Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 93

[p. 544]

Kronieken

Kroniek van het Nederlands proza
Werk van West-Vlamingen
door André Demedts

Stijn Streuvels ‘Beroering over het Dorp’. Uitg. Zonnewende, Kortrijk. 1948.
F.R. Boschvogel ‘Niet wanhopen, Maria-Christina’. Uitg. Lannoo, Tielt. 1948.

In zijn essay over het Vlaamse volkskarakter, heeft Marnix Gijsen geschreven dat de West-Vlamingen vooral gekenmerkt worden door een drang naar monumentaliteit, die zelden tot goede resultaten voert. Als wij, om bij de literatuur te blijven, aan Rodenbach, Streuvels of Verschaeve denken, en zonder over de waarde van hun werk te oordelen, de gerichtheid van hun kunstenaarschap in het oog houden, zijn we geneigd Gijsen volledig gelijk te geven; maar als wij ook Gezelle en zulk een typische West-Vlaming als De Laey in ons onderzoek betrekken, komen we spoedig tot de overtuiging dat er een tweede eigenschap moet zijn, die de West-Vlaamse zin voor het grootse en heldhaftige kruist, die er bijna de tegenstelling van is en omdat zij moeilijk tot een synthetische eenheid ermede te verenigen valt, de oorzaak van hun meeste mislukkingen wordt. Die tweede karaktertrek is een eigenzinnige, soms bekrompen zelfgenoegzaamheid, die verband houdt met de onmacht om zich boven het onmiddellijke en concrete te verheffen; een al te nauwe verbondenheid met de omgeving, die zij zelf als een hinderpaal voor de scheppende verbeelding aanvoelen en die zij pogen te verbergen achter een humor, die soms tamelijk boers aandoet of achter een sluwe laatdunkendheid, die beurtelings schuchter en brutaal kan zijn. Die eigenschap verklaart in zekere mate hoe het mogelijk is dat men onder het lezen van de meest hooggestemde beschouwingen (van Verschaeve b.v.) ineens op uitspraken stoot, die buitengewoon banaal aandoen of in het verzamelde werk van Gezelle zoveel verzen aantreft, waarvan men liever zou hebben, dat ze nooit geschreven werden. De West-Vlamingen zijn nochtans niet blind voor hun eigen gebreken; maar laten licht de indruk dat zij veronderstellen dat anderen diezelfde gebreken niet zullen zien. Is het overschatting van zichzelf? Wij menen dat het eerder de onmogelijkheid is om zich op het standpunt van de lezer te plaatsen.

Die gedachten kwamen vanzelf bij ons op, toen na de lectuur van Streuvels' ‘Beroering over het Dorp’, ons oog op een mededeling van de boekhandel

[p. 545]

viel, waarin verteld wordt dat dit verhaal een nieuwe roman van Streuvels is, de eerste die sedert 1937 door hem werd geschreven, hoewel iedereen, die zich de moeite wil getroosten, kan nagaan, dat hij feitelijk een herwerking of liever een veel verbeterde verdichting van ‘Dorpslucht’ is, dat meer dan dertig jaar geleden in twee delen verscheen. Het oorspronkelijke verhaal is tot ongeveer een derde bekort; de nevengeschiedenissen zijn weggesnoeid; de betogende gedeelten verdwenen; de grondstof is wel dezelfde gebleven, maar Streuvels heeft er een nieuw boek van gemaakt! Zijn herschepping bewijst dat zijn inzicht in het wezen van de roman gelouterd is en, beschikt hij over minder creatieve kracht, waar het op het vinden van een gegeven aankomt, hij blijkt tot een steviger bouw van zijn werk in staat te zijn.

Als wij ‘Beroering over het Dorp’ in zijn huidige vorm nagaan, leert ons het boek, zoals verschillende van Streuvels' vroegere en meesterlijke, maar te weinig bekende, novellen het evengoed konden, dat hem in bijna al onze letterkundige handboeken onrecht wordt aangedaan. Hij is meer dan een lyrisch gestemde beschrijver van de natuur, meer dan een teergevoelige ontleder van de kinderziel en meer ten slotte dan de eenzijdige uitbeelder van het landelijke leven dat, ingeschakeld in een samenspel van kosmische krachten, zo eindeloos verwijd wordt, dat de mens erin verschrompelt tot een bijkomstigheid zonder wezenlijk belang.

De natuur speelt in ‘Beroering over het Dorp’ geen noemenswaardige rol; slechts een paar keren komt een zeer korte beschrijving voor om wat atmosfeer bij te brengen en nergens voelt men haar aanwezigheid als een beslissende factor bij het gebeuren aan. Hoofdzaak is de mens; de uitbeelding van karakters en hartstochten; het naschetsen van de zeden op een doods boerendorp. Streuvels treedt hier als moralist naar voren, niet om heftig verontwaardigd alle huichelarij en kleinzieligheid te bekampen, maar alleen om lichtjes vermaakt, lichtjes bedroefd, en met veel onverstoorbare wijsheid, de wereld uit te schilderen zoals zij is.

Wij voelen zeer goed aan, wat hij over de mensen denkt; toornen en afstraffen doet hij echter niet meer. Zijn inzicht in het leven spreekt ondubbelzinnig uit het motto van het boek: ‘Wij zijn al om 't even kleine mensen en zitten hier samengehokt in een kleine wereld.’

Op een stille buitengemeente is de burgemeester gestorven. De pastoor verlangt dat de dokter hem opvolgt, maar één van de schepenen, rentenier en jonggezel, meent dat de eer hemzelf toekomt, en aangehitst door zijn ongehuwde zuster, ‘prefecte van de congregatie’, zet hij de ‘beroering over het dorp’ in. Geweldige dingen gebeuren er niet. Het is een oorlog die hoofdzakelijk met laster en achterklap wordt gevoerd, met al de bekrompen wreedheid van mensen, die de kleinheid van hun grootste bekommernissen niet in kunnen zien. De overwinning blijft aan de dokter, en vooral nog aan de pastoor, de meest markante figuur uit de roman, die tegen de kapelaan en de kwezels van de parochie in, zijn wil doordrijft. Bij het einde zijn de tegenstanders weer verzoend.

[p. 546]

Het verhaal kent geen inzinkingen en blijft boeien tot het slot. Op een treffende manier zijn de toestanden en verhoudingen getekend, voldoende klaar om geen misverstand te wekken en terzelfdertijd zo bescheiden, dat men moet vermoeden wat niet uitgedrukt wordt. Voor wie enigszins de mentaliteit van onze afgelegen boerendorpen kent, bestaat er geen twijfel dat Streuvels ze naar waarheid heeft weergegeven. Hij doet het enigszins grauw, op afstand, met de rustige vrede van iemand die veel beleefd heeft en over niets meer verwonderd is. Enkel op een drietal plaatsen ontdekken we een vonk van de gloed, waaraan Streuvels in zijn eerste periode meer vrijheid heeft gelaten; zo waar hij de hallucinaties van de schepen beschrijft, de gesteltenis van diens nichtje tijdens haar reis naar Lourdes ontleedt of het avontuur van een half idiote meid verhaalt. Daar overwint de geest die zijn eerste novellen heeft bezield, de bezonkenheid van de ouderdom.

Verrassend goed mag de karaktertekening heten. Alle personen die in het boek optreden zijn duidelijk en natuurlijk beschreven. Uitzonderlijke figuren die onsterfelijk mogen heten, zijn het niet; maar toch mensen die aan de werkelijkheid ontleend zijn en geen bedenksels van een geest, die meer aan verbeelding dan aan waarneming heeft. Verder is de taal van Streuvels niet veranderd; reeds vijf en twintig jaar geleden heeft hij zijn opzettelijk particularisme verloochend en tussen het gebruik van het dialect en het Algemeen Beschaafd een middenweg gezocht en gevonden.

Wat bij iemand die onze moderne literatuur kent, onder het lezen van ‘Beroering over het Dorp’, het meest opvalt is de atmosfeer van het boek. Men wordt onwillekeurig aan Flaubert en Dickens herinnerd. Geen jongere zou het aandurven op die manier over zulk een onderwerp te schrijven. Als de mens eeuwig dezelfde blijft, verandert toch enigszins zijn houding tegenover het leven. Onze problemen verschillen van degene die onze ouders gekweld hebben; wij hebben een andere manier om vragen te stellen en onze antwoorden zijn ook anders geworden. Meer ter zake, dieper en belangrijker daarom niet. Wij slaan een hogere toon aan en het is best mogelijk, dat hij spoediger vals zal klinken.

Wie nog eens naar het oude, en misschien onsterfelijke Vlaanderen van onze buitengemeenten terug wil keren, kan ter inleiding tot zijn hernieuwde kennismaking geen betere leidraad dan Streuvels' jongste roman gebruiken. Hij is te anecdotisch opgevat, om hem zo hoog als de schoonste verhalen van de West-Vlaamse meester aan te slaan, maar onder zijn werken van het tweede plan verdient hij een eervolle plaats.

Spijtig genoeg moeten wij over ‘Niet wanhopen, Maria-Christina’ van F.R. Boschvogel een ongunstiger oordeel uitspreken. Nochtans was met het onderwerp van deze roman iets groots te verwezenlijken. Boschvogel brengt ons naar zijn geboortedorp Aartrijke, een omgeving die hem dus innig vertrouwd moet zijn, en naar de periode die tussen de Brabantse Omwenteling en de verheffing van Napoleon tot eerste consul ligt, een tijd die zeer rijk aan dramatische gebeurtenissen is geweest en een prachtige grondstof voor een

[p. 547]

monumentaal epos kan opleveren. Boschvogel heeft echter zijn kans verspeeld.

Op de wikkel om het boek staat te lezen dat ‘Maria-Christina’ een Boerenkrijgroman is. Ten onrechte, want de Boerenkrijg is zonder belang voor het verhaal, zodat de Brigands amper twee of drie keren terloops worden vermeld. Er is ten andere in het noorden van West-Vlaanderen van een strijd met enige omvang tegen de Franse bezetting geen sprake geweest. Boschvogel had, mits weinige veranderingen zijn verhaal in een geheel andere tijd kunnen plaatsen.

Is dat een fout? Theoretisch zeker niet, want in een roman zoals deze hier, waarin geen geschiedkundige feiten of personen op de voorgrond staan, maar wel de psychologische ontwikkeling van meer ingebeelde figuren overweegt, moet de historische achtergrond niet meer zijn dan wat de locale kleur is voor een boerenroman. Boschvogel heeft minder aan de geschiedenis dan aan de mens en inzonderheid aan zijn heldin Maria-Christina, gedacht; hun wederwaardigheden en vooral nog haar vastberaden liefde uitbeelden is zijn eerste bekommernis geweest; doch in verschillende hoofdstukken heeft hij blijkbaar zijn eerste doel uit het oog verloren om te veel nadruk te leggen op zaken, die op zichzelf niet onbelangrijk zijn, maar rekening houdend met het opzet van het werk, een overdreven betekenis krijgen.

Daardoor gaat de eenheid van zijn boek teloor; het perspectief wordt onjuist en de aandacht van de lezer over verschillende plannen verdeeld. Een tweede fout valt met deze onevenwichtigheid samen: de personen die Boschvogel in zijn roman laat optreden hebben bijna allen iets onafgewerkts, dat op een minder verzorgde uitlijning van de karakters wijst. Wij hebben ons niet van de indruk kunnen ontdoen, dat zij te weinig uitgediept werden. Toch heeft Boschvogel in zijn beste verhaal, ‘Het Hof der drie Koningen’ bewezen dat hij mensen kent. Wat is het dan geweest, overijling of onrust, dat hem gehinderd heeft?

Hoofdpersoon van de roman is Maria-Christina, ‘de cariatide’, die haar gezin rechthoudt, een moeder die ‘een wonder van liefde en sterkte’ is. Haar echtgenoot, die hoofdman te Aartrijke is, vergooit eer en aanzien bij een herbergdeerne; haar oudste zoon dwaalt eerst van de rechte weg af en de jongste, die haar lieveling is, kollaboreert uit idealisme met de Fransen, tot hij deze manier van handelen met de dood bekoopt.

Naast dat hoofdgebeuren verloopt de geschiedenis van een familie van Franse émigrés. De vader sterft van heimwee en angst; zijn broeder die priester is wordt aangehouden en tot het schavot veroordeeld en zijn dochter geraakt volledig aan lager wal. Pastoor Bouckaert van Aartrijke, die de Franse abbé verzekerd had dat hij niets moest vrezen, en aldus onrechtstreeks de oorzaak van zijn ondergang werd, sterft van wroeging en verdriet.

De samenstelling van de roman laat vermoeden, dat de schrijver zijn stof uit verschillende bronnen gehaald en moeilijk bijeengevoegd heeft. Een deel is waarschijnlijk gegrepen uit de legenden die te Aartrijke nog over de ‘Beloken Tijd’ mondgemeen zijn; een ander is mogelijk de vrucht van de waarneming van de schrijver en een derde van zijn scheppende verbeelding. De ver-

[p. 548]

smelting van die verspreide gegevens is niet volledig geslaagd. Er ligt iets in de weleens slordige stijl van het werk, vooral in de analytische zinsbouw, dat erop wijst dat de schrijver te lyrisch op zijn onderwerp is ingesteld geweest. De roman schijnt niet voldragen, niet gerijpt tot die gave vrucht, waartegenover een kunstenaar met een edele onverschilligheid staat, alsof het niet zijn verwezenlijking was.

Indien wij in Boschvogel, zoals sommige kortzichtige recensenten alleen een volksschrijver moesten zien, zouden wij het verkeerd achten, zo uitvoerig over zijn werk uit te weiden. Maar hij is meer, en samen met Van Hemeldonck, de beste vertegenwoordiger van onze moderne heimatletterkunde. Wat al zijn boeken bezitten, en ook ‘Niet wanhopen, Maria-Christina’ heeft, is de warmte van het hart. Dat maakt het verhaal leesbaar, en niettegenstaande zijn gebreken, zelfs boeiend en ontroerend. Men raakt, zoals Walt Whiteman over zijn eigen verzen getuigde, niet een boek maar een levende mens aan.