Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 93

[p. 435]

Kunstkroniek
Vrouwenportretten uit de pinacotheek van München
door Jozef Muls

Er is al zoveel gezegd en geschreven over de schitterende tentoonstelling van meesterstukken uit de Münchener Pinacotheek te Brussel, dat wij ons niet zullen wagen er nog eens de omstandige beschrijving van te geven. De schilderijen die er hingen zijn overbekend. Maar de gelegenheid die ons hier geboden werd, enkele uitzonderlijke dames-beeltenissen te bewonderen, heeft mij ertoe gebracht deze eens met elkander te confronteren en er een en ander over mede te delen.

De vrouwelijke verschijningen die wij in deze tentoonstelling ontmoetten behoren tot een tijdvak van 500 jaar kunstgeschiedenis. Zij zijn van Italiaanse, Duitse, Franse, Spaanse en Vlaamse nationaliteit. Zij hebben het voordeel genoten van door de grootste meesters uit de voornaamste scholen van het Avondland geschilderd te worden. Zo bleven zij voor ons bewaard.

Hoewel de mode vroeger niet zo snel als nu veranderde, valt er toch, in de spanne tijds van vijf eeuwen, heel wat nieuws te zien aan deze dames voor wat klederdracht, kapsel, hoofddeksel en sieraden betreft. Het eeuwig-vrouwelijke is echter ongewijzigd gebleven. Dat heeft de schilder vooral getroffen. Dat maakt van al deze portretten levende aanwezigheden, die ons de roman van haar bestaan openbaren. Wij kunnen met ze praten. Zij zullen wel nooit vermoed hebben dat zij, van taal, zeden en manieren zo verschillend, door het toeval ener tentoonstelling, over ruimte en tijd elkaars gezelschap zouden hebben gevonden en wij nu van de ene naar de andere kunnen gaan, om te vernemen hoe het met het sociëteitsleven gesteld was te Ferrara, Venetië, Augsburg, Antwerpen, Madrid of Parijs.

De oudste dame hier aanwezig is wel deze die in de tweede helft der 15^e eeuw door Baldassare d'Este te Ferrara geschilderd werd. Wij zien haar tussen haar man en haar zoontje: drie half-figuren in de omlijsting van een stenen raam, waar van boven, aan een staaf, een tapijt neerhangt en een parelsnoer, terwijl een laag bakstenen muurtje links en rechts van het tapijt doorzicht geeft op een landschap met bergen, water en hemel. Wij hebben met het gezin der Sacrati te doen. De heer des huizes is in profiel voorgesteld het

[p. 436]

gladgeschoren gezicht omlijst door een ronde muts en laag neerhangende pruik, als op een medalje van Pisanello. Hij heeft zijn rechterhand gelegd op de schouder van zijn vrouw, terwijl zijn linker een valk houdt die op zijn lederen kap, kleintjes, het blazoen draagt der familie. De moeder is van voor gezien. Zij is rijk gekleed en omhangen met juwelen. Zij draagt het haar in bandeaux en het is langs achter gevangen in een met paarlen bestikt netmutsje. Haar geloken ogen, haar ietwat afgebogen brede neus en strak gesloten, dunne lippen, geven haar een zorgelijk gezicht. Bevallig kan zij bezwaarlijk genoemd, maar zij geeft er niet om en is met wat anders bekommerd. Het moet een volmaakte huisvrouw geweest zijn. De man weet wat hij aan haar heeft. Zij legt beschermend de beide handen op de schouders van haar zoontje, die, met zijn mutsje en zijn blond pruikje, ietwat loom voor zich uitkijkt. Het licht valt zacht op de drie figuren maar verheldert op het gelaat der vrouw, als kern van het gezin, door het gebaar der handen in vaste trouw verbonden. Wij zijn hier nog ver van de idealiserende voorstelling die Leonardo van de Gioconda zal geven, maar door de echtheid hebben man en vrouw en kind een stijl gekregen die ze tot eeuwige en onveranderbare gestalten heeft gemaakt.

Van Titiaan is hier een mooie, rijpe vrouw in halffiguur. Het heet dat zij de ijdelheid der aardse dingen verbeeldt. Met haar fijne hand en de slanke vingeren houdt zij een pas uitgedoofde kaars en een spiegel waarin men een tafel met een beurs en los geld en daarachter een oude vrouw bij een spinnewiel weerkaatst ziet. De ernstige blik der mooie Venetiaanse begeleidt de uit de spiegel sprekende vermaning. Maar zonder twijfel hebben wij hier te doen met het portret van een bepaalde vrouw. Zij gelijkt wonderwel op de Flora uit de Uffizi en op de Laura Dianti uit het Louvre waarvan gezegd wordt dat zij de dochter van Palma Vecchio voorstellen die de geliefde was van Titiaan. In elk geval staan wij hier voor het vrouwelijk ideaal van de meester, zoals Hélène Fourment dat was voor Rubens.

De Venetiaanse dame door Veronese daarentegen is het volmaakt type der groot-burgerlijkheid. Zij staat, breed-geschouderd en breed-gerokt; een monumentale verschijning. Twee strenge ogen kijken ons aan van terzij uit het bolle, ronde gezicht, met de wilskrachtige kin, boven een dikke korte hals. Zij heeft handen om zelf aan het werk te gaan. Het moet een koopmansvrouw zijn. Haar echtgenoot heeft galjoenen die met volle zeilen op weg zijn naar de levant om specerijen te gaan laden. Zoals Veronese haar gezien heeft, voor drie honderd jaar, in haar casa op het Canal Grande, is zij onveranderd gebleven. Dat is het wonder van een portret: de eeuwige tegenwoordigheid van een belichaamde ziel. Van het paleis op het Canal Grande is hier niets te zien dan een rijk zijden gordijn, dat terzijde werd getrokken om die meesteres des huizes te laten verschijnen.

_**_*

[p. 437]

Met Bernhard Strigel, de hofschilder van keizer Maximiliaan, vertoeven wij in het Duitsland van de eerste helft der 16^e eeuw en wel in het stadje Memmingen, waar hij tot aan zijn dood vertoefde. Daar moet hij Fran von Freyberg geschilderd hebben die de voorbestemde naam droeg van Sibylla. Want zij heeft iets sibillijns in haar verschijning. Haar voorhoofd en haar oren gaan schuil onder een hoge, naar achter gebogen ronde huik met galons versierd. Haar laag gedecolteerde hals en borst zijn met gouden kettingen en juwelen omhangen. Zij is gekleed in rijk damast en fluweel. Zij heeft een lange wipneus en een dikke onderlip boven een ronde kin met kuiltje. Door de smalle spleten tuurt een omfloerste blik. Haar kleine witte handjes laten de kralen van een bidsnoer verglijden. Het is een geheimzinnige zwijgzame vrouw. Kort nadat Strigel haar geschilderd had is zij gestorven. De meester moet door haar vroege dood getroffen geweest zijn. De oorspronkelijke lijst droeg een opschrift van zijn hand met de vermelding dat hij ze geschilderd heeft zoals hij ze zag in haar kleedij en dat zij 42 jaar oud uit dat jammerdal verscheidde. ‘De almachtige God moge haar ziel genadig en barmhartig wezen’ voegde hij er aan toe.

De patriciërsvrouw uit Augsburg, zoals Christoffel Amberger haar geschilderd heeft, wekt niet zo 'n droeve indruk. Zij is jong en blond in haar zwart kleed met pofmouwen en platte witte kraag. Haar kapsel vertoont krulletjes aan de oren en een dikke opgebonden halsvlecht van achter. Zij draagt een aardig, modieus zwart hoedje. Lusteloos en verwend kijkt zij ons aan. Het zou een bankiersvrouw kunnen zijn uit de geldstad die Augsburg was. Zij is aangekleed om uit te gaan, op visite. Zij houdt haar handschoenen tussen duim en vingers. Dit was eens een familieportret. Het moet gehangen hebben in een rijk huis te Augsburg. Of deze jonge dame gelijkend geschilderd werd, kan niemand ons meer zeggen, maar zij leeft onder onze ogen en sinds zij in de Pinacotheek te München belandde is zij een genot geworden voor duizenden die haar nooit gekend hebben en nu haar leven gaan fantaseren.

_**_*

De oude Boerenvrouw door Bruegel voert ons naar een dorp in de Kempen of in de nabijheid van Brussel. Daar moet de schilder haar gezien hebben, met haar witte huik en groene jak, terwijl zij keek naar iets in de hoogte en haar mond van verbazing open viel en haar twee laatste tanden liet zien. De gele huid van het gelaat is over het gebeente gespannen. Haar rode neus punt als een vogelbek vooruit. Het is de kop van een afgesloofde boerin.

Van een minder bekend Vlaams schilder uit Brugge, Pieter de Witte, die zich in Italië ‘Candido’ liet noemen en rond het eind van de 16^e eeuw aan het Hof te München werkzaam was, zien wij op de tentoonstelling het merkwaardig portret van de hertogin Margaretha van Beieren. Haar scherp gelaat met het hoge kapsel, waarin juwelen flonkeren, is omgeven door een breeduitstaande kanten kraag. Haar gewaad is van een stijf brokaat en omhangen

[p. 438]

met zware, rijk bewerkte gouden halskettingen. Haar fijne handen rusten op een leuning. Zij doet ons denken aan de Spaanse prinsessen die door Coëllo of Moro werden geschilderd, recht en strak in haar stijve japonnen. Deze dame was getrouwd met hertog Wolfgang Willem von Neuburg die met Rubens in betrekking stond en werk van hem gekocht heeft. Zij stierf in 1628. De Vlaamse meester moet haar gekend hebben.

Van Rubens zijn hier prachtige portretten. Er is het studiehoofd van een goedige, oude vrouw, neerblikkend en van terzij gezien met haar nog vol en fleurig gezicht. Wij zouden wel wensen dat de legende waarheid werd die in deze bejaarde dame de trouwe beeltenis ziet van Rubens' moeder, Maria Pijpelinckx. Zij komt zo vaak terug in zijn godsdienstige stukken alsof de herinnering aan de moeder, die zo veel voor haar kinderen deed, hem zijn leven lang niet losliet.

Wij zien Rubens zelf met zijn eerste vrouw onder een loofhut van geitenblad. Die Isabella Brant was de dochter van de stadssecretaris van Antwerpen. Zij heeft zich neergevleid op het gras in haar prachtig feestjapon. Haar verstandig fleurig, jong gezicht steekt op uit een kanten radkraag en zij draagt een aardig kegelvormig strooien hoedje met omgekrulde boord. Rubens zit wat hoger op een steen. Zij heeft haar hand gevoelvol op de zijne gelegd. Zij kijken beiden gelukkig de toeschouwer te gemoet. Was de geur van het geitenblad een herinnering aan hun eerste ontmoeting of heeft Rubens de riekende ranken als een belofte achter hun beeltenissen geschilderd? Achttien jaren zijn zij in een voorspoedige en met kinderen gezegende echt verenigd geweest.

Vier jaar na haar dood huwde Rubens zijn tweede vrouw, Hélène Fourment. Wij zien ze hier in bruidsgewaad. Het is een blonde schoonheid. Zij was toen 16 jaar oud. Oranje bloesem steekt op uit een kroontje rond haar gouden haar. Zij is levensgroot gezeten op een terras met ballustrade en uitzicht op de blauwe hemel. Breed is haar verschijning met de witte pofmouwen en het wijd uitstaande kleed van zwarte zijde en zilver-en-goud damast. Zij is het schoonheidsideaal geworden der tien laatste levensjaren van de meester. Hij heeft ze negentien maal geschilderd en zij treedt ook op in zijn religieuze en heidense taferelen.

Wij zien ze hier, veel mooier en natuurlijker nog, enige jaren later, in haar groen fluwelen kleed en met de grote zomerhoed boven haar gelukkig gezicht. Zij houdt haar eerstgeboren zoon, naakt met een gevederde baret, op haar schoot met de armen omsloten.

Een beeld van haar huiselijk geluk is ‘De Wandeling’. Rubens toont aan Hélène Fourment de tuin van zijn huis. Zijn oudste zoon, uit het eerste huwelijk, volgt haar als een page. Zij gaan voorbij het tulpenperk naar een paviljoen, dat nog bewaard bleef in het gerestaureerde Rubens-huis. Een meid strooit graankorrels voor een pikkende pauw met weelderig uitwaaierende staart. Er is een fontein die spruit. De tuin is afgesloten door hoge populieren die hun groene verwaaiende kruinen beuren op het blauw van de hemel.

_**_*

[p. 439]

Van Dijck is wel bij uitnemendheid de portretschilder geweest van de vrouw. De mooie wist hij nog mooier te maken. Bij de oude van jaren voelde hij het leed aan en de zorgen van een heel leven en het werden aangrijpende gestalten. Bij zijn terugkeer te Antwerpen van uit Italië schilderde hij het echtpaar de Wael. Het waren de ouders van de gebroeders de Wael die Van Dijck de weg gewezen hadden te Genua. Jan de Wael was toen reeds de bejaarde schilder. Hij zou niet zo lang meer leven want hij stierf in 1633 en het portret werd vermoedelijk tussen 1627 en 1632 geschilderd. Hij houdt zich nog fier en recht in zijn zwarte tabbaard van kerkmeester. Zij is een oud vrouwtje geworden en zit naast hem op een stoel in haar zwart kleed, met de witte gepijpte kraag. De slapen zijn ingevallen, de lippen strak gesloten op een tandeloze mond, maar de blik is nog vinnig van uit de verdiepte oogkassen waarin de ogen bekommerd zijn met de zonen die zo ver weg zijn en die zij wellicht niet meer zal weerzien. Het is een beeld van Antwerps leven, dat in huiselijke toewijding zijn adel verkreeg.

Wij zien hier ook het grote staatsieportret van een dame ten voeten uit. Zij ging vroeger door voor een burgemeestersvrouw van Antwerpen, maar werd sedertdien geïdentificeerd als Mevrouw Leerse, de echtgenote van Sebastiaan Leerse, rijk koopman en tevens aalmoezenier van de stad. Zij is in haar volle rijpe schoonheid. Haar lief gelaat bloeit open boven de witte slappe kraag en het wijd-uitstaande zwart-zijden kleed met de pofmouwen. Voornaam zijn de bleke handen met de fijne vingertoppen.

Aandoenlijk is het portret van Mevrouw Colijns de Nole. Zij zit in een zetel. Ge moet ze van nabij bezien. Zij heeft twee tranen in haar mooie donkere ogen. Haar dochtertje houdt troostend en beschermend moeders arm omklemd en kijkt verwijtend uit naar links. Is het naar vader, de beeldhouwer, die Van Dijck ook heeft geschilderd, als tegenhanger van het vrouwenportret? Colijns de Nole ziet er uit als een ijdel, zelfvoldaan en eigenzinnig man. Zijn er woorden geweest tussen het echtpaar? Is Van Dijck de toevallige getuige geweest van de huiselijke twist? Heeft hij die betraande ogen zo mooi gevonden dat hij ze voor altijd heeft willen bestendigen? Wie zal het zeggen?

_**_*

Helemaal onsympathiek is Marie-Louise, de koningin van Spanje zoals Goya ze gezien heeft, als een verlopen en verwelkte Carmen. Boven een laag gedecolleteerde feestjapon van zijde, tulle en kant, verschijnt het afschuwelijk gezicht in de omlijsting van een mantilla. Haar dikke ingevallen neus en loense blik zijn tekens van ontaarding en onverwoestbare wulpsheid. Het is de vlijmendste satire van een vervallen koningschap, in de meest virtuose schilderstechniek.

Niet ver van daar hangt het vriendelijke gezicht van die gezonde en fatsoenlijke huisvrouw door Chardin. Zij zit op een biezen stoel in haar keuken. Zij heeft een groot wit schort aangedaan, want zij schilt rapen die zij neer laat vallen in een aarden teil met water. Zij is nu op het ogenblik in mijmering

[p. 440]

verzonken, want haar handen liggen stil, de ene met een ongeschilde raap, de andere met het opgeheven mes. Het is Mevrouw Chardin. Zij denkt aan haar man die in de kamer daarnaast te schilderen zit, aan haar zoontje en dochtertje die zo pas naar school zijn gegaan. Het is een gevoelvol beeld van huiselijke toewijding en huiselijk geluk.

Wij hebben nu een poosje stil gestaan bij alle vrouwenbeeltenissen uit de tentoonstelling der Pinacotheek. Voor hen, die ze niet hebben bewonderd, is de gelegenheid voorbij. Tenware men ze, na hun oponthoud te Brussel, te Amsterdam ging bewonderen.