Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 95

[p. 106]

Kronieken

Scandinaafse letteren
Renaissance in het noorden
door Dr Joris Taels

Wat de liberale ideeënrevolutie op het einde van de 19^e eeuw voor de Noordelijke landen betekend heeft, kunnen wij ons op dit ogenblik nog nauwelijks indenken. Op verbazend korte tijd slaagden Georg Brandes en zijn aanhangers erin de denkbeelden van Darwin, Comte en Taine, Mill en Spencer overal in het Noorden te doen doordringen en zelfs populair te maken. In die strijd voor de ontvoogding van de mens werd de literatuur het machtigste wapen. Wel vonden zij het terrein reeds enigszins voorbereid. In de jaren '60 en '70 had de letterkunde reeds uiting gegeven aan een alom oplaaiende vrijheidsdrang, maar deze had zich alleen gericht - zoals reeds Ludwig Holberg het had voorgedaan - tegen de Staatskerk en de priesters, de moraal en de huichelarij, maar niet tegen het geloof en de godsdienst. Dit veranderde na 1880. De naturalisten, door buitenlandse voorbeelden aangemoedigd, wierpen alle reserves af, trokken openlijk en driest ten aanval tegen het kristelijk geloof en de kristelijke moraal, tegen huwelijk en gezin, opvoeding en traditie en verheerlijkten de adel van het vrije denken. De ‘Bohême’ ging nog een stap verder en bepleitte het goed recht van de vrije liefde. Hoe groot de beroering ook was die hun geschriften in Skandinavië wekten, toch zou de stem van deze pessimisten en verbitterden niet tot Europa doordringen. Er was een Ibsen nodig en een Strindberg om de aandacht van de intellektuele elite van Londen, Parijs, Berlijn en Washington op het vergeten Ultima Thule te vestigen, dat zij zoveel eeuwen lang gehouden hadden voor ‘a land behind the back of God’. Na 1890 kon geen enkele dezer hoofdsteden nog met de Skandinaafse wedijveren inzake progressisme en konsekwente toepassing ervan op alle levensgebieden. Diezelfde elite werd na 1890 zelfs niet meer als intellektueel erkend, indien ze onwetend was van hetgeen Ibsen en Strindberg en weldra ook Björnson, Lie, Kielland, Garborg, Jacobsen e.v.a. op literair gebied hadden voortgebracht...

Het lijdt geen twijfel: deze grote ‘liberale schrijvers’ hebben Skandinavië opnieuw een plaats gegeven op de literaire kaart van Europa. Maar, al is hun betekenis onschatbaar, toch is het verkeerd, zoals velen ook thans nog doen, hen als dé onovertroffen vertegenwoordigers van de Noordse letteren en de

[p. 107]

liberale periode (‘de moderne doorbraak’) als hét hoogtepunt in de geschiedenis van het moderne Skandinavië te blijven beschouwen. Twee wereldoorlogen scheiden ons van die stormachtige tijd, wiens voortvarend geloof in een ideale wereldordening zo pijnlijk door de jongste geschiedenis beschaamd werd. De heerschappij van het liberalisme behoort tot het verleden; de Europese interesse en de bewondering voor de zo moderne Skandinaven is sinds lang geluwd; Bernard Shaw's ‘Quintessence of Ibsenism’, die gloeiende apologie voor Ibsen en de liberale opvattingen, kunnen wij nog slechts lezen als een typisch document van een voorbije tijd. Na Ibsen en Strindberg zijn er tenslotte anderen gekomen, met andere idealen en nauwelijks minder talentvol dan zij.

Dit alles heeft, een halve eeuw later, een landgenoot van Shaw: W. GORE ALLEN schitterend aangetoond in een reeks essay's, gebundeld onder de titel ‘Renaissance in the North’ en door Sheed and Ward uitgegeven in 1946. Het werd door onze kritiek stilzwijgend voorbijgegaan, alhoewel het minstens even belangrijk, zoniet origineler en gedurfder is dan het veelgeprezen boek van Shaw.

Het werk van W. Gore Allen is ontstaan uit een reeks lezingen over de moderne Skandinaafse letterkunde, gehouden voor de ‘Workers' Educational Association’. De schrijver is katholiek en daar hij voorzag, dat zijn toehoorders weinig geestdrift zouden betonen, indien hij al te sterk het katholieke aspect in de herleving in het Noorden beklemtoonde, verbreedde hij het terrein van zijn onderzoek, zodat niet alleen Sigrid Undset als katholieke, maar ook Lagerlöf en Kierkegaard als protestanten, Jacobsen als agnosticist, Hamsun en Von Heidenstam als ‘nationalisten’ besproken werden. Zo vond hij dan gelegenheid om, in een schijnbaar zeer losse maar rijkgevarieerde essayvorm, een aantal kernproblemen aan te raken, die alle, vanuit een telkens verschuivend gezichtspunt, zijn alles behalve banale thesis belichten.

Die thesis is de volgende: de liberale doorbraak droeg de kiemen van ontbinding in zich. In de strijd voor de radikale ideeën werden twee essentiële faktoren verwaarloosd: de godsdienst en de natuur. Vooral bij de Skandinaafse volkeren moest een dergelijke poging tot het uitroeien van de diepstgewortelde tradities en de sterkste instincten van het menselijk hart zich onvermijdelijk wreken. De reactie van het onaangetaste deel van de volksziel tegen het atheïsme en tegen de ontwortelde grootstadskultuur kon niet uitblijven. In de literatuur openbaart zij zich reeds kort na 1890 en sedertdien heeft zij zo breed om zich heen gegrepen, dat, volgens W. Gore Allen, met recht van ‘a second spring of Christian faith’ mag gesproken worden.

In een inleidend essay ‘The Background’ legt de schrijver zeer sterk de nadruk op de sociale, politieke, morele en religieuze aspekten van de reactie, om tegen die achtergrond te scherper de afzonderlijke figuren te kunnen profileren. Het wordt spoedig duidelijk dat Gore Allen met die Renaissance niet de Neo-Romantiek bedoelt, die toch vooral literair was en veel van de fin-de-sièclegeest in zich opgenomen had. Het veel bredere terrein, waar-

[p. 108]

over hij zijn onderzoek uitbreidt, zouden we beter kunnen aanduiden als: de idealistische reactie in Skandinavië, voornamelijk in haar religieuze en nationale manifestaties.

Het verband tussen zo anders gerichte persoonlijkheden als Undset, Kierkegaard, Jacobsen, Lagerlöf, Hamsun en Heidenstam lijkt op het eerste gezicht eerder duister. Ieder op zijn manier nochtans hebben Undset, Kierkegaard, Lagerlöf en zelfs Jacobsen tot de heropleving van het godsdienstige bijgedragen. Sigrid Undset ontdekte in de Middeleeuwen de zuivere bronnen van het ware geloof en heeft in haar Middeleeuwse zowel als in haar latere moderne romans niet opgehouden dit geloof als de enige redding van onze stuurloze maatschappij voor te houden of, in de kernachtige formulering van W.G. Allen: ‘she had forced a diagnosis: in her modern books she was to recommend a cure’.

Sören Kierkegaard, die omwille van zijn strijd tegen de Deense Staatskerk, te lang als een voorloper van de liberale revolutie is beschouwd, werd in de laatste decennia met stijgende erkenning begrepen als de profeet van een uiterst-persoonlijke beleving van het Bovennatuurlijke. Zelfs Jens Peter Jacobsen - vooral in zijn ‘Niels Lyhne’: ‘diese Bibel des Atheismus’ (Jörgensen) - was een onvrijwillige getuige voor het hunkeren van de mensenziel naar God, doordat zijn leven en werken aantonen hoe zijn krampachtig atheïsme uitmondde in de bitterste wanhoop.

Een tussenpositie neemt Selma Lagerlöf in, die tegelijkertijd op het religieuze en op het nationale plan revolteerde. Als rechtzinnige Lutheraanse riep zij verlangend de oude tijd weer op ‘when people sat listening to stories round the fire, accepting the Bible with that love which asks no questions, and walking humbly with God in their several stations’. Tegelijk verwees zij haar volk naar de blijvende waarden, die steeds nog voor het grijpen lagen in ‘folk’ en ‘lore’. Hierin ligt, naast menig verschil, haar verwantschap met de konservatieve Verner von Heidenstam en met Knut Hamsun. Von Heidenstam's persoonlijke visie op de maatschappij was dat er twee klassen zijn: de leidende klasse van de aristocraten (waartoe hij zelf behoorde) en de volksklasse, die, als ‘barbaars’, aan de eerste diende ondergeschikt te blijven. Later kwam hij tot het inzicht dat een verzoening en kontakt tussen beide mogelijk was in het licht van het nationaal verleden, dat hij in zijn grootse romans zou verheerlijken. Positiever en universeler was de boodschap van Knut Hamsun, die in de donkerste overgangstijd het Evangelie van de aarde en de arbeid verkondigde en de terugkeer predikte tot de grond en de natuur. Beiden zijn zodanig overtuigd van de juistheid hunner inzichten, dat zij niet eens trachten te bewijzen. ‘In the last analysis’, besluit Gore Allen ‘they are thinking with the blood’.

Naast al deze schrijvers ruimt Allen tenslotte ook een plaats in voor twee Skandinaafse musici: Grieg en Sibelius. In tijden van omwenteling staat naast de literatuur, die spoedig in pamphletkunst ontaardt, de muziek als scheidsrechter, daar zij neutraal en objectief blijft en ‘een hevig innerlijk konflikt ver-

[p. 109]

oorzaakt’. Zo zien wij ‘een musicus die de taak had op zich genomen de Noorse muziek te doen herleven’ de sympathie veroveren van een schrijver ‘wiens erkende roeping het was Noorwegen te beroven van zijn moraal, zijn tradities en zijn geloof’. Wat meer is: Ibsen luisterde, dan werkte hij met Grieg samen, tenslotte leerde hij van hem.

Wat Grieg voor Ibsen en de schrijvers van de liberale periode deed, zou Sibelius doen voor hun opvolgers tot vandaag toe. Zijn autobiografie heeft Sibelius ooit in deze enkele woorden samengevat: ‘Men have mixed you cocktails of one colour and another, but I give you nothing but cold water’.

De conclusie van Gore Allen's schitterende essayreeks is, dat zich in Skandinavië een beweging heeft baangebroken, die zich van het Liberalisme en het agnosticisme heeft afgekeerd en een spiritualistische richting is ingeslagen, waar geloof, geest, ziel, natuur, land, traditie en eigen aard in ere werden hersteld. Waar het rond 1880 nog onmogelijk scheen dat Skandinavië ‘possessed a further colour in its spectrum’, bewezen al de behandelde kunstenaars door hun werk dat slechts de tegenovergestelde richting naar een Renaissance kon leiden.

Alleen reeds uit de enkele geciteerde zinnen blijkt dat Gore Allen graag zijn gedachten toespitst in treffende, soms gewaagde paradoxen. Op enkele onvoldoende gefundeerde beweringen na verbluft dit boek op iedere bladzijde door zijn schitterende originaliteit, zijn aforistische kernachtigheid en sprankelende geest. Gore Allen beoefent de essayvorm met een virtuoze speelsheid; schijnbaar staan zijn beschouwingen soms zeer los naast elkaar, alsof hij zich rustig op de stroom van gedachten en associaties laat meedrijven, maar hij keert toch altijd in het juiste spoor weer. Zich niet beperkend tot het literaire domein alleen, zoekt hij aanhoudend aanknopingspunten in alle gebieden van het leven en bij alle andere kunstuitingen. Bij voorkeur - met het oog op zijn toehoorders natuurlijk - trekt hij parallellen met de Engelse, Schotse, Ierse volksaard en kunst. Daar hij in zijn studie de vijf Skandinaafse landen, in heden en verleden, betrekt, geeft hij de indruk het Skandinaafse geestesleven in al zijn facetten grondig te beheersen. Toch rijzen ook enkele bezwaren.

Vooreerst geeft de vorm van Gore Allen's essay al te licht aanleiding tot schematisering en eenzijdige voorstellingen. De vluchtige schets van Ibsen in de Inleiding is beslist simplistisch. Verdient, naast de auteur van revolutionnair-liberale stukken, de Ibsen van ‘Brand’, met zijn diep-ethische (zij het dan niet-orthodoxe) idealen, die de kern bevatten van een ver boven het materialisme verheven levenshouding, dan geen erkenning? Waarom vernoemt schrijver dit stuk dan geen enkele maal? Zo het er dan toch maar op aankwam een bepaalde thesis met geweld te bewijzen, dan had Gore Allen even goed Kierkegaard als ‘liberaal’ kunnen behandelen en er b.v. kunnen op wijzen dat Georg Brandes en de Deense filosoof Harald Höffding onder Kierkegaards invloed met het Kristendom braken! En waarom bij Strindberg geen woord over diens kentering naar het spiritualisme, die hem op de drem-

[p. 110]

pel van het Katholicisme bracht? Indien Allen zelfs Jacobsen, ex absurdo, aan zijn thesis dienstbaar maakt, dan had hij tenminste niet mogen nalaten ook bij Strindberg, Ibsen, Lie of Björnson de kiemen op te sporen van de kentering, die na 1890 openbaar zou worden.

Ook op de keuze der besproken, dus meest representatief geachte auteurs, is een en ander aan te merken. Vooral dan het onverklaarbare en onvergeeflijke feit, dat Allen het klaarspeelt een heel boek te wijden aan de kristelijke herleving in het Noorden, zonder ook maar éénmaal de naam te vermelden van Johannes Jörgensen! Was hij het nochtans niet, die - 30 jaar vroeger dan Sigrid Undset - zich van het Brandesianisme afkeerde en onverschrokken tot de Moederkerk terugkeerde?

Waarom verder tamelijk uitvoerig op Jonas Lie wordt ingegaan en Björnson praktisch helemaal wordt ontweken; waarom ook niets over die andere revolutionnairen als Garborg, Kielland, Heiberg wordt gezegd, is mij niet duidelijk. Terloops vraag ik mij ook af, waarom Allen voortdurend over Neils Lyhne spreekt en over Weichert, de Hochkierche en dgl. meer.

Het kost echter weinig moeite die onvolmaaktheden en fouten te vergeven, op grond van de ongewone kwaliteiten, die dit boek ontegensprekelijk bezit. ‘Renaissance in the North’ is inderdaad een ongemeen-rijk en stimulerend werk. Het boeit van het begin tot het einde, het verrast aanhoudend door zijn onverwachte ‘inzichten en vergezichten’. Bijna alle behandelde figuren komen in een heel nieuw licht te staan: bij allen weet de schrijver onvermoede aspekten te reveleren, zodat het is alsof men ze opnieuw ontdekt. Wie belang stelt in het Skandinaafse geestesleven, moet dit boek lezen en herlezen. Het prikkelt tot tegenspraak, het dwingt tot stellingname. Het vormt een prachtig tegenwicht voor de verwarde en verstarde opvattingen over een louter materialistisch Skandinavië, dat nog volop in de ban zou liggen van de 19^e-eeuwse materialistische levensbeschouwing. Dit boek schenkt ons de blijde zekerheid dat er een Renaissance is in Skandinavië, een Renaissance die in de laatste decennia zodanig aan kracht heeft gewonnen, dat ze niet meer in haar bloei kan gestuit worden.