Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 95

[p. 427]

Kunstkroniek
Hulde aan Theo Blickx bij zijn 75e verjaardag
door Jozef Muls

Michelangelo heeft eens gezegd dat beeldhouwkunst des te slechter wordt naar mate zij meer met schilderen verwant geraakt en schilderkunst des te beter naar mate zij meer tot beeldhouwen neigt.

Deze wellicht wat al te apodictische uitspraak vindt nochtans haar beste toepassing in de plafond-decoratie van de Sixtijnse kapel. Daar heeft het penseel de illusie gewekt van beelden, van een schijn-architectuur, dus al zo vele plastische en haast tastbare vormen.

Er zijn nochtans voorbeelden genoeg voorhanden van picturale sculpturen die hunne schoonheid halen uit effecten van licht en donker, uit de meest heftige bewegingsmotieven, die eigenlijk van het gebied der schilderkunst zijn.

Men denke aan de ‘Extase van de H. Theresia’ door Bernini, aan de ‘Verheerlijking van Sint Jakob’, die op een wolk verheven wordt, door Quellinus en, dichter bij ons, aan de figuren van Rodin, die vaak als door een sluier gezien zijn of in zwevende houding voorgesteld. Het blijven echter indrukwekkende scheppingen, die ons overweldigen door hun verbluffende virtuositeit, alhoewel zij middelen aanwenden, vreemd aan de beeldhouwkunst, die in haar meesterwerken althans meer statische rust betracht of, in het labiele, het eenvoudigste gebaar, dat eeuwig kan duren.

De beeldhouwkunst van Theo Blickx is picturale beeldhouwkunst. Wij moeten ze als dusdanig aanvaarden en wij weten thans dat zij een eigen bijzondere waarde kan hebben, die de schoonheid niet uitsluit.

Het zal ons dan ook niet verwonderen dat hij evenzeer de sculptuur als de schilderkunst beoefend heeft. Het valt zelfs moeilijk uit te maken in welke van beide technieken hij zich het best zou hebben uitgedrukt.

Hij leefde overigens in een tijd die door de schilderkunst werd gedomineerd. Toen hij zijn eerste werken schiep, triomfeerde het impressionisme. Rodin, de meest beroemde beeldhouwer van het einde der XIX^e eeuw, zou er de dwingende invloed niet van ontgaan. De schilder die zijn voorkeur had was Carrière, die plastische gestalten als uit een lichtmist deed opduiken en wel zo dat hij allengs aan de kleur verzaakte en zijn doeken grauwschilderingen werden.

[p. 428]

In het Hotel Biron te Parijs, waar het volledig oeuvre van Rodin thans is opgesteld, kan men, van zaal tot zaal, het werk van Carrière zien hangen, alsof de beeldhouwer, na zijn dood, nog de vergelijking heeft gewenst met de picturale scheppingen van de meester die zijn vriend was.

De ontwikkelingsgang der kunst is bij ons trager in zijn verloop geweest, zo dat, in de aanvang der XX^e eeuw het impressionisme hier geen overwonnen standpunt was, nog enigszins met het voorafgaand realisme en zelfs met de romantiek verbonden bleef.

Van deze tijdgeest kan de weerslag in het werk van Theo Blickx worden waargenomen. Wanneer hij wellicht nog een late romanticus mag genoemd worden, dan is het niet omdat hij het vals pathos van onze historieschilders met hunne schouwburghelden zou hebben voortgezet. Neen, hij had ze lang voorbij gestreefd. Voor hem bestond alleen de realiteit. Maar de wedergave ervan werd met een vurig sentiment geladen. Hartstochtelijk heeft hij zijn tijd beleefd. Hij is voortdurend de inspiratie-bron van zijn kunst gebleven.

De tijdsomstandigheid die hem wel het meest getroffen heeft is deze van de eerste wereldoorlog. Hij zag toen de trek der honderdduizend die have en goed verlieten, onder de terreur die de Duitse overweldiger over ons land had doen komen. Met heel zijn hart kwam hij daar tegen in verzet.

Vooral in zijn beeldhouwkunst kan men daar de neerslagen van terugvinden. De misère die hij langs alle wegen ontmoette heeft hij samengebald in enkele aangrijpende groepen. ‘De Vlucht’ is niet anders dan de realiteit van een volksvrouw vol wanhoop en wrok te midden harer huilende kinderen. Het geheel groeide tot een harmonie van lijnen en evenwichtige massa-verdeling, die aan een vergankelijk moment een duurzame en ontroerende schoonheid verlenen. Zo werd ook het stuk ‘Vluchtelingen’ met de uitgeputte moeder en de radeloze kinderen tot een compacte driehoek van ellende en verlatenheid.

Het gevoel dat tot uiting komt in busten van gijzelaars, van een ‘Ter dood veroordeelde’ die zijn hemd opentrekt met een uitdagend gebaar, als of hij zijn borst aan de kogel bood, dat gevoel, zonder enig vals pathos of oppervlakkige sentimentaliteit, bewijst hoe diep de kunstenaar onder de indruk kwam van wat zijn ogen zagen. Zoals Goya in zijn ‘Desastres de la guerra’ tegen de wraakroepende wandaden der legers van Napoleon in Spanje getuigde, zo heeft Blickx, hier bij ons, de Duitse overrompeling aangeklaagd. Die aanklacht gaat culmineren in het aanzienlijk werk ‘Nooit meer oorlog’, waar het tijdsgebeuren tot een symbool wordt van de algemene ellende: een man die zich neerbuigt over zijn doodgeschoten vrouw, te midden van hulpeloze kinderen.

Het mooiste oorlogsmonument dat na de eerste bevrijding in ons land werd opgericht is dat van Blickx te Kapellen bij Antwerpen. Men ziet er een oud moedertje, het hoofd gebogen in de overwelving van haar mantelkap. Met samengewrongen handen treurt en bidt zij over de doden die nutteloos vielen in de strijd. Want een nieuwe oorlog is uitgebroken en een schrapnelstuk heeft de biddende handen van het treurende moedertje afgerukt.

[p. 429]

De imponerende beeldengroepen, als ‘Ten einde raad’ en ‘Dood van Vader’, werden de kunstenaar wellicht geïnspireerd door eigen levenservaringen. In het eerste werk zijn vele figuren geordend tot het pakkend moment van een huiselijk drama: een arbeider zit moedeloos met gebogen hoofd op een bank naast zijn uitgeputte vrouw, die een slapend kind tegen zich aandrukt, terwijl een jongen en een meisje hulpeloos naast vader liggen uitgestrekt. Het zijn de eeuwige geslagenen van het noodlot, zonder enig uitzicht op een mogelijke betere uitkomst.

‘Vaders Einde’ is opgevoerd tot de catastrophe in het drama van een gezin. De vrouw buigt zich neer over de stervende oude man. Haar gelaat is naar het zijne toegewend, als om de laatste adem op te vangen. Die beide figuren vormen op zich zelf reeds de meest aandoenlijke Piëta, maar zij zijn omringd door de knielende priester die de Heilige teerspijze heeft toegediend, door de dochter die jammerend te snikken ligt op de knieën van vader en door de oudste zoon die eerbiedig de werkklak in de hand houdt bij het indrukwekkend ogenblik van de dood en hulpeloos toeziet op wat te gebeuren staat. De figuren worden onderling verbonden door het menselijk aandoenlijk gebaar van de uitdrukkingsvolle, troostende, steunende en beschermende handen. De hele groep is samengedrongen in een trapezium-vorm die met zijn schuin opgaande lijn, van links naar rechts, grote geslotenheid biedt.

In de afzonderlijke beelden als ‘De Redenaar’, de ‘Biddende Monnik’ en de busten van G. van Tuerenhout en Meester Rik Broeckx heeft Theo Blickx blijk gegeven van diepgaand psychologisch inzicht en groot uitdrukkingsvermogen.

Voor soortgelijke werken vraagt men zich af hoe niet meer Mechelaars, die het konden doen, hunne portretten bestelden bij een meester die bij de hand was. Zij hadden de zware levensstrijd van hun medeburger zonder veel moeite aanzienlijk kunnen verlichten.

Het is dan ook uit een begrijpelijke pessimistische gesteltenis van het gemoed dat de vele werken ontstonden die rouw, droefheid, wanhoop en teleurstelling voor onderwerp hebben. Het dramatisch hoog-reliëf dat Adam en Eva voorstelt, die het lijk van Abel vinden, had hem de Prijs van Rome moeten verzekeren. Het is helaas niet gebeurd. In ‘Ontgoocheling’ zien wij een mensenpaar voorgesteld in de ontnuchtering van elke illusie. De broedermoordenaar ‘Kaïn’ houdt in een wanhopig gespannen gebaar van het hele lichaam zijn hoofd gedoken in de omsluiting zijner armen. In een nog latere ‘Ontgoocheling’ is de groep tot een heel gezin uitgegroeid. De man zit met het hoofd op zijn hand en steunt zijn neergezonken vrouw, waarnaast de uitgeputte kinderen liggen neergevleid. In een mooie arabesk zijn de figuren bij elkaar gehouden en alle lijnen drukken weemoed en troosteloosheid uit.

Ik weet het wel die sculpturen met literaire inhoud zijn thans uit de tijd. Maar toen Theo Blickx begon, nu vijftig jaar geleden, waren zij aan de orde van de dag. Rodin heeft zijn roem verworven door literaire gewrochten als ‘De Kus’, ‘Het eeuwig Idool’, de ‘Burgers van Kales’, de stem der poëzie

[p. 430]

bij Victor Hugo en de scheppingsroes bij Balzac. Met zijn Hellepoort zou hij het zelfs aandurven de hele Divina Commedia van Dante plastisch voor te stellen in figuren vol liefderoes of haat, vol verlangen of verzadiging.

Elke kunst veroudert. De aanhangers van Moore, Arp, Brancusi en Lipchitz zullen thans Rodin niet meer mooi vinden, maar zij doen hem onrecht aan omdat zij het tijdloze in hem niet terugvinden en erkennen. Zo zouden wij ook tegenover het werk van Blickx onrechtvaardig zijn, indien wij geen rekening hielden met de tijdsomstandigheden die het deden ontstaan.

Blickx heeft altijd voor de natuur een enorme bewondering gekoesterd. Maar het werd bij hem geen slaafse navolging. Hij paste bij de wedergave het princiep toe dat sculptuur de kunst is om de vormen in het spel van licht en schaduw voor te stellen. Hij had daarbij de hoge moed om hartstochtelijke en diepe gedachten in zijn werk neer te leggen en erbij de meest verscheidene gevoelens tot uitdrukking te laten komen. Men vergeet al te licht wat er aan vakmanschap van node is om hartstochten, innerlijke gesteltenissen, dramatische toestanden tot sprekende gestalten om te werken, in klei te boetseren of in steen te kappen.

De grote beeldengroepen van Theo Blickx werden zonder enige opdracht ontworpen. Hij heeft er nooit wat aan verdiend. Integendeel zij hebben hem geld gekost. Zij zullen wellicht nooit in duurzaam materiaal verwezenlijkt worden. Onze tijd is niet meer op dat grootsdecoratieve ingesteld en houdt meer van studies en fragmenten. Wat geeft het? De kunstenaar heeft zijn onweerstaanbare scheppingsdrang uitgevierd.

Die beeldengroepen doen vaak aan hoogreliëfs denken en blijven aan het princiep van de hoofdaanblik gebonden. Zij werden voor een bepaalde plaats bedacht en kunnen slechts tot hun recht komen in een omlijsting van architectuur of loof. Dan merkt men pas goed hoe de samenstellende figuren met een onzichtbare lijn aan elkaar verbonden zijn. Zij wordt aangezet, zij stijgt, zij daalt als een volgehouden periode, die men als het ware lezen kan van de aanvang tot het einde.

Wij kunnen de verdiensten van de gevierde meester niet te hoog aanslaan; wanneer wij bedenken dat hij Rik Wouters gevormd heeft. De meisjesfiguur die hij ‘Neerslachtigheid’ noemde, laat met haar passend kleed en nauw sluitend hoedje de modieuze gestalten van de jongere Mechelse beeldhouwer en schilder voorvoelen.

Beeldhouwer en schilder was ook Theo Blickx. Dat mogen wij nooit vergeten. Zijn sculpturen werden impressionistisch behandeld. Het licht speelt erbij een grote rol. Zij hebben picturale kwaliteiten. Zijn schilderkunst laat de plasticus doorschemeren: het zijn tastbare vormen die uit de verfmassa opleven.

In beide kunsten komt de gevoelsmens aan het woord. Hij schildert zijn eigen leven, zoals hij het gebeeldhouwd heeft. Dat leven is, naar het werk te oordelen, niet rooskleurig geweest. Hij heeft misère, wanhoop, opstandigheid

[p. 431]

en berusting gekend en wist de eigen ervaringen tot dramatische genrestukken te maken.

Het schilderij ‘In de Put’ is een persoonlijke allegorie. De kunstenaar is gevallen bij zijn werk. Vrouw en kinderen zijn om hem bezorgd, maar de mensen gaan onverschillig door met hun vermaak. Andermans leed gaat hen niet aan.

Op een ander doek zien wij de meester voor zijn schildersezel en hoe hij met verkropt gemoed de belediging afwijst die hem tebeurt viel. De huisgenoten die hem meevoelend omringen verklaren tevens de titel van het stuk ‘Vader vergeef het hen’. Het veronderstelt een zekere argeloosheid om zichzelf zo voor te stellen in een persoonlijk avontuur, maar het bewijst hoezeer de kunstenaar er in zijn binnenste door getroffen werd.

In de energieke bust van het zelfportret is hij boven zijn leed uitgerezen. Hij richt zich op in de volle zekerheid van zijn kunnen. Zijn gelaat is overtogen met de rijke somberheid van de innerlijke bewuste mens.

Het Portret van zijn Vrouw ontstond uit begrijpende liefde voor deze die aldoor bij hem was en lief en leed heeft gedeeld. Het is een innemende verschijning en heel vervuld van de adel die een leven vol zorgen en gelatenheid aan een menselijk gelaat verleent.

De landschappen van Theo Blickx zijn geladen met tragiek. Herhaaldelijk vond hij zijn inspiratie te Mechelen zelf, bij de mooie stadsgezichten of onmiddellijk daarbuiten. Hij schilderde een Avond op de Dijle, de Steenkaai en de Mosselkaai, een Brug over de Dijle, een Oude Straat. Soms ook wel wordt het natuurbeeld uit zijn verbeelding geboren, zoals dat chaotisch Vergezicht onder een sinistere hemel. De huisjes aan de horizont verschijnen nietig en verloren onder de baaierd van jagende wolken. Naargeestig is het Kanaal in de Winter met een half gezonken schuit op het voorplan, in een atmosfeer vol zwaarmoedigheid. Dramatisch is zijn Marine onder lage, donkere wolken met fantastisch licht op een breed openspoelende baar. Zijn Boslandschap met de geheimzinnig lichtende rivier heeft iets toverachtigs. Vaak leent de kunstenaar veel van het eigen ontredderd gemoed aan de natuur. Zó dat de kleurgeving iets pathologisch krijgt.

De rijkste tonen van zijn palet heeft Blickx aangewend in schitterende Bloemenstukken: seringen, pioenen, aronskelken, zonnebloemen en gladiolen. Door hun weelderige gedrongenheid vaart iets van wat de schilder ondervond bij hun onstuimige bloei en het vuurwerk hunner kleur.

Dat Theo Blickx zich ten slotte bij voorkeur aan de beeldhouwkunst heeft gewijd, ligt aan de Mechelse traditie die vanaf Faidherbe over Nikolaas van der Veken, Jan Frans Boeckstuyns, Laurens van der Meulen, Theodoor Verhaghen, Pieter Valckx en Van Geel, zonder onderbreking werd voortgezet tot in de XX^e eeuw met Ernest Wynants en Rik Wouters die leerlingen waren van Theo Blickx, benevens Karel Bonaugure, Emiel Bourgeois en last not least: Karel Aubroeck.

Jaren lang is de gevierde van heden leraar geweest aan de Mechelse Aca-

[p. 432]

demie voor Schone Kunsten, nadat hij er zelf gestudeerd had bij Geets en Rosier, om daarna de lessen te gaan volgen bij beeldhouwer Vander Stappen aan de Academie te Brussel.

Hij verwierf onderscheidingen in het buitenland o.a. te St. Louis in 1904. Hij werd gemedaljeerd te Luik op de wereldtentoonstelling van 1905. Baron Vinçotte had hem toen voorgesteld voor de gouden medalje.

Twee overzichtelijke tentoonstellingen werden van zijn werk ingericht in de Stedelijke Feestzaal te Mechelen, van 7 tot 18 September en van 25 tot 29 September 1924.

Er waren 45 sculpturen van hem aanwezig, benevens 21 schilderijen. Enkele jaren terug hield hij een gans nieuwe tentoonstelling van schilder- en beeldhouwwerk in de zalen van de Brusselse Poort en thans gaat de grootse huldetentoonstelling door, waarmee hij door zijn stad gevierd wordt ter gelegenheid van zijn 75^e verjaring.

De plaats die Theo Blickx in de kunstontwikkeling van ons land bekleedt is er een zeer bijzondere. Hij is wellicht de eerste geweest om de gladde, gepolitoerde manier van het beeldhouwen prijs te geven voor de impressionistische techniek van boetseren, waardoor een levendiger uitzicht aan het beeld werd geleend. Het spel van licht en duister dat hij aan zijn plastiek meegaf, ontnam niets aan het volume en de anatomische stabiliteit. Het is deze vernieuwing van de beeldhouwkunst die aan zijn beste leerlingen Rik Wouters, Ernest Wynants en Karel Aubroeck de weg zou effenen om de drie grootste beeldhouwers van ons land te worden.

Geen stad zo rijk aan sculptuur als Mechelen. Zij praalt in reusachtige apostelbeelden bovenaan de kerkzuilen, op triomfantelijke hoogaltaren, onder de hoge van licht doortrilde koepels, aan biechtstoelen, lambriseringen, koorbanken, graftomben en kansels.

Theo Blickx heeft deze glorieuze traditie voortgezet. Hij is de schakel geweest die het verleden met de beste van heden verbindt.

Vurig temperament heeft hij met zijn leven gewoekerd. Hij is een zwoeger geweest en een strijder, die soms de pen ter hand nam om zijn werk te verdedigen. Hij bleef een onverzettelijk idealist, bewonderenswaardige zeldzaamheid in onze nuchtere zakelijke tijd.

De Stad Mechelen heeft een grootse hulde gebracht aan haar zoon. Wij ook juichen hem toe. Hij heeft het verdiend en wij wensen hem een lange en gelukkige levensavond.