Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 93

[p. 539]

J. van Ackere
Spiritualiteit van Baudelaire

O Mort, vieux capitaine, il est temps. Levons l'ancre
Ce pays nous ennuie, ô Mort. Appareillons
Si le ciel et la mer sont noirs comme de l'encre
Nos coeurs que tu connais sont remplis de rayons!

Er zijn stralen in het hart en in het vers van Baudelaire, stralen van boven die zijn poëzie in een verheven en sterke spiritualiteit hullen. Hij heeft Satan aangeroepen en den ban der hel ondergaan. Hij is, door het purgatorio der aardse beproevingen, door de ontgoocheling der wereldse geneugten, in den verlossingskreet ‘O mort, vieux capitaine’, naar het besef van een Paradiso gekomen, waar ook de dichter, gelouterd in den smeltkroes der beproevingen, zijn plaats zal vinden. Na het mes der zeven hoofdzonden, van den hoogmoed tot de willoosheid, te hebben ondergaan, is hij tot een hoger leven bereid. En deze mond die met verbittering God heeft gelasterd, heeft Hem ook met aandrang aangeroepen, deze handen die zo vaak in de wonde woelden, hebben zich ook gevouwen tot het gebed:

Soyez béni, mon Dieu, qui donnez la souffrance
Comme un divin remède à nos impuretés
Et comme la meilleure et la plus pure essence
Qui prépare les forts aux saintes voluptés.

Diezelfde dichter die de verloochening van Petrus goedkeurde, Abel misprees en Caïn bewonderde, heeft meermaals God ondervraagd, smart en kastijding aanvaard en de roede des Heren gezegend. Ja, het leven is droef. We worden geboren in de smarten van een ander en sterven in onze eigene. Het dichtwerk van Baudelaire begint met een protest tegen 's mensen geboorte en eindigt met een roep naar den dood. Maar hier en daar slaan hoge vlammen ten hemel, vlammen gevoed met de smart van den mens en de hunkering van den dichter.

Baudelaire is een zondaar, een gevallen engel maar toch nog een engel. Een enkel vers, hoe ontgoochelend van klank ook als dit hier: ‘Mais je poursuis en vain le Dieu qui se retire’ bewijst dat hij in God gelooft, naar Hem zoekt maar door driften wordt neergekneld, door een menselijke moedeloosheid

[p. 540]

wordt aangewreven. De psalm van Baudelaire is niet het Laudate Dominum, niet het Magnificat anima mea, maar het De profundis clamavi. Wat heeft deze ziel, moesta et errabunda, gezocht en gedoold op het leven, beproefd en toch gezegend, twijfelzuchtig en toch betrouwend. Nergens heeft de dichter de verscheurdheid van zijn gemoed treffender beschreven dan in het gedicht L'Héautontimorouménos. Hij is een ‘zelfkweller’. Hij is tegelijk de wonde en het mes, de slag en de wang, de lidmaten en het rad, het slachtoffer en de beul, de vampier van zijn hart, de verlatene die altijd lacht maar nimmer glimlacht. De blinden zien niets meer en nog zoeken ze met de ogen naar den hemel. Vaak hoort men Satan grinniken in ‘Les Fleurs du Mal’, maar vaker nog den naam Gods, geroepen door een angstige, of smekende of vertwijfelende stem:

Ah! Seigneur! donnez-moi la force et le courage
De contempler mon coeur et mon corps sans dégoût.

Dat is de grootheid van den mens dat hij zijn kleinheid weet, de macht van het schepsel dat het zijn onmacht kent. En hoeveel ware gelovigen verheugen zich in den grond niet dat af en toe een opstandeling als Shelley of Baudelaire, die de vreze Gods niet kent, de tolk zij van hun heimelijk vertwijfelen en hun verborgen weerspannigheid! Ja, men mag beweren dat een goddeloze Baudelaire niet kan begrijpen en dat er geen Poëzie meer dan de zijne doordrongen is van God, 't zij de dichter Hem aanroept of Hem lastert. Baudelaire is dikwijls een kerk binnengetreden. Opvallend is het aantal liturgische beelden dat men in zijn werk aantreft, wat een zekere vertrouwdheid met den eredienst onderstelt. De Passie van Ons Heer, bij voorbeeld, ontlokt hem menig vers. Hij is de dichter van ‘Elévation’ van ‘Aube spirituelle’, de mens die met de voeten in een modderpoel stond maar met de ogen dikwijls naar het Licht gericht, wiens verlangen baadde in al wat schoon is, de mens die naar God roept dat hij hoopt gered te worden omdat hij de schoonheid heeft gezocht en de kunst liefgehad. De kunstenaars, de dichters, zijn zij niet, door de eeuwen heen, de bakens die wijzen naar God?

Car c'est vraiment, Seigneur, le meilleur témoignage
Que nous puissions donner de notre dignité
Que cet ardent sanglot qui roule d'âge en âge
Et vient mourir au bord de votre éternité!

Nimmer heeft Baudelaire met den duivel het pact van Faustus gesloten en zijn ziel voor de materie verkocht. Dit is waar van den mens en het is het ook, symbolisch, van den dichter. Over de schaduw van den bozen geest glijdt een gestalte die louter licht en schoonheid is, Satan's vendelvelling. Zij heet Liefde. Een van de laatste nota's uit zijn intiem dagboek luidt: ‘Zonder de liefde ben ik een klinkende cymbaal’; en verder: ‘Iederen dag zijn plicht volbrengen en voor den volgenden dag op God betrouwen’. Zeker, Baude-

[p. 541]

laire was geen mysticus maar toch was hij soms heel dicht bij God, al was het omdat hij zo dikwijls met ontzag en bewondering deze twee grootste werken van Zijn vinger aanschouwde en beleefde, ‘de sterrenhemel boven zijn hoofd en de zedelijke wet in zijn hart’. Zo mocht ook hij, naast vele donkere verzen, verwensingen en akten van wanhoop, eens een onstoffelijk, onvatbaar vers schrijven dat niets meer bevat dan licht: ‘J'unis un coeur de neige à la blancheur des cygnes’. De dichter die eens in een rottend lijk aan den hoek van den weg de betekenis en de bestemming van den mens meende te aanschouwen, vond niettemin achter het vlees, een onsterfelijk iets, iets eeuwigs en goddelijks, schoonheid en liefde. En hij kon zijn gedicht op deze sublieme strofe eindigen.

Alors, ô ma beauté, dites à la vermine
Qui vous mangera de baisers,
Que j'ai gardé la forme et l'essence divine
De mes amours décomposés!

God trekt den dichter bij zijn haren naar Zich op. Zo werd Baudelaire, vóór de grote rust, een laatste, verfijnde beproeving gezonden die zijn ziel volkomen zal louteren. De boodschap van den doodstrijd was een geestesverduistering. De dichter, die naar België was gereisd om zijn schuldeisers en zijn zwaarmoedigheid te ontvluchten, bevond zich op een Maartdag van 1866 met een paar vrienden in de Jezuïetenkerk te Namen. Terwijl hij, sprakeloos van bewondering, de versieringen van het schip aanschouwt, wankelt hij en valt op de treden. Zijn vrienden snellen toe, doch hij staat reeds overeind en murmelt: ‘het is niets’. In den trein die hen naar Brussel terugvoert vraagt Baudelaire gloeiend van de koorts aan zijn vrienden de ‘vensters te sluiten’. De vensters waren dicht en het was duidelijk dat de dichter het tegenovergestelde zei van wat hij bedoelde. Andere tekenen volgden en er bleef weldra geen twijfel meer: Baudelaire was met een gedeeltelijke hersenverlamming geslagen die het spraaksysteem in de war had gestuurd maar den geest volkomen helder liet. Hij, de onovertroffen meester van het woord was tot dezen smartelijken toestand gedwongen dat hij alles kon horen wat men rond hem zeide en alles kon begrijpen maar geen enkel woord meer kon uitspreken tenzij dan met de grootste inspanning een paar klanken waaruit elke gedachte was geweken: ‘nom, crénom!...’. Het duurde dertien maanden. Dan kwam de dood, op het zes en veertigste jaar, zoals hij hem aangeroepen had, als een verlossing.

Er zijn mensen die leven kunnen zonder poëzie. Er zijn er anderen die dat niet kunnen. Er is poëzie waarvoor men in geestdrift ontvlamt, maar de vlam is kort en laat veel asse na. Er is er andere die meegroeit in de ziel en die men een leven lang nodig heeft. Musset verdwijnt met de jeugd. Baudelaire blijft den rijpen man bij. Men leest hem niet, bladzijde na bladzijde, als een boek,

[p. 542]

Maar de bundel is niet ver en nu en dan, wanneer de geest bezonken is of de ziel al te lankmoedig, opent men het boek en leest men een paar of drie of misschien vier gedichten: het brood van de ziel. Van avond precies wilde ik Baudelaire doorbladeren, het boek is opengevallen op Recueillement: een van zijn allerlaatste gedichten, waarin een verheven spiritualiteit leeft, waarin de dichter zich zelf heeft overwonnen, de rust en de kalmte bereikt die na veel strijd komt. De zondige gedachten liggen nog slechts als droesem op den bodem van het gemoed. Hoe prachtig die inzet:

Sois sage, ô ma Douleur et tiens-toi plus tranquille

Tu réclamais le Soir; il descend; le voici:

Une atmosphère obscure enveloppe la ville

Aux uns portant la paix, aux autres le souci.

Het is waar wat Fumet zegt: geen dichter heeft als Baudelaire zo wonderlijk het meest plechtige en het meest vertrouwelijke weten te vermengen. De avond valt. En weer eens gaat Baudelaire aan het venster leunen en schouwt beneden op de grauwe, zwarte stad vol zonden waar geld en genot het eeuwige aas zijn; hij volgt met den blik de vadsige Seine die ongestoord en onverschillig haar vracht van vuil, hout en lijken wegsleept:

Pendant que des mortels la multitude vile

Sous le fouet du Plaisir, ce bourreau sans merci

Va cueillir des remords dans la fête servile

Ma Douleur, donne-moi la main; viens par ici,

Ginder de kleine mensen die jagen naar de zonde, naar het genot ijlen en er wroeging gaan oogsten; hier, de eenzame dichter. Deze dichter die in het schone de verwording zag en in het plezier de nakende ontgoocheling heeft de ijdelheid van het menselijke ingezien. Hij zal gered worden want hij heeft de menigte kunnen vluchten, hij heeft zich kunnen afzonderen in een onderhoud met zich-zelf. Hij heeft kunnen den hoek omslaan van het tweede kwatrijn naar de eerste terzine

Viens par ici,

Loin d'eux...

Nu richt hij de ogen over de daken ten hemel en zie, er is schoonheid te bewonderen. Hij vergeet alles, de stad, de zonde, het kwaad, het leven, in kinderlijke verrukking, in extase voor de avondzon die onder een boog gaat sterven. Vertederende herinneringen walmen op. Een grote rust daalt over hem. Alles is in schoonheid vergaan of vergeten:

Vois se pencher les défuntes Années

[p. 543]

 

Sur les balcons du ciel, en robes surannées

 

Surgir du fond des eaux le Regret souriant;

 

 

 

Le soleil moribond s'endormir sous une arche

 

Et, comme un long linceul traînant à l'Orient

 

Entends, ma chère, entends la douce Nuit qui marche

Luister! Ik hoor den nacht, ik voel hem huiveren om mij. In dit laatste vers rilt de eeuwigheid. Het is iets ontzaglijks, iets plechtigs. Ik hoor de stilte, ik hoor den tijd. De tijd staat stil. Alles krijgt een eeuwige betekenis. Ik voel het nu duidelijk. Baudelaire is een groot dichter. Want zijn poëzie begint waar het woord eindigt.