Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 94

[p. 180]

Crisis van een dichterschap
door R.F. Lissens

Bertus Aafjes: Het Koningsgraf. Uitg. Meulenhoff, A'dam, 1948, 127 blz., fl. 4.75.

Met ‘Het Koningsgraf’ staan wij volop in een crisis. Een crisis van de zekerheid en een crisis van het dichterschap. Ik houd mijn hart vast bij de gedachte dat Aafjes, als een lichte aardgeest verschenen, van nu af langs de harde wegen zou heenstrompelen, ontluisterd, gekwetst en toch eigenzinnig de hem dierbaar geworden aarde lovend, die hem niet méér kan schenken dan wat hij zo gulzig aan haar heeft genoten.

Een speling van zijn lot heeft gewild dat deze jonge man uit het Noorden - wiens ‘zuiderse’ losheid m.i. de verklaring geeft van de aantrekkingskracht, die hij op zijn landgenoten uitoefent in ruimer mate dan een dichter pleegt te doen - dat deze jonge man het land van zijn bestemming heeft gevonden aan gene zijde van de Middellandse Zee. Precies in het rijk van de Nijl, waar de pyramiden door de eeuwen heen indrukwekkende getuigen blijven van het geloof in de onsterfelijkheid van de mens.

Hier beleeft Aafjes zijn crisis.

_**_*

Ik meen dat ik de zaken niet verkeerd voorstel met te zeggen dat hij eens gemeend heeft het groot, blijvend geluk te vinden door zich van alle banden te ontdoen en een onbeperkte vrijheid te veroveren. Deze illusie heeft hem het voorbijgaand voordeel verschaft ‘de dingen dezer aarde’ in een verhevigde vreugde aan te voelen en ze te loven en te prijzen op de lichte toon, die ten grond lag aan de ‘Voetreis’ en die nu voor hem zelf een herinnering is geworden:

Hoe helder was voor kort nog mijn heelal.
Hoorde ik een bergbeek in de verte klaatren
Dan werd mijn ziel welluidend als die waatren
En als kristal dat klinkt tegen kristal.

[p. 181]

 

Ik was met bloem en vogel enerlei;

 

Ik ruiste eender als de hoge bomen

 

En in hun harpzangen opgenomen

 

Bezong ik hen en zij bezongen mij.

Wat is er sedertdien gebeurd? Het proces heeft zijn klassiek verloop gekregen. Zoals bij verschillende typische helden van Walschap is de eenmaal volledige overgave aan God omgeslagen tot een hongerig zinnenleven, dat de verloren gewaande tijd als in een roes wil inhalen. Uit dat proces kwam het sterk erotisch bestanddeel in Aafjes' poëzie. Ontsnapt aan het refoulement, werd het een obsessie, om niet te zeggen een reden van bestaan bij deze heidense neofiet. Ook dat verloop is klassiek: elk neofiet zwaait het vaandel van zijn nieuwe waarheid.

Het ziet er naar uit dat de dichter vandaag over zijn roes heen is. De momenten van verrukking worden schaarser. Eertijds talrijker, verwekten zij die meeslepende poëzie, die als een nieuw geluid klonk in Holland; - in Vlaanderen, waar Verbeeck en Decorte (deze in zijn eerste stadium) dat levensgevoel met ongemene intensiteit hadden verwoord, was de verrassing eerder aangenaam dan overstelpend. Maar toen reeds kende de poëzie van Aafjes inzinkingen, en het staat buiten twijfel dat de opmerkelijke ‘Voetreis’ met heel wat vulsel is gestoffeerd. Daarna hebben sommigen in Holland voorbehoud gemaakt. Van F. Bordewijk is de krasse bewering dat Aafjes een harpenaar, geen dichter is en dat hij, als hij zo doorgaat, eenmaal de Ten Kate van onze tijd zal blijken te zijn. Er moet enige waarheid schuilen in dit oordeel: in een weekblad werd de verdediging van Aafjes opgenomen door Werumeus Buning, een dichter die zelf van tijd tot tijd de rijmelarij niet schuwt en wiens pleidooi erg op een pro domo leek.

Aafjes is een bohémien. Van zijn soortgenoten (buiten de Nederlandse letteren, want bij ons staat hij alleen) heeft hij het plotselinge vonken, het inslaand beeld, het raak woord en de ongegeneerde slordigheid, af en toe de vulgariteit. Hij is in de hoogste mate ongelijk. De honderd en één sonnetten van ‘Het Koningsgraf’ zijn voor het merendeel niets anders dan kabbelende versjes. ‘Dorst’ rijmt op ‘borst’, ‘hart’ op ‘zwart’. In eenzelfde gedicht staat

Mijn liefde arbeidt in een zuil van vuur,

En langzaam uit mijn hunkerend gemoed

Onthult uw beeltnis zich naar de natuur

en verderop dit kostelijk mal:

Uw dijen als de ingang van een kerk,

Uw knieën als van Amazonen sterk,

Uw voeten welig en ten voeten uit.

Elders schrijft hij:

[p. 182]

 

Totdat mijn verzen gans het stempel dragen

 

Van niet van mij te zijn maar van al deze.

een cacofonietje dat gelukkig in een ander gedicht goedgemaakt wordt door

Ik ben het woord in zijn kortstondige weelde.

Harpenaar of dichter? Dichter, bepaaldelijk van het ontmoedigend type.

Maar daarmee ben ik wat vooruitgelopen. Ik zou het hebben over Aafjes' Egyptische crisis. Welnu, zijn bundel heeft hij in drie van elkaar gescheiden vakken aangelegd. In het eerste lijdt hij tot in het vlees om de scheiding van de geliefde. In het tweede komt hij tot de erkenning van het alles beheersend Niet. In het derde schikt hij zich in de overgave aan het aardse. Ik excuseer me om deze didactische inhoudsopgave en verzeker de lezer dat ik ze hem zou bespaard hebben, als de dichter zelf het traditioneel drieluik niet zo netjes had opgesteld. Verre van mij overigens te insinueren dat hij het ons, lezers, wat te gemakkelijk wil maken. Ik veronderstel dat dit alleen een vriendelijke attentie van de gastheer is.

Het Egyptisch experiment dan heeft tot rijping gebracht en losgewoeld wat reeds embryonaal in hem aanwezig was: het ontstellend vermoeden, voor wie ooit in het hiernamaals heeft geloofd en thans nog slechts het Diesseits erkent, dat er geen andere uitkomst aan het leven is dan de dood. De dood als uiterste grens van het hele bestaan. Volgens deze opvatting leven wij om met lichaam en ziel te vergaan, om begraven en vergeten te worden. Nauwelijks geboren, groeien wij naar het graf. Alles gaat naar de dood toe, ultieme grens en eindelijke vrucht.

Men kan zich gemakkelijk voorstellen dat een ander in het contact met het Egypte van de Farao's overweldigende redenen tot het geloof in een hiernamaals vindt bij het aanschouwen van monumenten en beelden, waarin de strijd van de mens tegen dood en verrotting, zijn vertrouwen op het voortbestaan en zijn zekerheid omtrent het eeuwig leven groots, blijvend en manend staan opgericht en uitgebeeld. Aafjes had zich al van de onsterfelijkheid van de mens afgewend, vooraleer hij het land van de Farao's betrad. Zoals hij dit aards leven heeft losgemaakt van de eeuwigheid, om zich aan de vergankelijkheid vast te klampen, zo ziet hij van het koningsgraf slechts de stenen overblijfselen en niet de zin.

Consequente veraardsing. Wanneer de dichter er zich van bewust wordt, onthult zij hem haar dubbele tragiek: het leven is een sterven en achter de dood staat het Niet. Het Niet is nu eens een duistere spelonk en dan, naar gelang de beschouwing er van zich meer en meer aan hem opdringt, een Leegte zonder erbarmen, die hij goddelijk noemt en waartegen hij in opstand komt:

[p. 183]

 

Goddelijk Niet, Leegte zonder erbarmen,

 

Afgrijslijk Niet, zonder vergiffenis,

 

Ik zal mij nooit meer in u kunnen warmen,

 

Wijl er geen haard meer voor mijn hartstocht is;

 

Ik weet hoe gij mij straffen zult na deze,

 

Want 'k haat u met mijn hemelzuchtig wezen.

Hij proeft er de voorsmaak van:

Het Niet is leeg en zonder zin of nut.
Ik zit er in als Jozef in de put.

Hij gaat zelfs zover, het te vereenzelvigen met God:

En de hemel is een lege nis
En de Godheid die er binnen troont
Is het Niet in zijn volmaakt gemis,
Dat niet straft en evenmin beloont.

Dit is de opperste verloochening van wat de dichter eens met al het vuur van zijn jeugd moet beleden hebben; het staat diametraal tegenover de christelijke levensopvatting. In de oren van elk mens, voor wie het religieuze enige betekenis heeft, moet zulk een uitlating als een godslastering klinken.

De crisis van de zekerheid is het grote feit in de bundel. Hij die eens een bloem, een vogel, een helder kristal was, wordt overgeleverd aan een soort van radeloosheid om de ondergang van het bestaande:

Er rest mij niets meer dan mijn lied te zingen,
In eenzaamheid, gelijk een blinde vink,
Een lied over de laatste, vreemde dingen,
Waar met mijn ziel ik zingend in verzink.

Het is alleen jammer dat de ontluistering de dichter geen verzen ingeeft van het gehalte van die, welke eens aan de verrukkingen om de aardse schoonheid opborrelden. Typisch is in dit opzicht dat het sonnet, waarvan ik zo juist het eerste kwatrijn aanhaalde, in een jammerlijk proza verzandt.

Als de indeling van de bundel een zin heeft, zou men er moeten uit opmaken dat de dichter in het derde luik over zijn crisis heen is. Of althans dat het hoogtepunt achter de rug is. En inderdaad, nog vóór hij er mee klaar was, zei hij dat hij nu door de poort van 't Niet was gegaan en tot een nieuw leven herrezen, - een verliezen en winnen dat hij o.m. aldus uitdrukt:

En wat tot berstens toe zich vult wordt holte,
En wat zich uitput tot de grond wordt volte.

[p. 184]

Dat is zijn ‘Stirb und werde’. Hij stapt als in een nieuwe wereld over en kijkt verwonderd om zich. Hij maakt zowaar enkele Egyptische instantané's. Ik beschouw ze als afleiding. Het wil er bij mij niet in dat Aafjes, door de vuurdood gelouterd, als de Phoenix, die hij oproept, uit zijn as verrijst en voorgoed de oude mens heeft afgelegd. Waarom anders er op terugkomen en beklemtonen dat God niet meer is, nergens meer? Dat de troost ligt in de eigen aardse paradijzen? Dat Jezus aan het einde der tijden staat met zijn ‘oordeel dat de mens onteert’? Dat de vijver daar ligt als een groene wereld, ‘eindlijk zonder God’? Zijn crisis lijkt mij niet zó overwonnen, dat hij de sereniteit van de innerlijke bevrijding zou gevonden hebben. Daaraan veranderen zijn verlangen om zelf natuur te zijn en om ‘uw vreugde die der aarde (te laten) wezen’, zijn visioen van vereniging met de cosmos, helemaal niets.

_**_*

Welk is de balans van winst en verlies na ‘Het Koningsgraf’?

De menselijke substantie van Aafjes' werk is door deze crisis van de zekerheid ongetwijfeld meer genuanceerd, meer gevarieerd geworden. De thematiek heeft zich uitgebreid. Een verrijking kan ik er niet in zien. Uit het standpunt van de mens niet, omdat deze zo roekeloos en dwaas de bovennatuurlijke waarden met wortel en al uit zijn leven wil rukken. Uit het standpunt van de dichter niet, omdat deze in zijn wel is waar meer chromatische zang de diepe zuiverheid van toon niet teruggevonden heeft.

Er zijn barsten in het eenmaal helder kristal. De crisis van Aafjes' dichterschap ligt in de crisis van de zekerheid. Zijn onmacht stamelt telkens in een ander sonnet. Altijd opnieuw, zonder de volheid van het volkomen en volmaakt uitgesprokene te bereiken. Talrijk zijn de hulpeloze rijmelarijen van deze aard:

Zo voelt soms nog iets een oud soldaat
Van een arm, die lang niet meer bestaat.

Staan wij voor het drama van het wonderkind, dat, tot bewustheid gekomen, plotseling beroofd werd van al zijn luisterrijke voorrechten? Wat wij vooralsnog slechts weten is dat er in ‘Het Koningsgraf’ juist geteld twee mooie stukken op honderd en één te vinden zijn. Et cela ne casse rien. Het éne, ‘En in uw armen’, - ook als sonnet voorbeeldig - is geschreven in de trant van de vroegere verrukkingen. Het andere, een gracielijk 18de-eeuws of Parnassiaans tafereel, behoort eerder tot het calligrafisch type. Ik houd het voor het beste stuk uit de bundel. Het toeval wil dat het de triomf over tijd, dood en ondergang bezingt, zodat het, qua ideeëngoed, eigenlijk in de rand, of zo men wil op de zelfkant van de bundel geschreven staat:

[p. 185]

Musicerende meisjes
Grafschildering

En met lichte handen, lichte voeten
Spelen zij op harp en fluit hun spel,
Om de dood met gratie te begroeten;
Zwevend neergedaald in deze hel.

Drietal door de eeuwen musicerend;
Klokkenhuis in 't midden van de Dood,
Tijd en ondergang met moed braverend,
Rap en rank en welvend aan de schoot.

En het graf waar hun gestalten zweven
Geurt als naar onzichtbare muziek,
Uit onhoorbaarheden saamgeweven
En het parfum van een englenwiek;
En zij temmen met hun kleine stoet
Tijd en Dood en Ondergang voorgoed.