heever se letterkundige verdienstes die tweede keer misken, hierdie keer amptelik onderskryf deur dieselfde Akademie wat die vorige jaar met matelose lofuitinge die Hertzogprys vir poësie toegeken het aan D.J. Opperman.

Ons veelsydigste prosaskrywer bly nog C.M. van den Heever, met 'n bundel essays: Mens en Woord, 'n roman: Die Held, en 'n novelle: Marthinus se Roem. Van den Heever se veelsydigheid skuil nie net daarin dat hy allerlei soorte prosavorms beoefen nie, maar veral daarin dat hy telkens met nuwe gesigspunte, nuwe pogings tot stof- en vormvernuwing vorendag kom. Sy hele prosakuns spruit daaruit dat hy 'n verterende belangstelling het in die ganse ontwikkeling van die Afrikaanse kultuur, 'n belangstelling wat onderskraag word deur wysgerige aanleg en 'n idealistiese strewe na die goeie en die skone. Vandaar dat die hele Afrikaanse kultuurstrewe in sy romans en kortverhale af te lees is, as gevolg waarvan die groot verskeidenheid in sy werk ontstaan. So word mens byvoorbeeld getref deur die verbasende verskil in houding teenoor 'n maatskaplike verskynsel wat ingetree het by ons, as ons Groei en Die Held naasmekaar lê. In Groei (1932) is daar baie duidelik te lees dat die skrywer glo dat die Afrikaanse kultuur slegs kerngesond kan bly op die platteland. Destyds was daar dan ook algemeen aanvaar dat die Afrikaner die stad moet verlaat en terug keer plaas toe. Die verhuising na die stede het egter onkeerbaar geword, en na twee dekades was dit so 'n voldonge feit dat die Afrikaners selfs al 'n aansienlike staanplek verower het in die nywerhede, handel en beroepe. Maar dit het ook volop geblyk dat daar heelwat rou plekke ontwikkel het in die Afrikaner se stedelike kultuurbestaan. Een van die ontsierendste verskynsels tans is seker die oordrewe najaag van die stoflike, waardeur stedelike Afrikaners dikwels onhebbelike ‘strebers’ word, en alle menslike waardes onder die voete vertrap. Hierdie ontwikkelingstrap word deur Van den Heever uitgebeeld in Die Held, maar die oplossing soek hy nie meer in die terugkeer plaas toe nie. Mens moet jou self verower deur die magte in jou grondig te ken; pas dan kan jy volwaardige mens word.

[p. 573]

In die romans en novelles van Van den Heever vind mens telkens weer die bewys dat die romanskrywer 'n onderlegde vorser van die lewe van sy tyd moet wees, anders verval sy verhaalkuns tot die aangename navertel van prikkelende gevalletjies.

Nog 'n skrywer in wie se prosawerk ons die trilling kan navoel van 'n sterk persoonlikheid en wat skrywe met kennis van sake, gedra deur eie oortuiging, is Mikro. Opvallend by hom is dat die godsdienstige al meer en meer op die voorgrond dring, so sterk selfs dat dit in sy jongste werke neig om oor te slaan tot die propagandistiese: Nog geen Herberg, en Ons Lampe gaan dood. Dis ook opvallend dat namate die godsdienstige nadruk toeneem, die suiwer realistiese, wat altyd so 'n aanlokkende kenmerk was van Mikro se kuns, afneem. Mens wonder soms of die feit dat hy in die afgelope jare hom ook gaan toelê het op die skilderkuns, kon bygedra het tot hierdie afname in die realistiese deurdat dit in 'n ander rigting tot uiting kom.

Behalve die nadruk wat Mikro laat val op die godsdienstige, hou hy hom ook besig met verskynsels wat saamhang met die aanpassing van die Afrikaner by die stadskultuur.

Nog 'n belangrike bevolkingsgroep wat besig is om hom by die stadskultuur aan te pas, is die Bantoe. Dit vorm die agtergrond van 'n nuwe, verdienstelike novelle deur P.J. Schoeman: Rook op die Horison.

G.B.S. Pasch beeld ook die najaag van stoflike voordele uit in 'n novelle: Swart Skape. Hier het hy dit egter nie te doen met die stadsmens nie, maar met karakoelboere in Suidwes en beesboere.

In al hierdie romans en novelles is dit wel deeglik die maatskaplike wat die agtergrond vorm van die verhaal, maar daarin skuil hulle verdienstelikheid as letterkunde sekerlik nie; wel in die artistieke konsepsie en uitvoering. Daar is genoeg skeppingsvermoë by ons kunstenaars aanwesig om ons die toekoms met vertroue tegemoet te laat gaan.

Effens anders van aard is nog 'n drietal verdienstelike prosawerke: Sol y Sombra - waarin Uys Krige vertel van sy verblyf in Spanje, Profeet in die Boland E.A. Novelles deur Willem van der Berg, en Die Wolkemaker deur W.A. de Klerk. De Klerk, wat 'n verdienstelike dramaturg is, het 'n oog vir die dramatiese, die botsende, en die skepping van karakters is een van sy kragpunte. In Die Wolkemaker skep hy ses karakters, wat weëns 'n vliegramp in 'n onbegaanbare vallei beland, en daar elkeen sy einde vind as gevolg van die swakpunte in hulle karakters. Onder die heel jongeres hou W.A. de Klerk dusver die meeste belofte in vir die toekoms.

4.

Met die afsterwe van Leipoldt en J.F.W. Grosskopf het twee van ons beste toneelkragte verdwyn. Onder die jongeres trek eintlik net Uys Krige en W.A. de Klerk die aandag. Krige se jongste werk is drie eenakters: Alle Paaie gaan na Rome. Vir my is sy aanleg te seer liries dan dat hy groot dramas kan skep. Hy het meer oog vir stemming as vir botsing, met die gevolg dat al drie

[p. 574]

genoemde eenakters eintlik novelles in dialoogvorm is, met liriese toneelaanwysings.

Suiwerder dramaties is die toneelstukke van De Klerk, wat saamgevat is onder de titel: Drie Dramas (Verterende Vuur, Nag het die Wind gebring, Hellersee). De Klerk hou hom besig met die vraagstuk van die mens wat stry teen misstande en tekortkominge in die lewe, en daar is 'n duidelike stygende lyn in sy skeppings waar te neem. Hy het onlangs 'n benoeming van die B.B.C. in London aanvaar, wat sy vorming as dramaturg ongetwyfeld ten goede sal kom.

5.

Hoërop het ons melding gemaak van gevaartekens wat waar te neem val. Tans moet ons nader daarop ingaan.

Die grootste bedreiging, veral vir ons prosakuns, skuil in die feit dat die kortverhaal as kunsvorm by ons volslae in die verval is. Voorheen het die jong skrywers hulle aanleg eers op hierdie terrein beproef en daarna groter werk aangedurf. Tans, met vier, vyf keer meer geleentheid tot hulle beskikking as voorheen, vind ons dat die weekblaaie en tydskrifte hulle toelê op ‘omset’, d.w.s. 'n hoë aantal intekenaars teneinde advertensies te bekom; derhalwe moet die leesstof van die allerligste wees. Redakteurs soek dus na moord-en-doodslagverhale of anders stroperige sentimentaliteit. Dit het tans sover ontwikkel dat dit 'n daad van durf geword het om 'n bundel kortverhale te publiseer.

Nog 'n gevaarteken is die skynbare onmag van die jonger geslag digters en prosaskrywers om 'n eie stempel af te druk op die stof wat hulle bewerk - met enkele gunstige uitsonderings dan. Vanaf 1925 het daar byvoorbeeld tot diep in die jare dertig elke jaar twee, drie verdienstelike jong skrywers op die voorgrond getree. Vandag, trouens geruime tyd al, is so 'n nuwe verskyning 'n seldsaamheid.

Maar moontlik sien ek die toestand swartgallig in. Een ding moet mens naamlik nie vergeet nie: die Afrikaanse boekmark sien daar grondig heeltemal anders uit as voor twintig jaar. Daar is 'n oorweldigende aanvraag na Afrikaanse leesstof. Daarby het ons groot tydskrifte verviervoudig in aantal en byna verdubbel in omvang. Daarbenewens is daar groot bedrywighede op die ander kultuurterreine: skilderkuns, musiek, drama en toneel (nasionale teater, volksteater, en rolprent), volkspele. Orals is uitbreiding. En dit verswelg alles werkkragte terwyl dit terseldertyd ander uitingsgeleenthede bied. Vroeër was die geskrewe woord en die skilderkuns sowat die enigste uitingskanale. Vandag is die geleenthede tot uiting soveel meer.

Die vraag het nou by my opgekom: stuur ons nie af op uitputting en uiteindelik op futloosheid nie?

Per slot van sake tel ons maar 'n anderhalf miljoen, groot en klein bymekaar gereken, en behalwe die beoefening van die skone in al sy vorms, is daar ook nog praktiese bestaansnoodsaaklikhede wat verrig moet word.