Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 93

[p. 114]

Muziekkroniek
Bij de première van ‘Adriaen Brouwer’, opera van Arthur Meulemans
door J. van Mechelen

Te zelden krijgen merkwaardige nationale werken een kans in de Belgische operawereld, dan dat we de gebeurtenis van 6 December jl. in de Kon. Vl. Opera, de première van de opera van Arthur Meulemans ‘Adriaen Brouwer’, niet met vreugde zouden vermelden en de heer A. Baeyens en zijn medewerkers, die de kans waagden, onze erkentelijkheid zouden onthouden.

Het libretto werd geschreven in 1920 door de thans 90-jarige F.W.S. de Witt Huberts, oud-Luit.-Gen. van het Hollands Leger, vooral bekend door zijn publicaties op gebied van geschiedenis en folklore. Het is vlot en geestig geschreven in de stijl van Breero, met zin voor kleur en humor, wat men van vele libretto's niet altijd zeggen kan. In een voorspel en 3 bedrijven gaan enkele episodes uit het tragisch leven van de grote schilder die een geniaal kunstenaar, maar een mislukt mens was. Hij geraakt verstrikt in amoureuze en politieke avonturen, kent hoogten en laagten om ten slotte, als een verlopen wrak, ten onder te gaan bij haar, die in hem geloofde en hem werkelijk liefhad.

Sober zijn de conflicten en de karakters getekend, af en toe onvoldoende en niet diep genoeg uitgebouwd misschien, maar stellig ruimte en gelegenheid biedend aan de componist, de regisseur en de acteurs om alles tot een gaaf geheel uit te werken.

Een libretto op zich zelf is als een doek waarop in grote lijnen en ruwe kleuren het wordend werk staat geschetst. Dan komt het zware werk: tinten, schakeringen, accenten, verhoudingen, spanningen, contrasten, honderd détails brengen leven, glans, zon en ziel. Zo krijgen de dingen hun ware gestalte en wezen, anders blijven ze in de grijze grondverf zitten. In verband met de opera draagt in de eerste plaats de componist de verantwoordelijkheid voor dat zware werk en het is dan ook billijk, dat men hem als eerste medewerker erkenne bij eventuele opvoering en rekening houde met zijn opvattingen en wensen. Of daartoe in de tredmolen van het Belgisch Operabedrijf gelegenheid bestaat, is een open vraag.

_**_*

[p. 115]

Met ‘Adriaen Brouwer’ heeft Arthur Meulemans een partituur geschreven die in de rij zijner talrijke werken een bijzonder voorname plaats inneemt, door het technisch meesterschap en de hoge muzikaliteit die ervan uitgaat.

Het was langs E. Hullebroeck om dat het libretto in 1920 te Tongeren toekwam. Het sprak de toondichter onmiddellijk aan: de figuur zelf van Brouwer als kunstenaar - zijn diep-menselijke verscheurdheid en tragiek - het historisch kader - het volksleven met al zijn vrolijke uitbundigheid en oprechtheid; ook de frisse, prettige dialogen en de dramatische situaties, het moet hem als Jong Vlaams componist van meet af aangegrepen hebben, want reeds in November 1920 ging hij aan 't werk en voltooide in één adem de eerste scène.

Hij was 36 jaar, had al een opera in de kartons: ‘De Vikings’, was zo juist - ten onrechte zoals later blijken zal - als staatsambtenaar ontslagen, werkte intenser dan ooit aan composities, concerten, voordrachten, artikels, zowel in Limburg als daarbuiten. Er was in 1921 een grote plechtigheid te Bree ter ere van O.L. Vrouw. Men deed beroep op hem en ‘De Zeven Weeën’ werden gecomponeerd, georkestreerd, uitgegeven en uitgevoerd. Zo viel het stil rond Adriaen en het voorspel kreeg pas zijn beslag den 7 Okt. 1922. Na anderhalf jaar, in April 1924, werd het werk weer ter hand genomen en dan gingen de 3 akten, met een korte halte tussen II en III, in één vaart naar het einde: 10 Juli 1925. De orkestratie kwam eveneens met grote tussenpozen tot stand: van 1926 tot 1929. De ouverture werd in 1935 bijgecomponeerd.

Veel van ‘Adriaen Brouwer’ wordt duidelijk wanneer men weet dat in 1923 o.a. ‘De Eenzame Weg’ en ‘De Hovenier’ geschreven werden. De stijl van dit laatste werk vooral staat wel het dichtst bij die van Adriaen en kan als een aanloop tot het grote werk beschouwd worden.

_**_*

Er bestaat in ons land een ‘Comité voor Muziekkunst’ - een adviserend lichaam dat aan de minister van openbaar onderwijs de waardevolle werken van Belgische auteurs signaleert met het oog op de uitvoering in De Munt of in de K.V.O. ‘Adriaen Brouwer’ werd in 1938 ingezonden, deed de ronde bij de juryleden: J. Jongen, F. Alpaerts, Toussaint De Sutter, Quinet, Marsick, Ryelandt en kwam in April 1940 met een gunstig rapport in de K.V.O. terecht met verzoek voor opvoering. Zo stond ‘Adriaen Brouwer’ op het agenda in 1940-41. Het volledig materieel werd in orde gebracht, de rollen verdeeld en aangeleerd, toen plots de Heer Diels het werk als ‘onuitvoerbaar’ verklaarde en de Heer Sterkens zich verplicht zag eerst de opvoering naar een volgend seizoen te verdagen en het daarna om de ‘geweldige technische moeilijkheden’ af te wijzen. Daarop is nog een laatste poging gevolgd van de Heer Sterkens nl. het werk op het repertorium te brengen in 1942-43 met als voorwaarde het infantiele voorstel dat de auteur zelf zijn werk zou komen dirigeren. Dat deed dan ook definitief de deur dicht en Adriaen werd veilig geborgen in

[p. 116]

de schuilkelder tot A. Baeyens en D. Sternefeld, die blijkbaar de mening van hun voorgangers niet deelden, tegen alle verwachtingen in, het onmogelijk werk realiseerden en daarmee toonden dat verrassingen niet uitgesloten zijn, zelfs niet te Antwerpen!

_**_*

In ‘Adriaen Brouwer’ zijn de oude gewaden afgelegd om met Wies Moens te spreken. Dat was logisch in 1920 voor iemand die met zijn hele wezen met zijn tijd meeging. Men wilde geen langdradigheid, geen romantiek, geen stemming en sentimentaliteit. Wat men te zeggen had, deed men kort en goed, zonder conventionele uitweidingen, ontwikkelingen en herhalingen. Daarom de ouverture, slechts enkele maten, dat volstond - dacht men toen! Geen hol bombast en tranerigheid. Zuivere expressie van wat in het onstuimig gemoed brandt, het idee van binnen uit geconcentreerd en dynamisch uitgedrukt.

Dat waren zowat de opvattingen in die jaren en men wilde ook de nieuwe wegen op met de nieuwe mogelijkheden, zonder daarom zichzelf prijs te geven. De mens - en de kunstenaar vóóral - wortelt met zo'n sterke vezels in het verleden en bij alle reactie is er als een instinctief verweer om het eigen wezenlijke te behouden en te redden. Wat in het begin bij nieuwe richtingen hoog wordt aangeslagen, blijkt menigmaal later slechts van bijkomstige aard te zijn. Dit verweer is bij A. Meulemans immer sterk aanwezig geweest en zo komt het wellicht dat ‘Adriaen Brouwer’ niet louter een tijdsdocument geworden is, maar een zeer persoonlijk werk dat niet terugdeinst voor de meest gedurfde dissonanten en wendingen, vokaal en instrumentaal, evenmin voor de meest gecompliceerde rhythmen en toch de schone, gave uitdrukking brengt van de geestelijke mens die voor zijn inwendige visie de adequate gestalte en vormen moeizaam en hartstochtelijk zoekt en vindt.

Heel de opera is gebouwd op een menigte motieven die elk afzonderlijk op zich zelf staan en leven, doch eveneens polyphonisch optreden en gelegenheid geven aan een rijk spel van contrasten, spanningen en schakeringen op diverse plannen. Voornaam en geïnspireerd zijn ze alle en over het hele werk gaan ze op in een grandioze climax, die in de slotscène zijn hoogtepunt bereikt, zodat het een gesloten constructie lijkt. Meermaals zitten verschillende motieven door elkaar geweven als vlechtwerk met een ongelooflijke vaardigheid en men vraagt zich bij de lezing af wat daarvan terecht komt: Is die concentratie niet te ver gedreven? En nochtans is er nergens bij het horen overladenheid en dikte. Hier is door een uiterst fijne differentiëring van de instrumentale groepen en van de menselijke stem, door een zeer lichte orkestratie een ongeëvenaarde klaarheid en helderheid bereikt die elk plan en elke polyphonie duidelijk reveleert, zowel in het ensemble als in het détail. Het zal echter niemand ontgaan dat hier een uiterste aandacht van de toehoorder wordt gevergd, om niet te spreken van de uitvoerders.

De motieven werpen, als zovele reflectors, met soepele nuancering het licht

[p. 117]

op Brouwer's gemoed. Het wordt een muzikale psychologische analyse. Een lyrische phrase van de violen tekent zijn edele gevoelens. De fagot vertelt in duistere repeterende notenfiguren zijn twijfel aan zich zelf, zijn moedeloosheid. De kopers geven plechtig, ofwel triomfantelijk tragisch zoals aan het einde, het Kunstmotief. Ook de personen die in Brouwer's leven een rol spelen, hebben elk hun eigen notenbeeld. Dikwijls maar een paar noten, maar met welk een dramatische kracht worden zij geladen wanneer de conflicten zich toespitsen en wat worden de wrijvende seconden heerlijk schoon in het volle leven van spel en muziek. De zangmelodie heeft in dit werk geen decoratieve betekenis. Ze is hier zuiver expressief en volgt het taal- en gevoelsrhythme op de voet. Ze heeft een instrumentale functie en ligt ineengestrengeld met het orkest zodat beiden onafscheidbaar zijn. Het orkest is begeleidend. Immer geeft het de harmonie waaruit de zangstem groeit. Doch hoe los en onafhankelijk beweegt het zich met zijn veelvuldige motieven en toch zou het op zich zelf niet leven kunnen, buiten enkele korte fragmenten.

Ten slotte zijn er de onvergetelijke koren, moeilijk weliswaar, maar vol leven en zangerigheid. Met de dans - die natuurlijk als een Breugelboerendans bedoeld is - had het een schitterende bladzijde kunnen worden.

_**_*

Over de vertolking kunnen we kort zijn. Er is toewijding geweest voor dit zwaar maar sterk werk. Dat maakt veel tekorten goed. We hebben niet gezien en gehoord wat we ervan gedroomd hadden. Van ‘Adriaen Brouwer’ kan een groots werk gemaakt worden, wanneer regie en acteurs, componist en dirigent, koor en orkest één samenwerkend geheel uitmaken, die hun zaken grondig kennen en hebben ingespeeld. Of is men in Antwerpen daartoe niet in staat? Men is dat nochtans verplicht aan zo'n werk, tenzij men enkel een symbolische geste heeft bedoeld met deze eerste opvoering.