Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 94

[p. 640]

Prof. Dr B. Becker
(Amsterdam)
Een onbekend werk van Sebastiaan Castellio, de apostel der verdraagzaamheid

‘Noemt ge Castellio, dan leest ge op de gezichten de vraag: wie is dat?’ - aldus prof. Oort in 1927. ‘Nog in deze tijd’, schreef een jaar of tien later Stefan Zweig, ‘behoeft een beschaafd mens zich niet te schamen de naam van Sebastiaan Castellio nooit gelezen, nooit gehoord te hebben’. Zelfs onder de mannen van het vak is Castellio's naam weinig bekend - ondanks het meesterwerk van Buisson (Sébastien Castellion. Sa vie et son oeuvre. 2 vol. Paris 1892). Wel is het opvallend dat in de jaren van 1930 de belangstelling groeiende was voor deze ‘pauvre prote d'imprimerie qui posa pour tout l'avenir la grande loi de la tolérance’ (Michelet). Misschien was dit een soort reactie op de terugkeer tot de Reformatoren, typerend voor de nieuwere protestantse theologie; misschien bestaat er ook verband tussen de belangstelling voor het oeuvre van de overtuigde voorstander der verdraagzaamheid en de godsdienstige, politieke en philosophische intolerantie die toen, evenals nu, in zo menig land hoogtij vierde.

In 1931 schreef prof. Roland H. Bainton (Yale University) een uitstekend opstel over: ‘Castellio and the Toleration Controversy of the XVIth Century’. In 1932 werden in Parijs Castellio's ‘Dialogi sacri, latino-gallici’ herdrukt, een Latijns-Frans leesboekje, dat volgens Buissons bibliographie in de 16de-18de eeuw 133 keer is herdrukt. Drie jaar later gaf prof. Bainton de eerste Engelse vertaling uit van het ‘Traité des hérétiques’, het beroemde manifest ten gunste van de verdraagzaamheid, door Castellio opgesteld naar aanleiding van de terechtstelling van Servet in 1553. In 1936 verscheen Stefan Zweigs ‘Castellio gegen Calvin oder Ein Gewissen gegen die Gewalt’ (Nederlandse vertaling: ‘Strijd rond een brandstapel. Castellio tegen Calvijn’). Niet onvermeld moge blijven het geheel aan Castellio gewijde Juninummer 1936 van ‘L'Esprit et la Vie’, het orgaan der vrijzinnige protestanten in Frankrijk, uitgegeven door ds. Etienne Giran. In Wijnaendts Franckens boekje ‘Michael Servet en zijn marteldood’ (Haarlem 1937) vindt men ook een hoofdstuk over Castellio. In 1937 gaf Elisabeth Feist

[p. 641]

Castellio's allerbelangrijkst geschrift ‘De arte dubitandi et confidendi, ignorandi et sciendi’ in Rome uit.

Het handschrift van ‘De arte dubitandi’ bevindt zich sedert de 18de eeuw in de bibliotheek van de Remonstrants-Gereformeerde Gemeente te Rotterdam; aldaar berust ook Castellio's testament en acht brieven van zijn hand; deze stukken zijn door Buisson gepubliceerd. Maar het was tot nog toe niemand opgevallen dat in dezelfde bibliotheek het Latijnse handschrift en een 16de eeuwse Franse vertaling ervan worden bewaard van een aan bovenvermelde schrijvers onbekend gebleven werk van Castellio. De catalogus van de bibliotheek (van 1869) vermeldt sub n^o. 508: ‘De haereticis a civili magistratu non puniendis, pro Martini Bellii farragine, adversus libellum Theodori Bezae, libellus. Authore Basilio Montfortio’ (Ketters behoren niet te worden gestraft door de wereldlijke overheid. Geschreven door Basilius Montfortius ter verdediging van het samenraapsel van Martinus Bellius en tegen het tractaat van Theodorus Beza). In de catalogus staat een noot van de volgende inhoud: ‘Oorspronkelijk HS. met vele veranderingen. - Basilius Montfortius is het pseudoniem van Caelius Secundus Curio; Mart. Bellius dat van Seb. Castellio, tegen wien Beza het ketterdooden verdedigd had’. Sub n^o 509 wordt vermeld: Hetzelfde werk in het Fransch, zonder titel’.

Wie is nu deze Basilius Montfortius? De naam is welbekend aan iedereen die zich met Castellio heeft beziggehouden en kennis heeft genomen van zijn ‘samenraapsel’, d.i. het bovengenoemde ‘Traité des hérétiques’. Aan het eind daarvan vindt men de ‘Wederlegginge van hetgene tot verdediginge van de vervolginge plaght by-gebracht te worden, door Basilius Montfortius’ (Nederlandse vertaling van 1663). Beza, die deze ‘Wederlegginge’ in zijn boek fel bestreed, wist nog niet wie de schrijver ervan was; hij spreekt over de ‘onghetoomde stouticheyt eens Basilij Montfortij (wie het oock zijn mach die onder desen naem schuylt)’, noemt hem de ‘onsinnighen medehulper’ van Bellius, spreekt hem liefelijk toe met ‘o beeste’, ‘o aldervuylste beschuldigher’, en eist de doodstraf voor hem. Joh. Lorenz von Mosheim, die in 1748 zijn ‘Anderweitiger Versuch einer... Ketzergeschichte’ uitgaf, kon neg geen opheldering geven omtrent de persoon van Montfortius: ‘... misschien heeft inderdaad een man van dien naam geleefd’, heet het bij hem. Ruim honderd jaar later identificeerde Alex. Schweizer hem met Castellio; Buisson (1892) en Giran (1914) deden dit ook, terwijl Jacques Pannier (1913) overtuigd was dat Montfortius een pseudoniem was van Caelius Secundus Curio. Bainton, eindelijk, is ‘geneigd’ Castellio's hand te zien in de bijdragen die in het ‘Traité des hérétiques’ onder de schuilnamen ‘Martin Bellie’ en ‘Basile Montfort’ gedrukt zijn.

Door het Latijnse handschrift van ‘De haereticis... non puniendis’ wordt alle twijfel t.a.v. de persoon van Basilius Montfortius definitief weggenomen: het is van het begin tot het eind in Castellio's hand geschreven; gezien de talrijke verbeteringen en schrappingen - zowel van afzonderlijke

[p. 642]

regels en alinea's, als ook van hele bladzijden - valt er niet aan te twijfelen dat wij met een oorspronkelijk handschrift te doen hebben.

Het handschrift van de Franse vertaling draagt geen titel, maar aan het hoofd van de eerste bladzijde staat het bekende gezegde van Horatius: ‘Nonum prematur in annum’. Indien het thans - bijna vier eeuwen na zijn ontstaan - gelukken zou dit geschrift uit te geven, dan zou van overhaasting zeker geen sprake zijn.

Om de lezer de strekking van Castellio's tractaat duidelijk te maken, moet herinnerd worden aan de polemiek die na Servets verbranding in October 1553 ontstond. Om de terechtstelling van de Spanjaard te rechtvaardigen gaf Calvijn in Februari 1554 uit zijn ‘Déclaration pour maintenir la vraie foi... Contre les erreurs détestables de Michel Servet, Espagnol. Où il est aussi montré qu'il est licite de punir les hérétiques et qu'à bon droit ce méchant a été exécuté, par justice, en la ville de Genève’. Maar terwijl Calvijn zijn ‘Déclaration’ schreef, was Castellio bezig zijn manifest ten gunste van de godsdienstige vrijheid op te stellen. In Maart 1554 verscheen de Latijnse, in April de Franse uitgave ervan. De Nederlandse titel van dit ‘samenraapsel’ (farrago) luidt: ‘Het gevoelen van verscheyden zo oude als nieuwe Schrijvers, aengaende de Ketters, of men die vervolgen, en hoe men met hun handelen zal. Een Boekjen in deze bezwaerde tijden zeer nut voor alle menschen, en inzonderheydt voor alle Vorsten en Magistraten, om daer uyt te leeren wat hun ampt is in zoo twijfelachtigen en gevaerlijcken zaecke. Aldereerst in het Latijn te zamen gebracht door Martinum Bellium’ (Amsterdam 1663).

Beza, toen nog hoogleraar in Lausanne, later de opvolger van Calvijn in Genève, besloot het boekje van Bellius te weerleggen. In Augustus 1554 was zijn berucht tractaat over het ketterdoden gereed; in 1601 werd het door Geldorpius en Bogerman, predikanten te Sneek, in het Nederlands vertaald, onder de titel: ‘Een schoon Tractaat Theodori Bezae vande Straffe, welcke de wereltlijcke Overicheyt over de Ketters behoort te oeffenen, teghen Martini Bellii tsamenraepsel’. ‘Dat is een Mahumetische leere’, heet het hier o.a., ‘dat een yegelijck in syn religie salich wordt’.

Terwijl Beza dit ‘bloedtgierighe Ketter-dwangs Boeck’ schreef - dat gewoonlijk als ‘Anti-Bellius’ wordt aangeduid -, hield Castellio zich onledig met het weerleggen van Calvijns ‘Déclaration’, dat o.a. ook een apologie van het ketterdoden bevatte. Zo ontstond Castellio's ‘Contra libellum Calvini’, dat voor het eerst in 1612, en wel in Holland, werd uitgegeven en in het volgend jaar in het Nederlands werd vertaald.

Tot nog toe meende men dat deze ‘corte ende duydelijcke Wederlegginghe van... Calvijn’ Castellio's laatste woord was in de polemiek rondom de brandstapel van Servet. Zodoende kon Stefan Zweig beweren: ‘Castellio heeft in de zaak Servet het zijne gezegd, hij heeft, alle gevaren trotserend, de verdediging van de vervolgden op zich genomen en is scherper opgekomen tegen de terreur van de geestesverdrukking dan één andere man van zijn tijd.

[p. 643]

In de jaren 1555 en 1556 is Castellio als polemicus volkomen verstomd’. Het Rotterdamse handschrift bewijst dat Castellio na het beëindigen van zijn ‘Contra libellum Calvini’ nog eens naar de pen heeft gegrepen: op 11 Maart 1555 was zijn weerlegging van Beza's ‘Anti-Bellius’ gereed.

Het is mogelijk dat een copie van ‘De haereticis non puniendis’ reeds in het begin der 17de eeuw in Nederland aanwezig was. In 1601 verscheen bovenvermelde Hollandse vertaling van Beza's ‘Anti-Bellius’. De Sneekse predikanten beweerden dat Beza de juistheid van zijn stelling in dit boek onomstotelijk had bewezen; de Leeuwardense daagden de tegenstanders ervan uit het te weerleggen. ‘Als of 't selfdighe niet al by 't leven van Beza treffelijck gedaen waer, sonder dat de selfdighe 't minste tot verstant van syn gevoelen daerop geantwoort heeft’, schreef de Remonstrantse predikant Bernardus Dwinglo in de voorrede tot zijn vertaling van Castellio's ‘Contra libellum Calvini’. Maar met het ‘Boeck, tegens Bezae Ketterdoodinge uytghegeven’, bedoelde Dwinglo niet Castellio's weerlegging, maar die van een Hollandse geestverwant en geestdriftige medestander van de Bazelse apostel der verdraagzaamheid. In 1590 was nl. in Gouda Coornherts ‘Proces vant Ketterdoden ende dwang der Conscientien’ verschenen. Het tweede deel van dit geschrift behandelt het proces gevoerd ‘tusschen Wolf-aardt Bisschop, Advocaat van Theodore de Beza metten zijnen daar voor, ende Dirick Volckartsz. Coornhert daar teghen sprekende’. Ook Cornelis Adriaensz. Boomgaert, Coornherts leerling en vriend, heeft in een boek van 1626, waarin hij o.a. de vraag behandelde ‘ofmen yemant tot 't geloove mach dwingen’, Beza's ‘Anti-Bellius’ vermeld en hierbij in de kant aangetekend: ‘Dit boec is al over 36 jaren wederlegt in druc, sonder dat yemant daer op heeft dorven of connen antwoorden, ja Beza self niet’. Beza, die in 1605 overleden is, heeft Coornherts ‘Proces’ zeker niet gekend (van het tweede deel is overigens ook geen Latijnse vertaling verschenen).

Toch komt er in een der Nederlandse pamfletten uit het begin der 17de eeuw een zin voor die de veronderstelling zou kunnen wettigen dat de auteur Castellio's handschrift had ingezien. De schrijver van het pamflet is Caspar Coolhaes, de bekende Leidse predikant. In 1602 schreef hij, naar aanleiding van het ‘Regireus Plackaet van Groninghen’ tegen de ketters, een blauwboekje, waarin het o.a. heet: ‘Ick hebbe cortelyck een Exemplaer ghesien, gheschreven teghens het ghevoelen Theodori Bezae (van de Predicanten van Sneeck in onser Tale over ghesettet, om die ketteren te moghen straffen ende te dooden); welckes aent licht commende, alles breeder (die Ketters aengaende) sal verklaren ende jeder Man voor Ooghen stellen’. Deze woorden kunnen niet slaan op Coornherts ‘Proces’, dat reeds in 1590 in druk verschenen was. Misschien bedoelde Coolhaes het handschrift van Castellio's ‘Contra libellum Calvini’, dat pas tien jaar later voor het eerst gedrukt werd; in dat geval moeten de woorden: ‘het ghevoelen Theodori Bezae’ opgevat worden als de idee der intolerantie in het algemeen, en niet als de denkbeelden door Beza uiteengezet in zijn ‘Anti-Bellius’. Indien wij echter

[p. 644]

Coolhaes' woorden letterlijk opvatten, dan bewijzen zij dat een copie van Castellio's handschrift zich reeds in het begin der 17de eeuw in Holland bevond. Het oorspronkelijke handschrift is echter pas in de 18de eeuw naar Holland gekomen, getuige het volgende:

In het Latijnse manuscript ligt een dubbelgevouwen vel papier, waarvan drie kantjes zijn beschreven in 18de eeuws schrift. Zij bevatten acht uittreksels uit de Franse vertaling van ‘De haereticis non puniendis’, die betrekking hebben op het proces en de terechtstelling van Servet. Wie deze plaatsen geëxcerpeerd heeft, heeft ze ook in het Latijnse exemplaar opgezocht, dat bewijzen twee papiertjes die als bladwijzer zijn gebruikt voor citaat 1 en 7. Het tweede van deze papiertjes is bedrukt; daarop staat: Amsterdam, Anno MDCCXLVIII. Den Eersten Sond(ag). Seevende... Dank zij dit, van een preekbeurtenblad afgescheurde stukje papier was het mogelijk vast te stellen in wiens handen het werk van Basilius Montfortius is geweest. Plaats (Amsterdam), tijdstip (midden der 18de eeuw) en onderwerp (Castellio) wekken nl. direct de gedachte op aan Johannes Jacobus Wetstein: in 1751-'52 heeft hij in zijn Novum Testamentum Graecum’ enkele hoofdstukken gepubliceerd uit een handschrift van Castellio dat in zijn bezit was. Dat was het handschrift van ‘De arte dubitandi’, dat in zijn geheel pas in 1937 door Elisabeth Feist is uitgegeven.

Wetstein (1693-1754) was predikant in Zwitserland toen men hem in 1729 van vele ketterijen ging beschuldigen; het heette ‘dat sedert de Hervorming men nooit zulke gevaarlijke denkbeelden had verkondigd als die door Wetstein’. Hij werd uit zijn ambt ontzet, vertrok naar Holland en werd in 1737 tot hoogleraar aan het Remonstrantse Seminarium te Amsterdam benoemd. In het artikel over hem dat na zijn dood in de ‘Nouveau dictionnaire historique et critique’ verscheen, wordt vermeld dat Wetstein ‘zich gaarne beriep op Castellio, de tegenstander van Calvijn, en veel staat maakte op wat hij vond in enkele handschriften van deze auteur die hij bezat’. Behalve het handschrift van ‘De arte dubitandi’ had Wetstein dus nog één - of meer - handschriften van Castellio in zijn bezit. Ook de Sociniaan Samuel Crellius wist van het bestaan van deze handschriften af; volgens hem waren er maar twee. In een brief van Crellius van 19 September 1730 aan de oriëntalist Mathurin de Lacroze, heet het o.a.: ‘Dezelfde auteur (Wetstein) heeft uit Zwitserland meegebracht een ‘Systema Theologicum van Seb. Castellio, dat nog nooit uitgegeven is... Dit handschrift in f^o is bijna twee vingers dik. Dezelfde auteur Wetstein bezit nog een ander onuitgegeven werkje (opusculum) van Castellio’.

Het ‘Systema Theologicum’ dat Crellius vermeldt is identiek met ‘De arte dubitandi’; om overtuigende bewijzen te vinden dat met het opusculum ons handschrift bedoeld wordt, was een verder onderzoek nodig, want het handschrift van ‘De haereticis non puniendis’ is dikker dan dat van het ‘Systema Theologicum’. Dit onderzoek is met succes bekroond.

In Wetstein's ‘Historia ecclesiastica ab eo discipulis dictata’ (M.S.)

[p. 645]

vond ik een uitgebreid hoofdstuk over Castellio, waarin het o.a. heet: ‘in 1555 schreef hij (Castellio), in het Latijn en in het Frans “de haereticis a civili magistratu non puniendis, pro Martini Bellii farragine, adversus libellum Th. Bezae, auctores Bazileo Montfortio”, met de voorzorgsmaatregel echter dat hij de titel van het boek, dat veel omtrent de kerkgeschiedenis van die tijd bevat, voorzag van het bijschrift

Nonum prematur in annum, welk negende jaar nu bijna het 200ste is’.

Maar er is meer. Ons manuscript wordt niet slechts in een 18de eeuws handschrift vermeld, maar zelfs in een boek uit die jaren. In 1744 gaf Wetstein in Amsterdam uit: ‘Lettres de Calvin à Jaques de Bourgogne, Seigneur de Falais etc.’. In zijn ‘Avertissement’ zegt Wetstein dat volgens Castellio de calvinisten ‘als iets onomstotelijks vaststellen dat een zonde tegen de leer zwaarder weegt dan een zonde tegen de moraal’ en verwijst in een noot naar ‘De haereticis... non puniendis... libellus, M.S.’.

Het is dus Wetstein die ons handschrift en de Franse vertaling ervan gered heeft van ‘vergetelheid en ondergang’, evenals dat het geval is geweest met het handschrift van ‘De arte dubitandi’. Zijn boeken en handschriften heeft hij aan de Remonstrantse Kerk te Amsterdam vermaakt. Een deel van het legaat werd later aan de bibliotheek van de Remonstrantse Gemeente te Rotterdam afgestaan.