Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 95

[p. 111]

Taalkundige kroniek
De spelling van de bastaardwoorden
door Dr J.L. Pauwels

Talrijk zijn de Nederlanders en Belgen die in de waan verkeren, dat de spellingkwestie officieel helemaal is opgelost, behalve dan wat de eigennamen betreft. Het Spellingbesluit van 1940 heeft, menen ze, alle ‘hangende’ kwesties geregeld en voor de rest blijft alles bij het oude. Ze tonen zich dan ook verbaasd als ze vernemen, dat er nog altijd een kommissie aan de spelling ‘werkt’. Waarschijnlijk hebben ze nooit de Overgangsbepalingen van het Spellingbesluit 1946 tot het einde toe aandachtig gelezen, ofwel zijn ze reeds vergeten wat in bepalingen 2 en 3 werd vastgesteld, wat des te gemakkelijker kon gebeuren, omdat al hun aandacht werd in beslag genomen door overgangsbepaling 1 betreffende de schrijfwijze van de aardrijkskundige namen. In dit tijdschrift (Februari 1947) noemde ik deze bepaling de zwakke plek in de nieuwe spellingregeling en sprak de wens uit, dat men zo spoedig mogelijk alle er door geschapen moeilijkheden zou uit de weg ruimen, door de nieuwe regels ook op de aardrijkskundige namen toe te passen. Deze wens werd verhoord, want bij het publiceren van de uitslagen der laatste volkstelling in het Belgisch Staatsblad van 29 December 1949 werden de bepalingen van het Spellingbesluit 1946 toegepast op de namen van de in het Vlaamse land gelegen gemeenten. Van die dag af werd dus de gewijzigde naam van de volgende 64 gemeenten officieel vastgelegd: As, Asse, Beverlo, Borlo, Bredene, Dessel, Diets-Heur, Dikkebus, Drogenbos, Eeklo, Egem, Eke, Elen, Ename, Esen, Essen, Essene, Geraardsbergen, Grote-Brogel, Grotenberge, Grote-Spouwen, Helen-Bos, Kallo, Kapelle-op-den-Bos, Kessel-Lo, Korbeek-Lo, Lessenbos, Lillo, Lippelo, Lo, Lochristi, Lotenhulle, Menen, Mesen, Moregem, Nederename, Neerijse, Nerem, Niel-bij-As, Olen, Oosteeklo, Oostrozebeke, Otegem, Overijse, Passendale, Pulderbos, Roborst, Rozebeke, 's-Herenelderen, Sint-Joost-ten-Node, Sint-Lievens-Esse, Stene, Temse, Tessenderlo, Tongerlo, (Maaseik), Tongerlo (Turnhout), Tremelo, Vladslo, Vreren, Watermaal-Bosvoorde, Westerlo, Westrozebeke, Zeveneken, Zevergem. Daar alleen de spelling van de gemeentenamen officieel wordt vastgelegd, brengt deze aanpassing dus mee, dat ook de namen van de in Bel-

[p. 112]

gië gelegen gehuchten, wijken, waterlopen, enz. volgens de nieuwe regels moeten gespeld worden. In Nederland wordt de modernisering van de spelling der aardrijkskundige namen overwogen, doch er werd nog niets beslist.

In de overgangsbepalingen 2 en 3 van het Spellingbesluit 1946 werd een volledige Woordenlijst in het vooruitzicht gesteld, ter vervanging van die van De Vries en Te Winkel. In die nieuwe woordenlijst zullen aanwijzingen worden gegeven ten aanzien van het voornaamwoordelijk gebruik, (d.w.z. het genus der substantieven) en zal de schrijfwijze van de bastaardwoorden en de z.g. tussenklanken in samenstellingen worden geregeld.

Ik geloof niet, dat één Vlaming me zal tegenspreken, als ik beweer, dat de schrijfwijze van de bastaardwoorden het meest dringend spellingprobleem vormt. Sedert lang stellen we hier de strekking vast om de spelling van de vaak gebruikte bastaardwoorden zoveel mogelijk aan te passen aan Nederlandse spellinggewoonten. De z.g. vereenvoudiging van 1946 heeft die tendens nog versterkt. ‘Waarom, aldus redeneert de gewone taalgebruiker, moet de ch weg in zoveel woorden en niet de even overbodige h in de verbindingen th, rh en ph? Waarom nog al die c's en x's en y's? Waarom al die nutteloze geleerdheid, die voor ons slechts aarzeling en moeilijkheid bij het schrijven betekent?’ Er heerst dan ook een echte warboel met betrekking tot de spelling van de bastaardwoorden. Ik zal niet beweren, dat er geen twee intellektuele Vlamingen zijn die op dit stuk dezelfde principes aankleven, - indien men er dan al principes op nahoudt in deze kwestie! - doch praktisch zijn er wel geen twee die deze principes met dezelfde konsekwentie, dezelfde aanpassingen en uitzonderingen toepassen.

Sommigen schrijven altijd f voor ph, doch hebben een hekel aan k voor c; anderen schrijven graag akkoord en Kongo, doch houden vast aan de philosophie en de philologie; nog anderen willen wel kwestie aanvaarden, doch schrikken terug voor konsekwentie. Rhythme vinden de meesten een onding, doch tegen rhapsodie en rhododendron hebben ze minder bezwaar. Velen sukkelen met rheumatiek en rhetoriek; ze schrijven namelijk reumathiek en rethoriek! Tegen thema, thermometer, thesis en dgl. valt er weinig afkeer waar te nemen. Eksamen, eksemplaar, ekskuus schokken niemand meer, doch ekstatisch, eksekuteren en eksplikatie lijken de meesten nog ekseptioneel en ekstremistisch.

Als de intellektuele Vlamingen het niet eens zijn en ieder spelt volgens eigen voorkeur, dan moet het wel een hopeloos geval worden voor de minder ontwikkelde taalgebruiker. Voor mij ligt een lokaal Leuvens blaadje (van 23-9-48); het heet Reklame en verkondigt ‘reklame in... Reklame is... reklame’, al spreekt het verder over zijn directie en cliënteel. In dat blaadje kondigt een boekhandel aan, dat hij boeken exposeert over elektriciteit, textiel, fototechniek, enz., Een grote winkel verkoopt karakken chocolade puur (fr. caraques), melkkarakken, speculoos, creemchocolade, muscaat. Iemand adverteert okasiemachinen, gewaarborgd op faktuur. Daarnaast staat, wegens vertrek naar Congo, een charcuterie over te nemen, een echte occasie. De

[p. 113]

Naad- Snijschool Express geeft praktisch onderricht; geen theorie, uitsluitend praktijk en geeft de raad ‘overtuigd (sic) U van de degelijkheid onzer (resic) kursus’. Uit de advertentie van een bioscoop: creatie, decors, costumering, muzikale productie, college, spionnage. Verder lezen we nog over accordeons, luxedallen en marbrittetegels (let op de twee t's!) aan okkasieprijzen.

Zulke en nog veel interessanter lijstjes kan iedereen dagelijks aanleggen. Men hoeft maar rond te kijken naar opschriften en reklames, en de druksels van allerlei soort die in zijn brievenbus gestopt worden, door te lezen, om in de spelling van de bastaardwoorden alle schakeringen vertegenwoordigd te vinden, van het starste konservatisme af tot het meest gedurfde ekstremisme. Bijna altijd valt ook het gemis aan konsekwentie op!

In de laatste jaren was het voor de woordenboekschrijvers, - ik durf nog bijna niet leksikografen te schrijven! - vaak zeer moeilijk vast te stellen welke de meest gebruikte vorm van een woord was: akkoord of accoord, cilinder of cylinder, economie of oeconomie? En het is toch juist dat wat van hen verwacht wordt: zij moeten niet dekreteren hoe zij wensen, dat een bepaald woord gespeld wordt, doch mededelen hoe het door de anderen gewoonlijk geschreven wordt. Wanneer er echter geen eenstemmigheid heerst, is het moeilijk subjektieve interpretaties en voorkeur te vermijden. Trouwens, er valt ook wel iets te zeggen voor het standpunt van hen die menen dat, zolang een werkelijk algemeen gebruik geen nieuwe spelling wettigt, de traditionele schrijfwijze de voorkeur verdient.

Het lijkt me interessant te onderzoeken hoe onze woordenboeken de bastaardwoorden spellen. Het ligt voor de hand, dat ik hier hoofdzakelijk Noordnederlandse werken zal moeten bespreken, niettegenstaande ik in deze bijdrage vooral de toestand in Vlaanderen op het oog heb. In het Noorden moet echter wel dezelfde onzekerheid en onenigheid heersen, al heb ik de indruk, dat de intellektuelen er doorgaans op heel wat konservatiever manier spelen dan bij ons.

I.

ae of e? Ik heb de 7 woorden aequator, aequilibrist, aequinoctiaal, aequivalent, aesthetiek, aether en aequatie nageslagen in de woordenboeken van Van Dale, Van Haeringen, Koenen-Endepols, Elzinga-De Jong en Verschueren^(1), dus 4 Noord- en 1 Zuidnederlander. Geen van de vijf behandelt de 7 woorden op dezelfde wijze. Aesthetiek (ook aestheet, aesthetisch): V.D., V.H., K.E. en Ver. geven uitsluitend ae op; E.D. ae, ook e. Aequator: K.E. uitsluitend ae; V.D. en Ver. verkiezen ae boven e; voor V.H. en E.D. zijn ae en e gelijkwaardig. Aether (ook aetherisch): V.D. en Ver. verkiezen ae boven e; voor K.E. en E.D. zijn ze gelijkwaardig; V.H. verkiest e boven ae. Aequinoctiaal: V.D. en Ver. verkiezen ae boven e; voor V.H. zijn ze gelijkwaardig; K.E. uitsluitend e.

(1) Toen deze bijdrage geschreven werd, was de nieuwe uitgave van Verschueren's Modern Woordenboek nog niet verschenen. Het is bekend, dat in deze laatste uitgave de spelling van de bastaardwoorden op radikale wijze werd vernederlandst. De in dit artikel opgegeven grafieën zijn dus die van de vorige uitgave.

[p. 114]

Aequilibrist: Ver. liever ae dan e; E.D. ae en e gelijkwaardig; V.D. en K.E. liever e dan ae; V.H. uitsluitend e. Aequivalent: Ver. liever ae dan e; E.D. ae en e gelijkwaardig; V.D. en V.H. liever e dan ae; K.E. alleen e. Aequatie: K.E. en Ver. liever ae dan e. Bij V.D. zijn aequatie en equatie twee verschillende woorden.

Het spijt me, dat ik jaren geleden geen lijstje heb aangelegd waarin ik de spelling van die woorden zou opgetekend hebben, telkens als ik ze bij een Zuidnederlands schrijver aantrof. Ik meen, dat daaruit zou gebleken zijn, dat in 95% van de gevallen de Vlamingen een e schrijven. De ae in al die woorden lijkt ons zeer deftig, zelfs bepaald verouderd. De woordenboeken geven dus zeker het algemeen gebruik in Zuid-Nederland niet weer. Nog erger is het geval van het woord athenaeum, dat zo goed als niemand in Vlaanderen nog met ae spelt, ook niet de administratieve diensten van ons Ministerie van Openbaar Onderwijs. En toch spellen de vijf geciteerde woordenboeken dit woord uitsluitend met ae!

II.

Een tweede steekproef betreft de spelling ph of f. Ik heb eerst een goed dozijn woorden die me niet al te ongebruikelijk schenen, vrij willekeurig uitgepikt. Hier volgt de uitslag: Pharmacie (met pharmacopee, pharmacologie, enz.) is het enige van deze woorden dat nog door alle vijf onze woordenboeken uitsluitend met ph gespeld wordt. De farmaceuten zullen dit bewijs van eerbied voor hun reputatie van deftige geleerdheid ten zeerste waarderen! De overige woorden worden op verschillende wijze behandeld in onze vijf bronnen. Philosoof (philosopheren, philosophie, enz.): V.H., K.E. en Ver. geven de voorkeur aan ph boven f; E.D. aan f boven ph; V.D. kent in heel die woordfamilie slechts ph^(2). De philanthroop is nog wat geleerder: V.D. en Ver. kennen slechts ph; V.H. en K.E. verkiezen ph boven f; voor E.D. zijn ze gelijkwaardig. De philoloog (met philologie) en de philatelist (met philatelie) zijn nog konservatiever: iedereen laat ze uitsluitend met ph gespeld, behalve E.D. die aan de f een bescheiden plaatsje gunt. Phantasie, phantaseren, enz.: alleen K.E. verkiest ph boven f; V.H., E.D., Ver. zien liever f dan ph; V.D. fantaseren, fantasie (laat ook phantasie toe). Bij phantast en phantastisch echter verkiezen V.H. en E.D. f boven ph; Ver. en V.D. geven zelfs uitsluitend f op; K.E. schijnt voor phantast de f te verkiezen, voor phantastisch de ph. Phantoom: V.H., K.E. en E.D. liever f dan ph; Ver. en V.D. uitsluitend f. Phaenomeen (of phenomeen): overal uitsluitend ph, behalve een discreet ‘ook fenomeen’ bij E.D. (In Vlaanderen wordt doorgaans fenomeen geschreven). Phase: V.D. en V.H. uitsluitend ph; K.E. en E.D. voorkeur voor ph; Ver.

(2) In de voorlaatste uitgave van Van Dale werd de vorm filosoof onder de F vermeld met verwijzing naar philosoof. Het is vreemd, dat deze gemoderniseerde spelling in de nieuwe uitgave werd weggelaten!

[p. 115]

voorkeur voor f. Hier komt weer ergens betekenisdifferentiatie te pas! Phenol: V.D., V.H. en Ver. uitsluitend ph; K.E. voorkeur voor ph; E.D. voorkeur voor f. Philippine: V.H., K.E. en E.D. voorkeur voor ph; Ver. voorkeur voor f; V.D. uitsluitend f. Philister: V.D. uitsluitend ph; K.E. ph en f gelijkwaardig; E.D. voorkeur voor ph; V.H. en Ver. voorkeur voor f. Daarna heb ik nog 12 woorden op -graphie nageslagen: calligraphie, cosmographie, geographie, hagiographie, monographie, oceanographie, orthographie, paleographie, photographie, radiographie, stenographie, en telegraphie. Vroeger spelde Van Dale uitsluitend ph, behalve fotografie, waaraan hij burgerrecht verleende naast photographie, en telegrafie, waaraan hij een bescheiden plaatsje toekende naast telegraphie. In de nieuwe uitgave wordt echter overal uitsluitend f gespeld. Van Haeringen: overal uitsluitend ph, behalve telegrafie en fotografie alleen met f; stenografie naast stenographie. Koenen-Endepols: overal uitsluitend ph, behalve: radiografie en telegrafie alleen met f; fotografie liever dan photographie. Elzinga-De Jong: overal uitsluitend f, behalve telegrafie, hagiografie en paleografie, waarbij bescheiden op een mogelijke spelling met ph gewezen wordt. Verschueren: overal uitsluitend f, behalve telegrafie, geografie, paleografie, waarbij ook de mogelijke vorm met ph vermeld wordt.

III.

Als derde steekproef heb ik 26 willekeurig gekozen woorden nageslagen die c=k bevatten: calligraphie, canaliseren, carboniseren, caricatuur, carnaval, catechismus, classiek, clericaal, cliëntele, college, comedie, comfort, communicant, communist, correctie, costuum, crediteren, creperen, crimineel, cultuur, cumulatie, curiositeit, dicteren, elektriciteit, lectuur, locomotief. Onmiddellijk blijkt, dat de woordenboeken slechts zeer schroomvallig c door k vervangen. Alleen E.D. is uitgesproken pro-k! Kanaliseren wordt overal uitsluitend met k gespeld wegens kanaal. Komedie heeft overal de voorkeur boven comedie. Carboniseren, cliëntele, college, comfort, communicant, correctie, crediteren, crimineel en cumulatie, dus niet minder dan 9 woorden, worden overal uitsluitend met c gespeld. Ook carnaval, communist, dicteren, electriciteit en locomotief zouden tot deze groep behoren, indien E.D. bij deze vijf woorden niet discreet op de mogelijkheid van k gewezen had. Voor calligraphie gaat E.D. nog een stapje verder: c en k zijn gelijkwaardig; in lectuur en clericaal verkiest hij zelfs de k! De vier anderen kennen slechts c in de laatste drie woorden. Catechismus en curiositeit: overal c, doch k is ook mogelijk bij E.D. en Ver. (V.H. heeft ook k in kurieus).

[p. 116]

Cultuur: V.D. en K.E. uitsluitend c; V.H. en Ver. voorkeur voor c; E.D. voorkeur voor k. Creperen en caricatuur: V.D. uitsluitend c; V.H., K.E. en Ver. voorkeur voor c; E.D. creperen en kreperen zijn gelijkwaardig, liever karikatuur dan caricatuur. Classiek: K.E. en Ver. voorkeur voor c; V.D., V.H. en E.D. voorkeur voor k. Costuum: V.H.: voorkeur voor c; K.E. c naast k; E.D. en Ver. voorkeur voor k; V.D. uitsluitend k.

Ik beweer niet, dat de spelling met k van zulke woorden reeds ingeburgerd is in Zuid-Nederland. Toch heb ik de indruk, dat k veel meer voorkomt, b.v. in de talrijke groep elektrisch, elektriciteit, enz. dan de woordenboeken laten vermoeden.

Bij deze drie steekproeven kunnen we het laten. Er blijkt allerduidelijkst uit, dat de woordenboekschrijvers, vaklieden bij uitstek, met de handen in het haar zitten als zij de bastaardwoorden moeten spellen. Hoe moet het dan de niet taalkundig geschoolde te moede zijn, als hij met die problemen worstelt? Zal de spellingkommissie hem een helpende hand reiken?

Wij mogen natuurlijk niet verwachten, dat de kommissie regels zal voorschrijven die iedereen zullen bevredigen, doch het zou haar reeds als een grote verdienste aangerekend worden, indien zij er in slaagde enige orde te scheppen in de bestaande chaos en houvast te verlenen in de gevallen van twijfel en aarzeling, door het vaststellen van enkele praktische regels, liefst zo eenvoudig, dat ze ook voor de minder ontwikkelde taalgebruiker hanteerbaar zijn.