Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 93

[p. 430]

Kroniek der Franse letteren
Georges Bernanos ging heen
door Pierre Berteloot

Het overlijden van Bernanos in een ziekenhuis te Neuilly heeft in de gehele Franse pers weerklank gevonden. Alle bladen, de communistische ‘Franc-Tireur’ inkluis, brengen hulde aan de grote Franse Katholieke schrijver. Want, ondanks zijn koningsgezindheid, kon men hem geen partijman noemen. Hij liep niet in het gelid van een of andere groep, hij volgde alléén zijn geweten. Soms was hij het eens met de communisten tegen de rechtse partijen, soms stond hij met deze laatste tegen de communisten. Hij was geen man van deze eeuw, maar een profeet die tegen zijn tijd stond, de stem van een roepende in de woestijn. Van uit Palma, op het Majorca-eiland, en van uit Brazilië, waarheen hij gevlucht was om aan de Duitsers te ontsnappen, zond hij zijn boodschappen naar Europa, waarin hij inzonderheid de politici geeselde en op hun verantwoordelijkheid t.o.v. het ongeluk en de slavernij der volkeren wees. In een tijdperk, waarin de politiek al maar door machiavellistischer werd, herinnerde hij er voortdurend de staatslieden en de volkeren aan dat Recht en Eer boven alle belangen, ook de nationale, moeten gesteld worden. Hij stelde de ontaarding van de moderne geest, zijn ontrouw tegenover al de antieke morele waarden, brandend aan de kaak. Een van zijn pamflettaire hoofdgedachten was dat de vaderlandsliefde tot nationalisme, de geestelijke eenheid van het mensdom tot internationalisme, het gezag tot dictatuur en de naastenliefde tot humanitarisme werden verlaagd. ‘Il n'était pas des nôtres. C'était un homme du moyen-âge égaré dans le siècle’ - aldus wordt hij in het hoofdartikel van de communistische ‘Franc-Tireur’ getypeerd. Maar ligt de grootheid van Bernanos juist niet in deze tegenstelling tot zijn tijd, in de eeuwigheidszin die hij altijd bewaarde in een wereld die alleen om tijdelijke belangen bekommerd is? Hij sloot zich niet op in een ivoren torentje om zich alleen onledig te houden met een aristocratische ‘culture du moi’. Hij hield van zijn volk, maar hij weigerde een man van zijn tijd te zijn omdat hij te diep de overtuiging had opgedaan dat zijn tijdgenoten ongelijk hadden.

Bernanos werd geboren te Parijs in 1888. In hem stroomde bloed van Spaanse en Lorreinse afkomst. Hij studeerde in een Jezuïeten-college te Vaugirard, werd opziener in de diensten van het verzekeringswezen te Bar le Duc en vestigde

[p. 431]

zich daarna aan de kust van de Middellandse Zee. Zijn beroep gaf hem een zeer geschikte kans om de zeden van de Franse ‘provincie’ te bestuderen.

Zijn eerste roman verscheen in 1926 met als titel ‘Sous le soleil de Satan’. Hij trok de aandacht van het publiek, maar het was pas tien jaar later dat Bernanos door de publicatie van ‘Journal d'un Curé de Campagne’ onder de grote schrijvers van Frankrijk werd gerekend. Intussen had hij van zich laten horen door een politiek pamflet ‘Les grands cimetières sous la lune’, waarin hij de methoden van de Spaanse generaal Franco schandvlekte. Dat boek was zijn afscheid van de rechtse milieu's. Die scheiding met de mannen van rechts was trouwens reeds in 1914 begonnen, toen hij de ‘Action Française’ verliet. De aansluiting van Bernanos bij de royalistische beweging was in feite nooit meer geweest dan een uitdrukkingsvorm van zijn sentimentele genegenheid voor het oude Frankrijk, of veeleer nog van het geïdealiseerde beeld dat hij er zich van had gevormd. Volgens hem hielden de mensen van het ‘ancien régime’ er een gezagspolitiek op na, die toch blijk gaf van oprechte sympathie voor het volk. De hersenen van Bernanos waren koningsgezind, maar zijn hart was dat van een republikein. Zo komt het dat, toen de ‘Action Française’ onder invloed van Maurras hem als een koel machiavellisme ten dienste van de natie ging voorkomen en daarom ook door de Paus veroordeeld werd, Bernanos er zich spoedig rekenschap van gaf dat zijn plaats niet meer in die beweging was.

Dezelfde paradoxale omzwaai kenmerkte zijn houding tegenover Spanje. Toen de burgeroorlog uitbrak liet Bernanos, die veel sympathie voor Franco voelde, zijn oudste zoon bij de phalangisten in dienst treden. Maar toen hij daar eens te meer het niets ontziende machiavellisme zag, de wreedheid van Franco's troepen tegenover hun tegenstanders en het onrecht waaraan ze zich schuldig maakten, luisterde hij nogmaals naar de stem van zijn geweten en stelde Franco's wandaden aan de kaak. Hij kreeg natuurlijk haast geheel de Franse bourgeoisie tegen zich!

Van toen af hield hij niet op die bourgeoisie aan te klagen. Met de schamperste woorden heeft hij haar verweten dat ze door de capitulatie van München Frankrijk tot de oneer heeft gedoemd en dat ze, alléén bekommerd om haar stoffelijke belangen, Hitler-Duitsland tot bolwerk tegen het communisme wilde handhaven. Bernanos had Frankrijk reeds verlaten toen het oorlogsconflict losbrak. Hij kwam na de bevrijding terug en liet zijn laatste pamflet ‘La France contre les Robots’ verschijnen, waarin hij de communisten te lijf ging op het ogenblik dat deze, door het prestige dat zij uit de weerstand hadden gewonnen, de belangrijkste partij in het Parlement waren geworden. Bernanos, die met hen accoord was geweest om het verdrag van München en het zenden van een expeditie-corps naar Finland te veroordelen, beukt hier met volle kracht tegen hen aan. Hij stelt de dubbelzinnigheid van deze nieuwe ‘bien pensants’ aan de kaak, die de betekenis van de woorden vervalsen; zij verbergen hun totalitaire opvattingen onder een democratische rhetoriek en de verdediging van buitenlandse belangen onder het bedrieglijke mom van patriotisme.

[p. 432]

Het standpunt van Bernanos tegenover de politieke vraagstukken van zijn tijd gelijkt treffend op de houding, die Charles Péguy aannam in de Dreyfuszaak. Meer dan de nationale ‘belangen’ gold voor Péguy het heil van Frankrijk's ziel, ‘le salut éternel de la France’. Dit respect en niet het ‘belang’ regelde het geweten van Péguy en verbood hem elk onrecht te plegen. In dezelfde geest sprak Georges Bernanos van Frankrijks eer, ‘l'honneur de la France’; en hoe vreemd doet dit woord aan op een terrein, waar iedereen maar spreekt en handelt volgens belangen! Péguy en Bernanos waren twee vertegenwoordigers van het Franse geweten. Boven de partijen en régimes uit, deden zij beroep op een oude traditie van eer en moraliteit, en beweerden dat de politiek daardoor moest worden bezield.

Dit soort van moreel patriotisme kan wel wat verouderd toeschijnen in onze tijd van machiavellistische nationalismen en opportunistische politiek. Maar anderzijds, op de keper beschouwd, constateert men toch dat het probleem van de verhouding tussen politiek en moraliteit zeer actueel is gebleven. Schrijvers van de naoorlogse generatie als Sartre en Koestler hebben dit probleem gesteld en er bijna hetzelfde antwoord als Bernanos op gegeven, rekening houdend met het verschil van genre en stijl.

Naast Péguy is er nog een Frans schrijver, die invloed uitoefende op Bernanos: Léon Bloy, die hij als zijn meester erkende. Van hem heeft Bernanos de waarde van de armoede geleerd. Hij beschouwt de afkeer, die de massa der arme mensen voor de ‘Kerk’ heeft leren koesteren, als de grootste ergernis van deze tijd. De Revolutie van 1789 was te wijten aan een voltairiaanse en ontkerstende bourgeoisie, terwijl het volk in de achttiende eeuw het geloof had bewaard. De Kerk heeft zich in de loop van de volgende eeuw tot de bourgeoisie gewend om deze te herkerstenen. Maar dit contact met de hoge stand heeft een ‘embourgeoisering’ van de Kerk tot gevolg gehad, die van toen af voorkwam als de beschermster van de rijkdom en de gevestigde machten. Het is de mening van Bernanos dat deze ontwikkeling in de kerk, die bestemd was om de armen te steunen en zich daarentegen als de bondgenote van de rijken ging voordoen, het werk van Satan is. Ook het feit, dat het communisme en het socialisme hebben kunnen beroep doen op het christelijk ideaal, wordt door hem op rekening van de duivel gezet. Want Satan vindt er steeds genoegen in het kwaad met goed te vermengen en dit is zelfs de meest geliefkoosde tactiek in zijn bedriegerij.

De pamfletschrijver mag ons in Bernanos de romancier niet doen vergeten. Ook in dit opzicht is hij getuige van zijn tijd, tegen deze tijd. Hij komt ons voor als de romancier van het Kwaad, de eerste die de duivel in de Franse roman heeft laten optreden. De strijd van de Boze tegen God speelt zich af op de grandioze achtergrond van al zijn romans; en Satan is zoals de Protheus van de Griekse legende een veelvormig wezen, wiens naam ‘legioen’ is.

Het is niet nodig aan het bestaan van de duivel te geloven om door hem bezeten te zijn, want zijn felste sluwheid bestaat er juist in zijn slachtoffers te doen geloven dat hij niet bestaat. Nochtans ligt bij Bernanos de oorzaak van

[p. 433]

het kwaad vooral in de intellectuele weetlust. Terwijl bij Mauriac het kwaad vooral in de hartstocht der liefde en in de geldzucht zijn oorsprong vindt, wordt Bernanos meer aangegrepen door de passie van de geest, de ‘cupiditas sciendi’. Op dat punt is hij nauw verwant met Dostojewski. De weetlust maakt van de ziel van de evennaaste een voorwerp van kennis en neemt tegenover haar een dominatie-houding aan, die ons wel past tegenover de stoffelijke wereld maar niet tegenover een menselijk wezen. Tegenover de evenmens is ons maar één houding toegelaten, die van de liefde: de ‘caritas’. Wie de mens als een wetenschappelijk object begint te beschouwen en te behandelen, beledigt hem en verlaagt hem tot een stoffelijk ding. Het werk van Bernanos krioelt van die satanische intellectuelen, waarmee Dostojewski ons vertrouwd heeft gemaakt. Pastoor Cénabre verliest zijn geloof omdat hij de mystieken met wetenschappelijke nieuwsgierigheid bestudeert. Hij beschouwt ze als gevallen, zoals een arts met zijn zieken dient te doen en wordt ons voorgesteld als een soort Ernest Renan, maar met donkerder kleuren geschilderd. Tot dezelfde soort van intellectuelen behoort Monsieur Ouine, een slap en sceptisch zielenliefhebber.

Naast de lust om anderen door hun kennis te beheersen, valt er nog een andere duivelse trek in de scheppingen van Bernanos waar te nemen: de lust om anderen te bedriegen door vermomming. Ook deze trek staat in verband met de menselijke zucht tot overheersing. Cénabre en Monsieur Ouine willen zich niet in hun ware natuur aan hun evenmensen tonen, terwijl zij zelf er zich met alle macht op toeleggen de zielen van de anderen door hun kennis te doordringen, te veroveren en te bezitten. Ze worden evenwel spoedig gestraft daar ze zich door hun leugenachtigheid afzonderen in een eenzaamheid, die ze spoedig niet meer kunnen dragen. Ze worden in het spel van hun eigen vermommingen verstrikt, ze herkennen hun eigen wezen niet meer. Aldus worden ze niet enkel van de anderen maar ook van zich zelf vervreemd; er ontstaat een splitsing in hun persoonlijkheid; persoonlijkheidsontbinding en hallucinaties, levensverveling en wanhoop voeren hen tot de waanzin en zijn de uitkomst van hun zonde. Men kan hier vaststellen hoe diep-borend het satanisme van Bernanos is vergeleken met dat van Byron of Vigny. Alleen in de Russische romanliteratuur kan men het met gelijke diepte terugvinden, bijvoorbeeld in het hoofdstuk van ‘De Gebroeders Karamazoff’ waar Iwan een uur lang met de duivel discussieert, die hem in de vorm van een gemene vent met een bolhoed verschenen is. Dergelijke hallucinaties kennen ook Cénabre en Monsieur Ouine. De eerste ontmoette namelijk eens op zijn route een mysterieuze vagebond met wie hij een gesprek aanging en plots scheen het hem dat die vagebond zijn dubbelganger was en al zijn gedachten doorkeek. Zoals de middeleeuwer de waanzinnige als een bezetene beschouwde, zo brengen Bernanos en Dostojewski de waanzin in verband met duivelse bezetenheid.

Tegenover die daemonische figuren stelt Bernanos de heilige, die zich niet aan de zielen interesseert om zijn weetlust te verzadigen maar om ze naar God te leiden. De pastoor van Ambricourt uit ‘Journal d'un curé de campagne’,

[p. 434]

pastoor Donissan, Chantal de Clergerie zijn van die heiligen. Men heeft Bernanos soms een manicheïsche Balzac genoemd en hem verweten dat hij aan Satan een gelijke macht toekent als aan God; het verwijt is evenwel niet gerechtvaardigd, want Satan's ondernemingen zijn ten slotte in zijn oog belachelijk. Een sprankeltje liefde of vreugde volstaat immers om ze te vernietigen. Hoe vreselijk hij ook zij, ten slotte is de duivel steeds de overwonneling.

Als romancier munt Bernanos niet alleen uit door een diep-borende psychologie, maar ook door de behendigheid waarmede hij zijn intrigues weet op te bouwen. Het lijdt geen twijfel dat hij in het genre van de detective-roman uitmuntende resultaten zou hebben bereikt. De roman ‘Un Crime’ geeft ons een voorbeeld van hetgeen hij in dat genre had kunnen verwezenlijken, en ook van de gebreken die hij er in had kunnen voorkomen; die gebreken zijn de ingewikkeldheid van de intrige, die het werk moeilijk te begrijpen maakt en ook de onwaarschijnlijkheid van de gebeurtenissen, zoals de fictie van die vrouw welke zich in priester verkleedt en op de pastorie van een dorp gaat wonen om een moord te plegen. Het boek is echter zeer boeiend, omdat Bernanos er in slaagt, al zij het ten koste van een onwaarschijnlijkheid, de lezer een obsessie in de ziel te jagen. Bernanos is de eerste, die de detective-roman met satanische en metaphysische motieven heeft verrijkt en verdiept. Hiermede werd een nieuwe baan opengemaakt, waarop hij spoedig zou gevolgd worden door andere auteurs, o.m. door de Engelse schrijver Graham Greene, die in zijn detectiveromans een gelijke belangstelling geeft aan de psychologie van de misdadiger én aan de intrige, en die eveneens metaphysische motieven aanraakt.

Men heeft soms de vraag gesteld welk het belangrijkste aspect van Bernanos' persoonlijkheid is: de romancier of de pamfletschrijver. Maar men zou moeten opmerken dat de pamfletschrijver in de grond hetzelfde zegt als de romancier. De strijd tegen de totalitaire régimes is óók een strijd voor de vrijheid van de zielen. Wat Bernanos bij Franco, Mussolini, Hitler en Stalin het meest ergerde was hun aanmatiging om over de zielen van de mensen te beschikken. Op dat punt komt Bernanos met Dostojewski overeen. De twee problemen die de Russische schrijver het meest hebben bekommerd, het kwaad en de vrijheid, zijn ook de twee belangrijkste problemen van Bernanos. Ten onrechte zou men menen dat Bernanos als christelijk monarchist stelselmatig de opvattingen van het verleden wilde verdedigen. Hij was volstrekt geen reactionnair, maar eenvoudig een man die bovenal van vrijheid en rechtvaardigheid hield. Hij zou nooit aan Goethe hebben kunnen toegeven dat onrecht beter is dan wanorde.

Het overlijden van Bernanos slaat een gaping in de rangen van onze Katholieke schrijvers in Frankrijk. Mauriac schijnt de romankunst te hebben opgegeven voor de journalistiek. Claudel en Gabriël Marcel wijden zich aan het toneel en dit genre bereikt een minder ruim publiek dan de roman, zonder te spreken van de moeilijke motieven die deze schrijvers in hun werk behandelen. Op dit ogenblik zien wij in Frankrijk nog geen jonge katholieke romanciers optreden om de vooroorlogse generatie te vervangen.