Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 94

[p. 453]

Maurice Roelants
De dood van Karel van de Woestijne

Twintig jaar geleden, op 24 Augustus, overleed op het landgoed La Frondaie te Zwijnaarde bij Gent Karel van de Woestijne, zoals Marnix Gijsen hem noemde: een te groot dichter voor een te klein land. August Vermeylen zag hem op zijn bedsponde en spontaan kwam over zijn lippen het vers:

...tel qu'en lui-même l'éternité le change.

Zolang het Nederlands bestaat zal het in Vlaanderen gemerkt zijn door het subtiele vers van Guido Gezelle, met zijn zuiver uitgebalanceerd natuurgevoel en christendom, en door het herfstig vers van Karel van de Woestijne, met zijn zwoele tormenten en etteringen, tot de opperste schouwing van Gods bergmeren is bereikt. Slechts de allergrootsten vermogen met de taal van iedereen een eigen stijl te scheppen. Er bestaat een stijl van Guido Gezelle. De stijl van Karel van de Woestijne staat vast als die van Baudelaire of Rilke. Zijn pairs zijn de grote dichters uit de wereldliteratuur.

Mijn bewondering voor hem bestemde grotendeels mijn leven. Zij bracht mij in zijn familie. Ik werd zijn zwager. Van alle kunstenaars, die ik ooit heb benaderd, was er geen enkel, die zo sterk de indruk gaf van buiten elke serie te vallen en zo imponerend van formaat te zijn. Hij was het zonder vertoon of opzettelijkheid, met het vreemdste mengsel van tegenstellingen. Hij maakte alle avonturen door met de geest en leefde als een uiterst zuiver en matig man, hij die de walg en het braken tot een ascetische deugd verhief. Hij was goed en mild, hij was kwetsbaar als het merg van de vlier, en verdedigde zich met een aristocratie, die soms nobel uit zijn gezicht en houding kon spreken, maar die een broze schuwheid verborg. Hij was de inschikkelijkheid zelf, doch, buiten bepaalde grenzen, tot geen enkel compromis bereid. Iemand vroeg hem of hij hem een auteur mocht voorstellen, die hij om zijn vulgariteit niet lijden kon. Zijn antwoord klonk dof en onverzettelijk: - Neen. Hij verenigde heel zijn leven een physieke zwakheid en een ranke beenderigheid als van zeer breekbaar ivoor, met een onuitputtelijke kracht en werkijver. Hij werd door een koorts gedragen om, nooit moe, de moeheid van de fijnste loot van een oud adellijk geslacht uit te spreken. En om ze te overstijgen, tot de hoogste bergtoppen, waar de lucht zo zuiver en ijl is, dat bloed uit neus en oren vloeit. Zo formuleerde hij het zelf. Hij kon de eenvoud en hartelijkheid zelf zijn,

[p. 454]

hij die in geest en gemoed het dichtste struikgewas en de donkerste doolhoven doorschreed. Zoals hij speels en geestig met de meest barokke gedachtenkronkelingen kon verrassen, hij die in breed golvende melancholieke verzen als een Hamlet over de niet uit te roeien gespletenheid van ziel en zinnen jammerde. Ik ken niemand, die verder is gegaan in verfijnde waarnemingen en gevoelige raffinementen - o dag, die smaakt naar water en naar rozen - en die zich welgevalliger, met de zelfspot van de Gentenaar, in homerische brutaliteiten kon storten. Van iemand met dikke lippen zei hij: - Die heeft als lippen twee mossels. Niemand kon als hij, de zachte, zijn vrouw zo adembenemend met rake grotesken doen schrikken. Hij wilde onopvallend zijn en had van nature uit zo veel karakter dat hij gekweld en provocant opviel. Hij gaf zich kwetsbaar bloot en was hooghartig gesloten. Aangrijpend waar bleven zijn twee versregels:

Gij zult mij allen, allen kennen
Maar 'k zal voor allen duister zijn.

Soms wandelde ik met hem. Zijn arm trilde op mijn arm als de ijle, niets wegende vleugel van een zieke vogel. Niemand beschouwde de literatuur meer als het zuiverste deel van zijn wezen. Maar hij zei: - Als ik maar werken kan, want de familie gaat voor...

Hij onttrok zich aan veel wereldse buitenissigheden. Dat bezorgde hem de reputatie het met zijn taak van ambtenaar, journalist, hoogleraar niet zo nauw te nemen. Hoe zeer hij zich die roeping ter harte trok bleek in het voorjaar van 1929. In de mate dat het ging gaf hij zijn college in de Nederlandse literatuur aan de Universiteit te Gent. Vergezeld door zijn vrouw reed hij er heen in een van die overjarige paardenkoetsen, die in onze geboortestad vigilante worden genoemd. Het gebeurde dat studenten hem moesten ondersteunen om de trappen te beklimmen. Wel meende hij, dat hij zich aan de gemeenteraadsverkiezingen van dat jaar onttrekken moest. De dorpsarts, dokter De Wulf uit Zwijnaarde, werd naar La Frondaie geroepen, om een ziekteattest te verstrekken. Nimmer werd een attest zo gegrond afgeleverd. Hij constateerde immers hoge koorts. Maar alle zorg om eigen persoon had Karel altijd onder geleerde en spottende auto-diagnoses van zich afgegooid: chronische bronchitis zonder belang, arthritisme pellicularis en zo meer. Thans voelde hij, dat hij zich aan de hem voorgeschreven rust niet onttrekken kon. Toen de koorts bleef voortduren overlegde mevrouw van de Woestijne met een trouw vriend des huizes, de priester en criticus Joris Eeckhout, dat Prof. de Stella hoogdringend haar man onderzoeken moest. Karel beoefende altijd dezelfde spot en zei: - ‘Ik had reeds een lijfsbiograaf. Moet ik nu nog een lijfsdokter doorstaan?’ Zijn collega de Stella diagnostikeerde een letsel aan de long bij een zo grote uitputting, dat met een reis naar de bergen in Savoye nog even zou worden gewacht. Karel van de Woestijne woonde in een klein landhuis te midden van een uitgestrekt park. Hij hield van de rozentuin, van de wijde vijver. Park, rozentuin, vijver lagen laag. De Meiavond, de Mei-

[p. 455]

nacht waren er koel. Na een van die koude nachten bleek hij door een longontsteking met zware hoestbuien gekweld te worden. Ondanks alle zorgen, nam de uitputting overhand toe.

In de maand Juli van dat jaar verbleef ik met mijn gezin aan zee. Op een avond werden wij er opgeschrikt door een telegram uit La Frondaie: Karel van de Woestijne leek in stervensnood. Wij snelden, mijn vrouw en ik, in een huurauto naar Gent. Ik bewaar onveranderd die aandoening: de dorpen achter de duinen, zo scherp groen en blauw in die rust van de zomer, en dat groot lyrisch hart, dat uitgebrand was. In zijn opdrachten had hij mijn vrouw, die hij met speciale liefde had helpen vormen, had hij haar en mij meestal bejegend als ‘uw broer’ en een enkele maal als ‘uw vader’. Dat broederlijk, dat vaderlijk hart had zijn bestemming volbracht. De wereld blijft niet de zelfde als een van haar prinsen van de geest haar verlaat. Wij zagen haar verdonkeren door tranen.

Die nacht van Juli waren wij op zijn sterven voorbereid. Om zijn gezicht, zo fijn van been en lijn, lag weer de ringbaard, die hem met meer redenen dan zijn poëzie een Florentijns dichter had kunnen doen noemen. Hij ijlde, was verwonderd, herkende ons en glimlachte met de uiterste zoetheid, die zijn dochter van hem zou erven. Hij was één grote krop geworden en ademde moeizaam. Overigens was hij volmaakt aanvaardend.

Zijn vrouw, Mariette, vreesde, overspannen, een slechte afloop, rebelleerde en verzorgde hem met toewijding en een overgave, waarin haar pathetische aard dubbel brandde. Er werd overeengekomen dat ik haar en de trouwe gedienstige Tine, met dat soort Indische onzichtbaarheid en mysterieus bewegen, de volgende dagen terzijde zou staan. Vreemde beklemming, die staties aan het bed van Karel. Ik wilde de conversaties vermijden, omdat hij moeilijk sprak, hees, en na elk woord naar adem hijgend. Het zweet parelde licht op zijn hoofd en... ‘wat late zon op zijnen baard’. Maar hij spande zich niettemin in, als boven zijn eigen broos lichaam gerezen:

- ‘Ik... lig... hier... gesloten... als een sonnet... van Mallarmé’.

De gloeiende zomer werd zo drukkend, dat wij van een bezoek van Raymond Herreman en Karel Leroux gebruik maakten om de dichter van de Gulden Schaduw uit zijn te hete slaapkamer boven, naar de woonkamer beneden te verhuizen. Wij verplaatsten zijn bed. Wij droegen hem, lichte last, in een fauteuil. Vóór de kamer beneden bloeide de tuin overdadig. Karel van de Woestijne had weer zijn spot veroverd: - Het lijkt wel het oerwoud van Kongo. Gij zult zien dat Tine niet tevreden zal zijn als we straks antiloop eten.

Maar hij at niet meer, of nauwelijks een vrucht. Hij dronk aandachtig een glas van zeer oude wijn, die vrienden hadden gezonden. Hij nodigde mij uit met hem één van die oude Yquems te drinken, ‘waarvan ge 't zuur aan de maag niet krijgt’. Ik vertoefde voor mijn werk te Brussel, dan weer in La Frondaie. Om de nachtwake lichter te maken haalde priester Eeckhout een kloosterzuster in huis. Zij was monumentaal. Haar schaduw beklemde Karel. Hij vertrouwde mij toe:

[p. 456]

- ‘Iedere maal, dat zij met haar kap over mij buigt, strijkt er een zwarte vogel over mij neer’.

Bij zijn hand stond een kleine bel, waarmee hij rinkelde als hij iets nodig had. Verscheen de kloosterzuster, dan rinkelde hij obstinaat voort tot een der huisgenoten hem kwam bijstaan. Hij verademde toen hij de zuster met het kornet-als-een-zwarte-vogel had weggerinkeld. In een moment van verademing rinkelde hij om zijn vrouw. Al zijn galgenhumor en zelfspot stond te weer. Zijn oog was op een krantenadvertentie gevallen waarin een product werd aangeprezen om zwijnen vlug vet te mesten.

- ‘Heb ik voor niets de Zwijnen van Kirke geschreven? Kijk, Proviandine. Nu weet ik waarmee ik mij vlug kan overvoeden’.

Hij verheugde zich over twee dingen: de terugkeer van zijn zoon uit Parijs, waar hij aan de Ecole Normale Supérieure studeerde, en het verschijnen van zijn verzenbundel Het Bergmeer, bij Stols. Alsof hij uit mijn mond de investituur als dichter moest ontvangen informeerde hij in angstige verwachting naar mijn oordeel. Ik zei hem, dat ik voor twee van zijn schoonste gedichten mijn gehele litteraire carrière wilde geven. Hij sloot de ogen op een volmaakte tevredenheid en berusting.

- ‘Met Het Bergmeer is mijn trilogie, is geheel mijn werk voltooid. Eigenlijk is mijn leven voltooid’.

In mijn ontroering greep ik terug naar zijn trilogie:

- ‘En welk monument is dat werk geworden.’

Steeds woord voor woord, egaal, bracht hij moeizaam uit:

- ‘Ik kan gaan. Dacht ge, als ik nog bleef, dat ik nog eens herkauwen zou wat ik gezegd heb?’

En als de verontwaardigde boer uit de Laethemsche Brieven, die zich boos maakt over een lichtzinnige opmerking van zijn zoon, fluisterde hij verbolgen, meer dan hij sprak:

- ‘Kijk naar die auteurs, die niet kunnen ophouden. Zij schrijven al hun leegheden uit tot ze daar ook leeg van zijn. Ik zal geen woord meer schrijven. Ik heb gedaan. Twintig jaar en meer heb ik de idee van mijn trilogie altijd voor ogen gehad. Twintig jaar en meer heb ik mijn leven gesublimeerd. In ere en geweten heb ik mijn werk gedaan’.

Dat te stamelen duurde eindeloos. Ik drukte hem ongemeen zacht de handen, die ontvleesde lange handen en zocht afzondering in een hoek van de zomers laaiende tuin. Mijn ontroering werd verscherpt door een absurde plicht. Ik verkeerde in tijdnood om een geschrift te voltooien dat ik contractueel aan een Nederlands uitgever moest afleveren. Tussen de fluctuaties van dit langzaam uitteren worstelde ik in de tuin brok voor brok de bladzijden bij elkaar van het tractaatje: ‘Van de vele mogelijkheden om gelukkig te zijn’.

Prof. de Stella, geholpen door twee collega's, waagde nog eens een opperste poging tegen de ziekte: de pneumo-thoraxoperatie werd toegepast. Tevergeefs. Karel's laatste krachten namen af. De meeste vrienden van Van Nu

[p. 457]

en Straks, Vermeylen, de Bom, Buysse e.a. kwamen op bezoek. Studenten, familieleden eveneens. Paul van de Woestijne moest de belangstelling stremmen. Het einde naderde kennelijk. Joris Eeckhout diende hem de laatste sacramenten toe. IJlde hij soms, tegen de avond murmelde hij, met wijze verstandhouding in zijn ogen, die zeer groot geworden waren:

- ‘Het is waar, dat de eenvoudigen God zullen zien’.

De pleegzuster was vervangen door een jonge vrouw, Henriette van den Berghe, uit Tine's familie. Zij waakte de vrijdagnacht bij de zieke. Tegen de ochtend kreunde hij en verzwakte zijn ademhaling. Zij haalde er ons bij, zijn zoon Paul en mij. Hij leed in zijn doodstrijd. Paul diende hem een morphineïnspuiting toe. Even vóór negen uur was alles volbracht. Wij sloten hem de ogen. Wij vouwden zijn handen. Met het kruisbeeld, waarover Paul zijn vingers had gevouwen, zag hij er uit als het nobelste beeld, dat ooit op de tombe van een Burgondisch vorst heeft gelegen.