Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 94

[p. 10]

B. Boeyckens S.I.
Is cultuur spel op ernst?

Als wij, met de loupe van ons analytisch verstand een weinig doordringen in om 't even welke tijd, dan komt ons alles voor als afgrijselijk-lelijk, kleinmenselijk en bekrompen, egoïstisch en boosaardig. Heel de geschiedenis doet zich trouwens voor als één verhaal van walgelijk kwaad, cynische hardvochtigheid en jacht op laag zinnelijk genot. Maar in iedere eeuw schuilt er iets heerlijks, een soort complex van leidende ideeën, een wereld van schoonheid en hooggespannen morele aspiraties. Die steekt des te sterker af, naarmate ze tegengesproken wordt door de feiten, zodat ze zich voordoet als een grote illusie.

En toch is deze illusie werkelijkheid. Zij staat aan de oorsprong van de cultuur, aan welke zij haar specifiek eigen wezen geeft. Huizinga heeft deze illusie spel genoemd. In zijn werk ‘Homo Ludens - Proeve ener bepaling van het spelelement der cultuur’ heeft hij getracht de aard van deze spelillusie te omschrijven.

Daarmee waagde hij er zich aan, een niet te vatten levensfunctie in formule te brengen om die functie dan in alle cultuuruitingen terug te vinden. Huizinga heeft de stelling verdedigd dat de cultuur en alle cultuurverschijnselen zich steeds ontwikkelen als spel, dat het zelfs een essentiële menselijke activiteit is, even essentieel als de bedrijvigheid waarop wij wijzen wanneer wij spreken van de homo sapiens of homo faber.

Als ik mij niet vergis, werd de term homo sapiens het eerst gebruikt bij de anthropologen. Toen verscheidene overblijfselen werden opgegraven, waarvan zij met moeite konden vaststellen of zij van mensen dan wel van hogere diersoorten waren, begonnen zij deze term te gebruiken om de doorbraak van het oorzakelijk verband in de zoölogische wereld aan te duiden.

Als ik mij nu weer niet vergis, was het Bergson, die in zijn magistrale studie ‘L'évolution créatrice’, met kennis van zaken en logische redenering heeft bewezen, dat het onaanschouwelijke in de mens slechts een moment vormt van een totaliteitservaring, niet zozeer gefinaliseerd op het speculatieve begrip dan wel op het vervaardigen van werktuigen. De mens is eerst en vooral een homo faber, gericht op het bezit van de wereld, op het organiseren van de stof; zijn intellectuele voorstelling is daarop ingesteld en in die vaardigheid is hij waarlijk zichzelf. Slechts op sommige ogenblikken, wanneer hij pijnlijk boven-

[p. 11]

zich-zelf-uitstijgt, kent hij het belangloze verstandelijk inzicht en is hij de homo sapiens.

Volgens Huizinga nu, bestaat er naast deze twee nog een derde onherleidbare verrichting in het menselijk leven, t.w. die van de homo ludens, de spelende mens. Er zou zich in ons leven een activiteit ontwikkelen, waarvan de inwendige streving niet op bruikbaarheid is afgestemd en die toch anderzijds evenmin samenvalt met de geestelijke aanschouwing. Met zijn gewone scherpzinnigheid, steunend op een degelijke methode en een uitgebreide eruditie, verrassend-interessant, bijna inspirerend-suggestief zoekt Huizinga dan naar het spelelement in de verscheidene uitingen van cultuur; in de taal eerst en vooral, verder in de cultus, de rechtspraak, de krijgskunde, de poëzie, de wijsbegeerte en de kunst. Beschavingen en tijdperken worden door hem gezien ‘sub specie ludi’ en ook de hedendaagse cultuur wordt van uit dit gezichtspunt beschouwd.

Huizinga heeft voorzeker duidelijk, met gezag en doorzicht, aangetoond dat het ludieke - dit weinig Nederlandse woord heeft hijzelf moeten vormen om zijn gedachten uit te drukken - een component is van elke cultuur en van alle cultuuruitingen.

Wanneer wij echter zijn ‘Homo Ludens’ na lezing sluiten, dan vragen wij ons af: moeten wij nu heel de cultuur aanzien als een spel? En als zij spel is, wordt daarmee het laatste woord gezegd? Met andere woorden, wat is eigenlijk de betekenis van het spelelement in de cultuur, en niet alleen in de cultuur, maar ook in werkelijkheid en leven?

Het mysterie, dat de laatste en diepste kern van het vraagstuk omsluiert, zullen wij nooit doorpeilen; het diepste wezen der dingen blijft steeds het heilige der heiligen, onbetreedbaar voor profanen. Maar voorzichtig en schroomvol willen wij het in dit opstel benaderen; en indien wij dan na afloop een beslissend oordeel kunnen uitspreken zullen wij het formuleren met de overtuiging dat wij het, gezien de laatste ondoorgrondbaarheid van het vraagstuk, gaarne als niet afdoende beschouwen. Het is immers steeds zo: wanneer het menselijk denkvermogen het hoogst bereikbare in een bepaald oordeel wil uitdrukken, dan verwekt deze schijnbaar vaste verworvenheid een nieuwe onvoldaanheid, die ons opnieuw twijfelen doet en onze gedachte weer verder drijft. Op elk punt, waar de geest vastheid meent te bereiken, ziet hij nieuwe problematiek voor zich opduiken.

Zulke voorzichtigheid, noopt er ons toe onze beschouwing van dit vraagstuk aan te vangen met een verkenning van buitenuit. Er zijn zekere getuigenissen, zekere bedenkingen en zekere vaststellingen die ons tot de overtuiging zouden brengen dat alles spel is.

Plato noemde reeds de mens een speeltuig der goden en wij kunnen zijn uitlating in verband brengen met hetgeen in het ‘Liber Sapientiae’ de Eeuwige Wijsheid over zichzelf getuigt: ‘Ik was bij Hem als een troetelkind, ik was elke dag zijn vermaak, ik dartelde heel de tijd onder zijn ogen, spelend op zijn wereldrond.’

Kunnen wij zelfs heel de schepping, ja heel de heilsgeschiedenis niet aan-

[p. 12]

zien als een spel? Een groot religieus drama dat vóór God gespeeld wordt, een veelbewogen avontuur met als spelruimte de menselijke ziel, als spelers de goede en kwade geesten, als dramatisch hoogtepunt Golgotha en de Komst des Heren? Spel, waarin God toch altijd een spelbrekend woord kan spreken en waar alles helemaal van Hem afhangt. Alleen het rationalistisch deïsme, het strakke Spinozisme en het formele Kantisme sluiten alle verrassing uit. Zij kennen geen spel. Doch in elke dynamische philosophie, in elke godsdienst bestaat er speling, wordt de werkelijkheid en het wereldgebeuren voorzien in de vorm van een spel.

Stemt het niet tot nadenken, dat de mens in zijn wanhopige poging om de hoogste waarde, het ‘heilige’ weer te geven, gespeeld heeft? ‘Ludorum primum initium procurandis religionibus datum’ zegt Livius: De spelen namen een aanvang om het religieuze op te wekken. ‘Over gans de wereld danst de primitieve mens, wanneer hij bidden of lofprijzen wil’ schrijft Jane Hellen Harrison in haar meesterlijke studie over de godsdienst der Grieken.

Doch hoe zullen wij nalaten onze verwondering te uiten, wanneer wij vernemen dat God zelf aan deze menselijke betrachting in en door het spel is tegemoet gekomen? Dat deed Hij immers met de instelling van de sacramenten. Deze schenken niet alleen een genade, maar duiden ze ook aan. En hoe kan die aanduiding anders gebeuren tenzij door een symbolisme, dat gespeeld wordt? Dit is de kern van de heerlijke theorie van Casel over de H. Mis: In zijn almacht heeft Gods Zoon de religieuze uitbeelding met werkelijkheid getekend en bevestigd. Dit spelelement heeft zich dan breed en wijd ontwikkeld in de glansrijke liturgie van de Kerk. In zijn boek ‘Vom Geist der Liturgie’ heeft Guardini een heel hoofdstuk aan ‘De Liturgie als Spel’ gewijd.

Wat is dan eigenlijk het spel? Wat betekent dat spelen, dat wij overal ontmoeten, dat wel degelijk een oorspronkelijke levensaciviteit van de mens schijnt te zijn, even primair als zijn denken en handelen? Wanneer wij eens weten wat spel is, dan weten wij meteen wat ernst betekent. Vragen naar het wezen van het spel, is tevens vragen naar het wezen van de ernst.

In ‘Homo Ludens’ vinden wij hierover het volgende: ‘Beschouwt men het begrippenpaar spel-ernst nog even nader, dan blijken daarin de beide termen niet gelijkwaardig. Spel is daarin de positieve term en ernst de negatieve. De betekenisinhoud van ernst is met de negatie van spel bepaald en uitgeput: ernst is niet-spel, anders niet. De betekenisinhoud van spel daarentegen is met niet-ernst geenszins omschreven of uitgeput. Spel is iets eigens. Het begrip spel als zodanig is van een hogere orde dan dat van ernst, want ernst tracht spel uit te sluiten, maar spel kan zeer wel de ernst in zich omsluiten.’ De alom-aanwezigheid van het spelelement in de cultuurverschijnselen moet Huizinga wel sterk getroffen hebben, om tot deze overdrijving te komen. Beweren dat het begrip spel van een hogere orde is dan het begrip ernst, zou ons tot gevaarlijke conclusies kunnen leiden, want achter onze begrippen steekt werkelijkheid. Direct rijst de beklemmende vraag: Wordt dan de ernst zonder meer uitgelegd door het spel? Wie bevestigend wil antwoorden voelt zich wegzinken in het drijf-

[p. 13]

zand van een louter-aesthetische wereldbeschouwing, in het metaphysisch agnosticisme, het religieus-onverschillig relativisme.

Wij kunnen het dan ook met Huizinga niet eens zijn en menen dat het klassieke onderscheid van de scholastische philosophie tussen het ‘in zich’ en het ‘volgens ons’ hier ten dienste komt. ‘Volgens ons’ is het spel primair en de voornaamste deelsgelijke - analogatum princeps -; ‘in zich’ echter is het de ernst.

Het is waar dat wij van de ernst niet anders vermogen te zeggen, tenzij dat hij ‘niet schertst’ dat hij een ‘niet spel’ is. Maar daarom beweren, dat hiermede gans de inhoud van het begrip ‘ernst’ is uitgeput, is een onverantwoorde illatie. De propositie kan immers niet worden omgekeerd. Iedereen zal toegeven dat de stelling: ‘niet-spel is ernst’ onjuist is; wat dan meteen betekent dat in het oordeel ‘ernst is niet-spel’ het praedicaat de hele rijkdom van het subject niet vermag uit te drukken.

Eigenlijk gaat de ernst onze uitbeeldingskracht te boven en kunnen wij ons nooit helemaal voorstellen wat wij er mee bedoelen. Dat wij dan deze werkelijkheid, die zich voor onze concepten steeds terugtrekt, trachten weer te geven door negatie, hangt samen met het feit dat wij haar overal vinden, maar nergens zuiver. Alles is ernst, ook het spel. Maar de ernst zelf is geen spel.

Een voorbeeld uit de roman van Antoon Coolen ‘Kinderen van ons Volk’ kan misschien treffender dan onze abstracte uiteenzetting deze waarheid uitbeelden. De schrijver plaatst er twee vrienden tegenover elkaar, die samen schaakspelen. De ene is pastoor en de andere een vrijzinnig notaris. De notaris gaat totaal op in het spel. De pastoor is echter dikwijls verstrooid en zijn dwaze zetten werken op de zenuwen van zijn partner. Wanneer de pastoor dan op zeker ogenblik weer eens een paardesprong maakt, kan de notaris zich niet meer bedwingen en zegt langs zijn neus weg tot zijn medespeler: ‘Spel is iets dat men in ernst behoort te doen, zeer eerwaarde heer’. Waarop de geestelijke repliceert: ‘Maar ernst is iets waarmee ge niet spelen moogt, weledelgestrenge heer.’ De stelling van Huizinga dat het spel wel ernstig kan zijn, maar dat de ernst nooit een spelkarakter vertoont, komt duidelijk aan het licht in deze spontane en gewoon-menselijke bedenkingen van de pastoor en de notaris. Doch tevens doen zij ons aanvoelen dat in zich de ernst primair is en niet het spel.

‘Het leven is ernst.’ Deze korte uitspraak van Goethe moet niet bewezen worden. Zij is de uitdrukking van onze grondigste overtuiging. Wij zouden ze als volgt kunnen paraphraseren: het leven is ernst in zijn innigste wezenskern, maar wanneer wij tot daar niet doordringen is het slechts spel.

Indien ik nu wat verder mag ingaan op het wezen van de ernst, dan zou ik hem in verband willen stellen met absoluutheid. Ik meen zelfs dat wij door ernst niets anders aanduiden dan absoluutheid, met bijvoeging van een gevoelsschakering van menselijke verantwoordelijkheidszin.

Wat er ook van zij, met het begrip ernst staan wij aan het einde van onze menselijke uitdrukkingskracht. Het werd geconcipieerd door het inwendig dyna-

[p. 14]

misme van ons ken- en streefvermogen om tenminste gedeeltelijk voldoening te geven aan zijn drang naar absoluutheid en oneindigheid. Omdat dit dynamisme iedere voorstelling voorbijstevent en iedere grens overschrijdt, kunnen wij alleen door een negatieve bepaling de concepten omschrijven die het heeft gevormd. Ernst vermogen wij slechts te kenmerken als niet-spel.

Er is méér. Die negatieve bepaling gaat steeds vergezeld met een intellectuele uitbeelding, die de bedoelde betekenis zeer gebrekkig en in zekere zin verkeerd weergeeft. Wanneer wij beweren dat leven en cultuur ernst zijn, dan verklaren wij ze als ‘in zich’ waarachtig en zinvol. Doch dan gaat onze voorstelling hier noodzakelijk gepaard met een zeker determinisme en een bepaaldheid, die elke ongedwongenheid en spontaneïteit uitsluit, en die wij uit onze opvatting van leven en cultuur moeten weren. Daarom noemde Plato de mens een speeltuig der goden. In die zin wordt door het boek der Wijsheid de schepping voorgesteld als een goddelijk spel. Daarom denken wij aan de heilsgeschiedenis als aan een religieus drama.

Doch ook wanneer wij leven en cultuur als een spel uitleggen moeten wij deze wijze van voorstellen verbeteren en aanvullen. Want één van de vele grondtonen, die in het begrip spel tot eenklank vervloeien, roept in ons zo iets op als bevrijding van zedelijke plicht en morele verantwoordelijkheidszin. Als wij die opvatting tot het uiterste drijven, dan zijn het leven en de cultuur uiteindelijk zonder zin. Eigenlijk komt dit wel overeen met het standpunt van het atheïstisch existentialisme: leven en cultuur oriënteren zich op de dood als op het eindpunt van alles.

Met een grimmig instinct, dat aan het meest elementaire levensgevoel ontspruit, verzetten wij ons tegen zulk denkbeeld, dat de betekenis van het heelal slechts als vernietiging en chaos verklaart. Het spel der cultuur is ernst. Cultuur heeft zin. Doch om haar ernstige zin uit te drukken spreken wij van spel. Want wanneer wij zoeken naar de laatste zin van cultuur en leven, dan staan wij vóór de mysterieuze kern die alle werkelijkheid eigen is en waarop al onze begrippen afbreken. Ten slotte kunnen wij ze wellicht, wat de cultuur betreft, het best weergeven in een paradoxale synthese: ze is een ernstig spel.