Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 95

[p. 452]

Carel Swinkels
De slag bij Mentana

Als ik mijn gedachten laat gaan over de vele uren van mijn jeugd die ik heb doorgebracht in het huis van mijn Tante Joets, moet ik altijd met een vreemde weemoed denken aan Oom Jaspar.

Oom Jaspar was een oudoom van mij en een oom van Tante Joets en mijn moeder. Hij was de jongste broer van mijn grootvader en omdat hij als enige van de hele familie ongetrouwd was gebleven had hij na de dood van zijn ouders het stamhuis geërfd en de brouwerij, die hij later verkocht aan mijn oom Stoffel, toen die met Tante Joets trouwde. Voor die tijd had Oom Jaspar echter kans gezien om van de brouwerij, die - naar mijn moeder altijd verzekerde - een bloeiend bedrijf was geweest, toen hij ze kreeg, een totaal verlopen zaak te maken. Hij had dat voornamelijk weten te bereiken door op zekere dag alle ramen en deuren te sluiten en met een rijtuig het dorp te verlaten.

Enige tijd daarna had men hier en daar geruchten vernomen dat Oom Jaspar zich had aangesloten bij de pauselijke zouaven, en nauwelijks was men enigszins van dat bericht bekomen of er werd verteld dat hij zich ergens in Italië in krijgsgevangenschap bevond.

Toen, plotseling, zonder dat iemand er op verdacht was geweest, had Oom Jaspar zijn triomfvolle terugkeer gevierd in een parelgrijs uniform met rode biezen. Van die terugkomst heeft thuis jarenlang een schilderij op de logeerkamer gehangen en ik geloof dat er weinig helden in mijn jeugd zijn geweest, die er hun plaats niet op gevonden hebben. Robinson Crusoë heb ik mij, eerlijk gezegd, nooit anders voorgesteld dan in het uniform der pauselijke zouaven, en Old Shatterhand was voor mij op zijn allerbeste momenten niemand meer of minder dan Oom Jaspar zelf. Het is dan ook waarschijnlijk mede door mijn wilde fantasieën rond het portret van Oom Jaspar gekomen, dat zijn werkelijke verschijning mij aanvankelijk een beetje is tegengevallen.

Toen ik voor de eerste keer bij Tante Joets ging logeren bleek Oom Jaspar namelijk een wat oudachtige verstrooide man te zijn, die inplaats van een uniform een zwart lakens pak droeg met een kleine vreemdsoortige slipjas. Overdag liep hij meestal door de tuin waar hij naar zijn zeggen Italiaanse mosterd had gezaaid die niet uit wilde komen, en alleen als het

[p. 453]

slecht weer was ging hij in de kamer naast de schoorsteen zitten. Vanuit zijn hoge rechte stoel hield hij dan een overzicht over de kamer met de blik van een ontevreden veldheer. Soms begon hij zonder enige inleiding een verhaal te vertellen over zijn verblijf in de vreemde, maar omdat hij zich nooit meer de juiste gang van zaken herinnerde, was het op de duur erg moeilijk om Oom Jaspar te volgen. Niettemin luisterde ik altijd met aandacht naar hem omdat die verhalen voor mij de enige aanknopingspunten waren met het schilderij uit de logeerkamer, en ik geloof dat ik in verband daarmee ook de enige ben geweest die de latere verrichtingen van Oom Jaspar met bewondering is blijven volgen.

Het begin van Oom Jaspar's hernieuwde activiteit schijnt eigenlijk verband gehouden te hebben met een brief van de Broederschap der Zouaven. In die brief was Oom Jaspar er namelijk van op de hoogte gesteld dat een aantal leden van de Broederschap het plan hadden opgevat om hem een bezoek te brengen, teneinde het oude dienstverband niet verloren te laten gaan, en naar ik mij thans wel voor kan stellen moet die brief op Oom Jaspar erg veel indruk gemaakt hebben. Om een of andere reden van paedagogische aard had Tante Joets echter besloten, om mijn neef Vincent en mij buiten deze bijeenkomst te houden, en waarschijnlijk hebben wij het daaraan te danken gehad dat wij op zekeren dag plotseling op reis werden gestuurd naar Oom Hubert die in Zwolle woonde.

Toen wij de volgende dag 's avonds thuis kwamen stond Tante Joets ons aan de deur al op te wachten en nadat wij onder haar toezicht een grote stapel boterhammen hadden verorberd werden wij zonder vorm van proces naar bed gestuurd. Hoewel wij onder normale omstandigheden zeker tegen deze vreemde gang van zaken geprotesteerd zouden hebben, waren wij na onze reis te moe om er enige aandacht aan te besteden. Wij gingen daarom zwijgend naar boven, en ik geloof niet dat ik ooit zo vlug en zo diep in slaap ben gevallen als die avond. Waarschijnlijk heb ik daarom eerst ook gemeend dat het al ochtend was toen ik weer gewekt werd. Toen ik echter goed wakker werd doordat er iemand aan mijn haren trok, zag ik dat het buiten nog donker was, en dat mijn neef Vincent naast mijn bed stond.

- Hee, was het eerste wat ik mijn neef Vincent fluisterend hoorde zeggen, wor'es wakker.

- Ja, zei ik, terwijl ik slaapdronken overeind ging zitten, wat is er?

- Kom es, zei mijn neef Vincent.

Nadat ik mijn neef Vincent gevolgd was naar de gang, zag ik dat er volop licht brandde in de kamer van Oom Jaspar, die recht tegenover de mijne lag. Zonder iets te zeggen, slopen wij naderbij en nadat wij achter de deur die een klein eindje open stond op onze knieën waren gaan zitten zagen wij een merkwaardig schouwspel.

In het achterste gedeelte van de kamer stonden namelijk Oom Stoffel, Tante Joets en twee knechten uit het brouwhuis.

Zij stonden allen met de rug naar een oude spiegelkast, en keken met

[p. 454]

ontzetting naar het bed van Oom Jaspar. Onder het bed lag Oom Jaspar zelf in het uniform der zouaven. In zijn handen hield hij een lang, smal geweer dat hij steeds opnieuw richtte op het groepje voor de spiegel, en alsof hij daarbij in heftige tweestrijd verkeerde, praatte hij voortdurend in zichzelf.

Toen, zonder enige overgang begon Oom Jaspar plotseling te roepen. Aanvankelijk waren het alleen maar vreemde woorden die ik niet verstond; daarna riep hij enkele malen heel duidelijk ‘Mannen staat pal’ en juist op het moment dat hij aanstalten begon te maken om onder het bed uit te kruipen, viel mijn neef Vincent die zich over mij heen naar voren wilde buigen met zijn hoofd tegen de deur.

In een flits zag ik nog hoe alle ogen zich plotseling richtten op de deur. Daarna rende ik zonder op of om te zien naar mijn kamertje. Toen Oom Stoffel even later aan mijn bed kwam om te zien of ik sliep, had ik het idee dat mijn hart niet alleen hoorbaar, maar ook duidelijk zichtbaar bonsde. Ik hield mijn ogen echter stijf dicht en gelukkig was dat voldoende om enige tijd later ongestoord weer in te slapen.

Hoewel er tegen mijn neef Vincent en mij later nooit meer een woord gezegd is over onze nachtelijke bedrijvigheid, geloof ik toch, dat wij het daaraan te danken hebben gehad dat wij de volgende dag meteen in vertrouwen zijn genomen.

Toen wij 's ochtends beneden kwamen vertelden namelijk eerst Oom Stoffel en later Tante Joets ons met veel omhaal van woorden, dat Oom Jaspar bezoek had gehad van de Broederschap der Zouaven en dat hij daardoor iets in zijn hoofd had gekregen.

Nadat hij enkele malen met grote stappen de kamer was rondgelopen en aandachtig op zijn hologe had gekeken zei Oom Stoffel:

- Het is een ziekte, maar eigenlijk ook weer geen gewone ziekte...

- Nee, zei Tante Joets, die Oom Stoffel's verrichtingen met lede ogen had gade geslagen, het is géén ziekte. Het is een idee dat Oom Jaspar niet meer kwijt kan geraken. Oom Jaspar denkt dat hij weer zouaaf is en dat er binnenkort een slag geleverd moet worden. Die slag is al ooit geleverd in Italië, maar Oom Jaspar vindt dat het verloop niet eerlijk is geweest en daarom wil hij het nu opnieuw doen.

- Ja, vervolgde Oom Stoffel, nadat Tante Joets weer tot zwijgen was gekomen, als jullie Oom Jaspar zien, moet je maar net doen of alles heel gewoon is, dat is het beste.

Toen wij even later Oom Jaspar zagen kwam ik echter onwillekeurig onder de indruk van zijn verschijning. Evenals de avond te voren was hij gekleed in het uniform der zouaven, maar omdat hij nu niet onder het bed lag maar rechtop liep met grote, zelfverzekerde stappen, was het mij te moede alsof ik voor het eerst de Oom Jaspar ontmoette, die ik sedert mijn jeugd zo goed gekend had.

Achteraf gezien geloof ik dan ook zeker dat mijn bewondering op de

[p. 455]

duur boven iedere twijfel verheven zou zijn gebleven, als Oom Jaspar niet aan een stuk door gepraat had over de slag bij Mentana. Hij begon daar echter 's morgens in alle vroegte al mee, door op zijn kamer lange redevoeringen te houden die hij 's middags aan tafel voortzette. Na het eten ging hij dan een tijdlang exerceren op een veld achter de kerk dat hij hardnekkig het slagveld noemde, en naar ik pas later begrepen heb heeft Oom Stoffel op die uren de eerste voorbereidingen getroffen om de slag bij Mentana ten uitvoer te brengen.

Het plan om de slag bij Mentana inderdaad te doen plaatsvinden, schijnt overigens niet van mijn Oom Stoffel te zijn uitgegaan, maar van dokter Wubbe, die samen met Oom Stoffel het bestuur vormde van de sociëteit in hotel ‘De Phoenix’.

Na een toevallig gesprek waarin de dokter Oom Stoffel ervan overtuigd had dat alleen een natuurgetrouwe herhaling van de slag Oom Jaspar van zijn waandenkbeeld zou kunnen genezen, had Oom Stoffel een aantal sociëteitsleden in vertrouwen genomen, die zich allen spontaan bereid hadden verklaard om aan de slag deel te nemen.

Tijdens de afwezigheid van Oom Jaspar in de middaguren, waren er daarna enkele vergaderingen belegd, waarin men tot een voorlopig plan de campagne was gekomen.

Tegen de avond van de 28^e Augustus zou op het veld achter de kerk de slag bij Mentana worden geleverd tussen een aantal zouaven en Garibaldisten. Voor de zouaven zou men beroep doen op Oom Jaspar's vrienden van de Broederschap, terwijl een aantal leden van de sociëteit onder leiding van dokter Wubbe de Garibaldisten zou vertegenwoordigen. De enige moeilijkheid waarvoor men tenslotte geen oplossing wist, was de wijze waarop de partijen met elkaar in contact gebracht moesten worden, en waarschijnlijk hebben mijn neef Vincent en ik het daaraan te danken gehad dat wij te elfder ure ook nog in het plan betrokken werden. Toen men aan de vooravond van de slag een oplossing meende gevonden te hebben werden wij namelijk bij dokter Wubbe geroepen die ons alles zo goed mogelijk trachtte uit te leggen.

Na de middag, om ongeveer 4 uur, zouden Oom Jaspar en zijn vrienden worden uitgenodigd in hotel ‘de Phoenix’. Onmiddellijk daarna zouden dokter Wubbe en de sociëteitsleden zich gereed gaan maken voor de slag. Vervolgens zouden zij naar het veld achter de kerk gaan en zodra zij zich daar hadden opgesteld, moesten Vincent en ik naar de Phoenix rennen en tegen Oom Jaspar zeggen ‘De vijand is op het slagveld’. Voor het geval dat niet voldoende mocht zijn, moesten wij er aan toevoegen: ‘Garibaldi wacht U’, en ik herinner mij nog levendig dat wij 's avonds in bed die woorden zo vaak herhaalden, dat zij op de duur voor ons geen enkele betekenis meer hadden.

Hoewel de Broederschap der Zouaven die de volgende ochtend Oom Jaspar kwam bezoeken op mij een onvergetelijke indruk heeft gemaakt,

[p. 456]

was zij in haar optreden zeker niet zo uitzonderlijk als het leger der Garibaldisten dat wij 's middags te zien kregen.

Dokter Wubbe die met algemene stemmen tot Garibaldi was uitgeroepen en daarom voorop liep, ging overeenkomstig zijn functie gekleed in een vreemd krijgshaftig kostuum dat zijn bekroning vond in een grote, groenachtige bolhoed. Achter hem volgde een mengeling van militaire jassen en mutsen, rijbroeken met beenwindsels en andere soldateske kledingsstukken, en teneinde het geheel een meer Italiaanse aanblik te geven, had Bonnewits, de apotheker, die met Oom Stoffel de achterhoede vormde, alle gezichten bruin gemaakt.

Later heb ik dikwijls gedacht dat het misschien door deze al te willekeurige enscenering is gekomen, dat de slag bij Mentana in laatste instantie niet is gestreden. Ik moet daar echter onmiddellijk aan toevoegen dat deze gedachte waarschijnlijk alleen maar is voortgekomen uit het schuldgevoel van mijn neef Vincent en mij na onze deerlijke mislukking.

Toen wij namelijk op die gedenkwaardige avond met kloppend hart ‘de Phoenix’ bereikten om onze boodschap te brengen reageerde er aanvankelijk niemand. Oom Jaspar die met een rood gezicht iets zat te vertellen temidden van zijn vrienden, keek alleen even verstrooid naar de deur, doch vervolgde onmiddellijk daarna zijn verhaal.

Toen wij teneinde raad ‘Garibaldi wacht U’ begonnen te roepen zag het er even naar uit dat wij meer succes zouden hebben. De vrienden van Oom Jaspar keerden zich bij die woorden namelijk als één man in onze richting, maar tot onze verbazing bleef Oom Jaspar zelf rustig en onaangedaan op zijn stoel zitten.

Toen even later iedereen hem weer aankeek als verwachtte men een beslissing van hem, dronk hij eerst bedachtzaam zijn glas leeg. Daarna keek hij met vage blik langs ons heen naar buiten en zei toen:

- Als Garibaldi ons nodig heeft moet hij maar hier komen.

Het applaus dat hierna losbarstte was voor ons het beste bewijs dat wij gefaald hadden. Wij besloten daarom niet langer te wachten maar onmiddellijk terug te lopen naar het veld achter de kerk om verslag uit te brengen over onze mislukte zending.

Aanvankelijk heerste in het kamp der Garibaldisten grote verslagenheid over Oom Jaspar's antwoord. Na enig heen en weer gepraat bleek dokter Wubbe zijn uitverkiezing echter meer dan waardig te zijn. Hij stelde namelijk zelf voor om onder geleide naar Oom Jaspar te gaan en nadat Bonnewits en Oom Stoffel zich bereid hadden verklaard hem te volgen, werden mijn neef Vincent en ik als ordonnansen aan hem toegevoegd.

Ik geloof niet dat ik ooit van mijn leven zal vergeten hoe dokter Wubbe daarna zijn entree maakte bij Oom Jaspar, of liever gezegd hoe Oom Jaspar op de theatrale gebaren en woorden van de dokter reageerde. Nadat dokter Wubbe namelijk een plechtig saluut had gebracht en in enkele dreu-

[p. 457]

nende volzinnen uiteen had gezet dat zijn troepen zich opmaakten tot de strijd schoof Oom Jaspar langzaam een stoel achteruit en zei:

- Zo, en ga d'r nou maar eens zitten, dokter. Dat heb je wel verdiend dunkt me.

- En jij, vervolgde hij daarna tegen Oom Stoffel, die keurig in de houding naast Bonnewits stond, jij moet je dadelijk eerst maar eens gaan wassen, jongen. Ik weet niet wat ze met jullie hebben aangevangen, maar het is een schande dat je zo over straat loopt.

Op het feest dat diezelfde avond nog gevierd werd in hotel ‘de Phoenix’ kwam een algehele verbroedering tot stand tussen zouaven en Garibaldisten en tot laat in de avond bleef Oom Jaspar het middelpunt der festiviteiten.

Ik geloof dan ook zeker dat ik thans veeleer met ontzag aan Oom Jaspar terug zou denken dan met een vreemde weemoed als ik diezelfde nacht niet gewekt was door een schot in de kamer tegenover de mijne. Wat ik na dat schot in mijn eerste slaapdronkenheid precies gedaan heb, zou ik thans met geen mogelijkheid meer kunnen zeggen, maar wel herinner ik mij dat ik daarna als eerste helemaal alleen op de kamer van Oom Jaspar ben gekomen.

Toen ik binnenkwam viel mijn oog eerst op de spiegel in de hoek die in het midden rond een gat verbrijzeld was tot een web van ontelbare scheuren.

En daarna pas zag ik Oom Jaspar die met het geweer in de hand roerloos zat te kijken op de rand van zijn bed, alsof hij na een lang en moeizaam leven voor het eerst zijn geluk had gevonden.