Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 95

[p. 263]

Anton van Duinkerken
De betekenis van het christendom voor de universitaire gemeenschap

Toespraak gehouden ter gelegenheid van de 375^e dies van de universiteit van Leiden in de Zuiderkerk aldaar op Zondag 5 Februari 1950. (Christen Studenten Raad)

Christos Kurios Sootèr. Christus de Heer is onze Vrijmaker. Geen christengemeenschap bestaat er op aarde, die niet in de erkenning van deze waarheid al haar oorzaak vindt. Buiten die erkenning zou het Evangelie zijn aard van goede boodschap niet bewaren kunnen. Het Paulinische denken zou zonder inzicht in het bevrijderschap van Christus ondoorgrondelijk en dus ook niet meer te verwerkelijken worden. Het voorgelezen fragment uit de brief van Petrus was er opnieuw een der overtalrijke schriftuurlijke belijdenissen van: ‘dat gij niet door vergankelijke dingen, zilver of goud zijt vrijgekocht... maar door het dierbaar bloed van Christus’ (I Petr. 1, 18-19). De ernst van dit bevrijdingsbesef laat zich van geen belijdenis afscheiden van de naam van Hem, voor wie alle knieën zich buigen. Vervangen wij die naam door een omschrijving, dan luidt het kenmerkende onderscheidingsteken van onze Heer in mensentaal: de Verlosser of de Zaligmaker, steeds een herinnering aan de vrijkoop door het kostbaar bloed. Vrijheid verworven hebben door Hem betekent: verlost zijn uit de dampkring der benauwenis en ademen mogen in de ruimte zijner genade, opgenomen in het onbezwaarde en onbenauwde leven, dat uit zijn geest de onze wordt ingestort.

Geen christen, of hij erkent het. Hoe komt het dan, dat voor de waarneming van buitenstaanders, maar ook voor het eigen christelijke geweten zo wel binnen onze academische gemeenschap als veelal daarbuiten, de aanhankelijkheid aan het christendom practisch de betekenis kreeg van een beperktheid, een afgeslotenheid, een geestelijke benauwdheid, een tekort aan durf tot zelfstandigheid in doen en denken, spreken en oordelen, meegaan en begrijpen? Ik behoef deze waarneming niet te verifiëren aan de ontelbare getuigenissen uit de nieuwere letterkunde, die kerksheid en geloof met benepenheid en angst vereenzelvigen, immers, hoe onrechtvaardig ze soms werden aangedikt, deze voorstellingen berustten niet enkel op gemis van begrip, maar zeker in dezelfde mate op scherpte van blik.

[p. 264]

Laat het zijn, dat de minst gunstige beoordelaars der christelijke houding in het gemeenschapsleven vaak het oppervlakkigst naar de buitenkant keken, zij gaven dan toch weer, wat zij daar zagen en dit was geen visioen van vrijheid. Het is een feit. En dit feit stelt ons voor een vraag.

Alvorens die te beantwoorden, kan het goed zijn, de verschijnselen der benauwenis, die uit het christelijk levensbesef schijnt voort te komen, in de academische gemeenschap te onderzoeken.

Allereerst vinden wij dan bij de student, opgevoed in een christelijke levenskring, gewend aan christelijke denkwijzen, zelfs aan christelijke spreekwijzen, bij zijn intrede in de universitaire wereld de onwennigheid, die Prof. Dr P. Minderaa kenschetste als de onrust van de te naïeve gelovige. Tussen zijn medestudenten uit andere levenskringen voelt hij zich in het geheel niet vrij. Integendeel zal hij hun levenswijze en denkwijze allicht ‘vrijer’ noemen dan de eigene. Te vrij misschien in de aanvang. Maar dit zal bij hem de gewaarwording vastzetten, dat die anderen losgekomen zijn van iets, waaraan ouderlijke overlevering en kerks vooroordeel hem kluisterden. Het is zo min ongebruikelijk als onbegrijpelijk, dat hij reageert door de binding te ontspannen, voorzichtig wikkelend of veerkrachtig schuddend, tot het verband niet meer voelbaar, of zelfs in het geheel niet meer aanwezig is. Uit eenvoudige behoefte aan vrijheid volgt dan de verloochening.

Zo ernstig is dit verschijnsel niet, of het vraagt zekere mildheid in het oordeel dergenen, die weten, dat het Schriftuurlijk geboekstaafd werd. Petrus verloochent in het voorhof der hogepriesterlijke woning zijn Heer. Als hij zich als aanhanger van Christus erkend ziet, roept hij uit: ‘Ik ken deze mens niet’. Toen kraaide de haan voor de eerste maal.

Dit kwam ook bij Petrus uit angst voor dreigende onvrijheid voort. Het gebeurde in de benauwenis van het voorhof van Caïphas. Gebrek aan vertrouwen in de Bevrijder was er ongetwijfeld een oorzaak van, maar nuchtere schatting der kansen bleef er evenmin vreemd aan. De benauwdheid van Simon Petrus moest door de Vrijmaking, waarvan hij de getuige worden zou, nog overwonnen worden. Ze was een werkelijke benauwdheid, een plotseling en scherp-waarneembaar opdoemen van het denkbeeld, dat alles wel eens geheel anders kon zijn dan hij tot dusver aan de zijde van Christus verwacht had, dat het blijven zou. In deze nood der ziel omringt de academische gemeenschap het individu misschien met aanzienlijk minder dreiging dan de muren van Caïphas' voorhof, maar het is toch duidelijk, dat het vertrouwen in de werkelijke Vrijmaking door onze Heer niet begunstigd wordt door angst tegen angst te plaatsen. Scherper besef van de vrijheid, die uit de genade is, kon hier van de zijde der medegelovigen een sterker stut voor de ziel zijn dan voorbarig wantrouwen.

Immers een andere reactie op het binnentreden in de academische gemeenschap is bij christenen de al te nauwe aaneensluiting, die tot schier krampachtige afzondering leidt. Teruggetrokken in eigen groepsverband, verhouden zij zich onwillig tegenover de geest van het universitaire onderwijs en troos-

[p. 265]

ten zich met de gedachte, dat de waarheid van hun geloof zoveel eeuwen ouder en door zoveel dieper schokken beproefd is dan de nieuwe vondsten van de wetenschap. Zeker is dit een oprechte troost, die ingegeven worden kan door een innig en warm Godsvertrouwen. Maar het blijft een menselijke troost, waarin zich gemakkelijk een al te natuurlijke achterdocht mengt, die voorzichtig heet, maar beleid mist. Herhaaldelijk kwam het in de laatste eeuw voor, dat nieuwe wetenschappelijke denkbeelden hardnekkige bestrijding namens de christelijke openbaring ondervonden, waarna dan een opmerkelijke verzoening intrad. Het conflict bleek achteraf overbodig. Nu is het ook voor de wetenschap geen groot bezwaar, dat haar nieuwe ontdekkingen de proef van een ernstige traditie doorstaan moeten, maar de christen voelt zich begrijpelijkerwijze bevangen in vaststaande vooroordelen, wanneer hem in het bijzonder de taak kenschetst, behoudzucht aan de dag te leggen tegenover de vernieuwingswil van koene onderzoekers. Werd hij werkelijk bezield uit het besef, vrijgemaakt te zijn door onze Heer, de Verlosser, dan zou zijn weerstand tegen de benauwenis krachtiger en spontaner zijn.

De vraag, waarvoor de waarneming van die christelijke reacties op het academische leven ons stelt, is de vraag naar de aard der christelijke vrijheid.

Even gemakkelijk als gebruikelijk is het, deze vrijheid der kinderen Gods een verlossing uit de slavernij der boosheid en uit de schaduwen des doods te noemen. Maar dringen zulke kanselwoorden, hoe verheven ook van oorsprong, nog tot het werkelijke bewustzijn van de hoorder door? Schetsen zij voor ons geweten een waarneembaar onderscheid tussen christenen en andere mensen? Zeggen zij, dat de vrijheid van Jezus, die uit Verlossing en genade een onbelemmerde beweegkracht geven moest aan hart en geest en wil, elk mens in zijn aardse, dat wil zeggen: onvolmaakte en onvoltooide gedaante, richt op gelijkvormigheid met de wil van de hemelse Vader, voor onze beperkte ontvankelijkheid toch het helderst gekenmerkt door de souvereine vrijheid zijner aanbiddelijke almacht?

Leven op aarde is onderworpen zijn aan het proces der stofwisseling, maar evenzeer is het deel hebben aan het onvermijdelijke proces van de geestwisseling. Geen ascetiek onttrekt het christelijk geweten aan deze processen onzer onvoltogenheid. Hierin zijn wij allen uitgedaagden door al hetgeen ons omringt. De zienswijze, die ons afschildert als geworpenen in een situatie, elk ogenblik door tevoren nauwelijks beheersbare omstandigheden gedoemd tot beslissende zelfbepaling, verschilt weinig van de grondwet van het christelijkgeweten, dat wij door ons aandeel aan de wisselingen der natuur verantwoordelijk zijn voor onszelf temidden der dingen.

Niet enkel voor de wetenschappelijk denkende mens is al het ons omringende een uitdaging tot antwoord. Voor elk levend mens is alles vraag en zijn aanwezigheid op deze vraag een antwoord. Reageren op de werkelijkheid is zelfopenbaring, dit betekent kenbaarmaking van zichzelf aan stof en geest. Die kenbaarmaking is niet anders dan de oplegging van een zelfstandige wil, vrije keuze van een richting. Ongerichtheid van de mens is de enige absurditeit.

[p. 266]

Schuilt er zin in het ‘credo quia absurdum’, dan wordt die zin niet bepaald door de innerlijke absurditeit der openbaringsgegevens, maar het credo, het oude ‘cor do’, vindt zijn verantwoording in de waarneming, dat zonder de schenking van ons hart aan hun beginsel alle dingen om ons heen zonder samenhang of betekenis blijven. Leven met geen hoger levensdroom dan een grijs hoofd en moede benen te krijgen zou absurd zijn en in werkelijkheid leeft niemand uitsluitend voor dit trieste doel. Ieder zoekt uitweg uit de absurditeit van het geschiedende.

Er is een uitweg. Er is een zekerheid betreffende de innerlijke samenhang der verschijnselen. Er is een innerlijke beweegkracht tot gewaarwording en verwerking van het objectieve.

Er is een weg, een waarheid en een leven. Is het onze vrijheid niet, uit genade te mogen weten, dat weg, waarheid en leven naamdragend zijn in de persoon van onze Vrijmaker? ‘Ik ben de Weg, de Waarheid en het Leven’ (Joh. XIV, 6)

De overdenking van dit uiterst persoonlijke woord van de Verlosser herleidt de absurditeit der verschijnselen tot de klaarheid van hun oorsprong en in het Evangelie laat Jezus dan ook onmiddellijk op deze zelfbevestiging volgen: ‘Niemand komt tot de Vader dan door Mij’.

Dit komen tot de Vader kan schijnbaar alle vrijheid van verdere onderzoeking verhinderen. Het is een oud gewetensvraagstuk der christenheid, of doorgronding der geschapenheden mogelijk is buiten afdwaling van het werkelijke levensdoel, met andere woorden: of kennis met onschuld verzoenlijk kan zijn. ‘Wij hebben geen weetgierigheid meer nodig na Jezus Christus, geen onderzoek meer na het Evangelie. Daar wij geloven, wensen wij ook niets anders dan te geloven, want allereerst geloven wij, dat wij niets verder hebben te geloven’, schreef Tertullianus (De Praescript. haeret. VII).

Voor de geestwisseling is de schuldvraag geen andere dan voor de stofwisseling. Herhaalt de Schriftuur zo vaak dat de Godsgetrouwe dienstknecht gesteld is boven alle goederen des Heren, dan is deze aanstelling tot verantwoordelijkheid vanzelf een belasting met vrijheid. De geest van de mens kan zijn waarnemingspunt naar vrije willekeur bepalen; het leven van de mens in zijn lichamelijke gedaante blijft daarbij onderdeel van het samenstel der vergankelijkheid. In de wereld levend zonder van de wereld te zijn, bereikt hij tegenover stof en geest zijn hoogste gelijkvormigheid met de souvereine vrijheid van de Vader. Doch hij blijft lotgenoot van het kenbare, zolang hij dit met zintuigen gewaar wordt. In deze lotsgemeenschap wortelt zijn geboorteplicht tot het geven van rekenschap, ook aan het eigen geweten, aangaande zijn eigen tegenwoordigheid tussen de kenbare dingen. Niets verplicht hem tot angst of afzondering, tot voorbehoud of schrielheid, indien hij zijn vrijheid van geboren vorser begrijpt als een vermogen uit genade om beter de Vader te kennen.

Deze vrijheid van de christen heeft haar plaats in onze academische gemeenschap. Praesidium Libertatis, bolwerk der vrijheid, heet vanouds de Leidse Universiteit. Een ogenblik kan het enigen uwer schrijnen, dat op de 375^e

[p. 267]

geboortedag onzer Academie dit woord van deze plaats u in herinnering gebracht wordt door een belijdend katholiek. Ik ontveins mij niet en geen mijner geloofsgenoten ontveinst zich, dat de vrijheid, waaraan deze erenaam der Leidse Universiteit herinnert, bevochten worden moest op een benauwenis, waarin de staatsvijand meteen de vijand van het geweten was. De naam Praesidium Libertatis is uit een christelijk bewustzijn aan deze instelling gegeven. En deze naam heeft werkelijk christelijke betekenis, boven de geschiedkundig achterhaalbare tegenstellingen van het stichtingsogenblik uit. Vrijheid is niet een begrip, dat door redenering zich wel enigermate met christendom verzoenen laat; vrijheid is het beginsel zelf der belijdenis van het geloof in de Vrijmaker.

De Heer Christus maakte ons werkelijk vrij en deze vrijheid is ook geldig in het wetenschappelijk onderzoek en in het wetenschappelijk verkeer. De getrouwe is door de Heer gesteld boven al Zijn goederen en in het doordringen van onze universitas bonorum domini vindt hij de waarlijk universitaire vrijheid der kinderen Gods, die de overeenstemming is van de innerlijke beweegkracht tot leven met de souvereine vrijheid, die het universum in aanzijn riep en het bestierend door zijn goedheid onderhoudt.