Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 93

[p. 217]

R.F. Lissens
Maurice Roelants
Thema's en Variaties

Een roman van Roelants is een behoedzaam doordringen tot de intimiteit van een wezen. Opwindend avontuur, dit ontsluiten van deur na deur. Toverformules spreekt hij niet uit. Hij opereert met de loper van zijn eigen leven.

Het verhaal zult ge eerst vergeten, dan de namen, dan misschien de gestalten, Maar nooit de pastellen van het duivenschieten, van de jacht in de Septemberdag, van de tafel met lege glazen, as en vlekken van gemorste drank - in de morgen, na een avond van gezellig samenzijn; nooit de aquarellen van de kamer met de vrouw die een appel schilt, van het gelukkig meisje vóór haar venster dat op het park uitziet, van de aan de horizon verdwijnende blauwgele auto van het bitter verzaken. Intimisme van bezielde huiskamers en bezielde landschappen.

De mens blijft binnen de menselijke proporties. ‘Schoone orde van het gezin en de natuur’, zucht hij. Hij probeert in die orde van alledag gelukkig te zijn. Een zoon van Japetos is hij niet. Wat zou hij de hemel bestormen? Wat zou hij het vuur uit de hemel roven? Naar de gewone maat gesneden, acht hij deze de ideale maat, in zover dat hij de grote gebeurtenissen, die zich in de wereld afspelen, geringer schat dan het eeuwig schouwspel van de gewone, niet uitzonderlijke mens. Zo geeft hij aan zijn intimiteit adel en trots.

Voor aanvliegingen van titanisme, deze vijandige broeder van de trots, behoedt de speelse en ernstige ironie. Zij luistert niet naar motieven van fantasie of cynisme. Zij waakt aan de grenzen van het inwendig rijk met haar lichte, snelle eenheden, die de begoochelingen het hoofd moeten bieden. Zonder haar werd zijn rijk de prooi van de op geregelde tijden aanstormende barbaren. ‘Als ik ernstig den lof moest spreken van mijn luchtige manier om alles tot menschelijke proporties terug te brengen, zou ik wellicht met tranen in de ogen de beperktheid van de menschelijke natuur moeten confronteeren met haar zin voor blinde begoochelingen en haar veelvuldigen dwazen roes.’

_**_*

In verband met Roelants heeft men van Mauriac en Meredith gesproken;

[p. 218]

wij zelf hebben daar Chardonne aan toegevoegd. Een naam minder of meer, het doet weinig ter zake. Roelants' romankunst is minder tributair van een schrijver dan van een traditie, namelijk de psychologische en wel bepaaldelijk die welke de Franse literatuur zo kenmerkend onderscheidt van andere literaturen. Gide heeft gezegd dat de Fransen moralisten zijn. En inderdaad, de specifieke bijdrage van de Franse geest tot de wereldliteratuur is niet beeldend, maar ontledend en moraliserend, van Montaigne tot Gide, van Racine tot Chardonne, en laten wij er bijvoegen: geconcentreerd op de enkeling.

Vandaar, binnen de eigen landsgrenzen, Roelants' verwantschap met Van de Woestijne en Toussaint van Boelaere, beiden door deze Franse traditie als door een magneet aangetrokken, en met De Bom, wiens kleine roman ‘Wrakken’ nog geen vijftig jaar geleden de psychologische literatuur te onzent inzette.

Aangetast door de modeziekte van zijn tijd, een soort van verlamming, die hij had opgedaan bij zijn contact met Ibsen, vertegenwoordigt De Bom een zelfkantmoraal, waarvan de aanklacht tegen de bourgeois maatschappij in onmacht stikt. Van de Woestijne kleedt in symbolen zijn louteringsavontuur van zinnen naar geest. Toussaint van Boelaere is de bedienaar van de levensvuren.

Er is plaats voor allen in deze traditie, welke nooit een einde nemen zal, zolang één schrijver aan zichzelf het menselijk lot zal trachten te ervaren. Roelants ervaart het als burgerman. Als burger situeert hij niet alleen zijn problemen in burgermilieu's, maar bewandelt hij de gulden middenweg tussen de uitersten. De burger is een element van stabiliteit; hij vermijdt de excessen, voor zover hij over zijn lot beschikt, en ontvangt, behoedt en vermaakt een in wezen conservatief erfdeel van evenwicht en ‘schoone orde’, waarborg voor gelukkig levensbeleid. Ik zeg beleid, want terwijl de arbeider met het kapitaal en de boer met de grond heeft af te rekenen, kan de burger, op eigen krachten vertrouwend, zijn leven en zijn geluk in handen nemen. Daar slagen de personages van Roelants zo goed in dat geen van hen ten onder gaat.

_**_*

Wij hebben eens het oeuvre van Roelants vergeleken met een park, dat van Walschap met een reservaat. Roelants en Walschap hebben om zo te zeggen schouder aan schouder gestreden voor de vernieuwing van de Vlaamse roman, en toch verschillen zij zozeer van elkaar als laten we zeggen Racine en Shakespeare.

Het werk van Roelants is salon- of, zo men verkiest, studiotoneel. ‘Spel van luttel gebeuren’, zonder veel peripetieën, doorgaans zonder ‘coups de théâtre’, gestyleerd van beweging en dictie, welke beide een sterke innerlijke spanning vertolken.

Het toneel speelt in het hart. Niet de raadselen van de geschiedenis, niet de vraagstukken van de maatschappij, niet de conflicten van de geest, niet de

[p. 219]

halve duisternissen van het onderbewustzijn, niet de stormen van de zinnen vragen de aandacht. Maar de bewegingen van het gemoed, gemakkelijk begoocheld, moeilijk gepaaid, moeilijker nog onder het verlicht gezag van het geweten geplaatst.

De schijnwerpers isoleren dat hart met de onverbiddelijkheid van de microscoop. In het scherpe licht wordt een vraagstuk gesteld en opgelost. De personen ageren als psychologische substanties, onderworpen aan een subtiel spel van verschuivingen en verglijdingen. Nogmaals geen onafwendbare tragiek, die de mens heen en weer slingert en eindelijk verplettert.

Hoewel afbeelding van de alledaagse mens, copieerkunst des dagelijksen levens is dat allerminst. De scherpe waarneming is doorweekt met wat een personage noemt ‘den wellust, dien het ontledend doorproeven van de aandoeningen en de gevoelens geeft.’ En deze wellust dan wordt niet beoefend om zijn zelfs wil, hij staat in dienst van de belijdenis. Hier raken wij het subjectief karakter van Roelants' kunst aan, nauwer verwant met de statische en beschouwende sfeer van de dichter dan met de dynamische en actieve van de romancier. Ook zijn de uitdrukkingsmiddelen van Roelants suggestief en echowekkend en van een broosheid, die eerder bij een gedicht dan bij een verhaal past. Zijn doel is niet een verhaal te verzinnen, mensen te scheppen, leven te wekken, maar zich telkens opnieuw te bevrijden in een belijdenis van de onrust van 's mensen hart.

Met de besten van zijn generatie heeft hij het primaatschap van de mens als opperste doel van de literatuur gesteld. Walschap heeft met zijn knuisten figuren gekneed naar zijn beeld en gelijkenis. Roelants heeft met nerveuze hand de troebelen van het onbestendig hart opgetekend en er een zin aan gegeven. Het tekenen van altijd andere figuren en het uitdenken van altijd nieuwe avonturen trekken hem slechts aan voor zover karakters en handelingen variaties mogelijk maken op de eeuwige zang van het geheim van het hart. Elk van die variaties, boeiend in haar particuliere eigenheid, is inderdaad afglans van een hogere, bestendige realiteit. Het peilen van een individu wordt het peilen van de mensheid.

_**_*

Het probleem van het geluk is centraal in het werk van Roelants. Het geluk ligt in het moreel evenwicht, maar het evenwicht is onbestendig.

Toch is het geluk in dit leven te bereiken, en geen grote daden zijn daartoe vereist. In ‘Komen en Gaan’, nog steeds de kern van Roelants' oeuvre, zegt de held: ‘Kon men zich maar altijd geheel verteren aan zijn gewone dagtaak, hoe zou de vermoeienis een zoete verzadiging zijn en hoe evenwichtig zou de ziel afzien van alle verlangens zonder naam.’

De verlangens zonder naam, die begoochelingen zijn, verstoren de gevestigde hiërarchie van zedelijke waarden, aan welke hiërarchie Roelants mij zeer gevoelig voorkomt: zijn luchtige zin voor betrekkelijkheid belet hem niet uitvoerig

[p. 220]

te handelen over de scrupules van zijn personages. De mens is veranderlijk, vaak wispelturig, te gaarne bereid om aan zijn verlangens zonder naam te voldoen, terwijl hij toch weet dat zijn geluk de inzet is van het spel. Hij is nooit wijs genoeg om van voor af aan te weerstaan. Als de bitterheid hem in de mond komt, wordt hij wijs en leert hij het moeilijk verzaken.

Hij herstelt dan de hiërarchie, de ‘schoone orde’. Het verzaken is het beproefde middel om voor een wijl de onbestendigheid op te heffen. Het is de wijsheid van de beperking binnen de natuurlijke grenzen. Zonder offers gaat het niet: de éne brengt ze met een glimlach, de andere met gebogen hoofd. Geen van beiden keert terug naar het ongerept verleden. Geen van beiden gelooft aan een stabiele toekomst. Eén zegt zelfs: ‘De wijkende vijand binnenin wreekt zich met het heimwee naar de verloren beloften aan te steken.’ De eindoverwinning behaalt het verzaken nooit, evenmin als het verlangen. Nu eens wint het éne, dan het andere; vandaag verloren, morgen gewonnen. Een cercle vicieux. Of een onrust, - zijnde dit laatste een horlogewieltje, dat schommelt en de slinger vervangt, althans volgens mijn woordenboek, dat ter illustratie van zijn bepaling dit welsprekend voorbeeld geeft: ‘de onrust is bij dichters het zinnebeeld van het leven of van het geweten.’