Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 93

[p. 46]

Kroniek der Franse letteren
De philosophische litteratuur in Frankrijk:
over Albert Camus
door Prof. Dr. Pierre Berteloot

In tegenstelling met Sartre en Simone de Beauvoir is Albert Camus geen leraar in de wijsbegeerte. Hij bestudeerde echter wel de wijsbegeerte, namelijk te Algiers waar hij een leerling was van Jean Grenier en zijn eerste werk was een philosophisch essay ‘Le Mythe de Sisyphe’, tijdens de bezetting verschenen. Dit werk vertoont zowel door zijn titel als door het behandelde thema zekere verwantschap met de Beauvoir's ‘Pyrrhus en Cinéas’. Hier ook wordt over transcendentie gesproken in de existentialistische zin, die van de classieke en traditionele veel verschilt. Het woord ‘transcendence’ heeft in de philosophie immers betrekking op een zelf-overtreffen, een streven naar het absolute ‘superior summo meo’. Tegen die transcendentie die hij verticaal noemt, stelt Camus ene horizontale transcendentie voor. Deze is geenszins een omhoogdragende beweging, een halsreiken naar de opperste waarden, maar een dwaze en doelloze loop die nergens kan stilstaan en ons immer zo arm laat als voorheen. Terwijl S. de Beauvoir beweert dat alle menselijke veroveringen maar ‘victoires à la Pyrrhus’ zijn, om dezelfde gedachte onder een andere vorm uit te drukken, roept Camus de mythe op van Sisyphus en zijn Ton. De mens lijdt omdat hij een Absolute verlangt dat niet bestaat. ‘La vie de l'homme est une passion inutile’ schrijft ook Sartre in ‘L'Etre et le Néant’. Aldus mondt het moderne atheïsme uit in een Schopenhaueriaans pessimisme. Maar dit pessimisme is bij Camus ietwat verheven door een menselijk broederlijkheidsgevoel, broederlijkheid die de mensen ervaren wanneer ze klaar bewust worden van hun onredelijk bestaan. Camus ontkent existentialist te zijn en verklaart zich onafhankelijk van Sartre; inderdaad is hij het, zo niet door zijn grondconceptie van een onredelijk bestaan en goddeloze wereld, dan ten minste door zijn opstrevend, revolutionnair humanitarisme dat soms aan Byron, aan Vigny en, nader bij ons, misschien ook aan Malraux doet denken. Een lyrische zielsverheffing voor het mensdom en een warme erbarming voor de mensen, die slachtoffers zijn van een onrechtvaardig noodlot, kenmerken de philosophie van Camus.

Zoals Sartre de romancier van het absurde is, komt Camus ons voor als de

[p. 47]

romancier van het verzet tegen het absurde. Sartre's werk vertoont een diepe mensenhaat terwijl Camus humanitair wil zijn. Of dit gevoel inderdaad al zijn litteraire werken doordringt is een kwestie die wij op het ogenblik terzijde laten. Laat ons maar eerst zijn theoretische werken onderzoeken. In een belangrijk essay ‘Remarques sur la révolte’ in ‘L'existence’ door Gallimard uitgegeven onderscheidt Camus tussen een revolutie, die de zekerheid veronderstelt van een nieuwe regeringsvorm en een bepaald politiek stelsel, en het verzet dat een duister protest is zonder uitkomst, een getuigenis van de mens over zijn eigen bestaan, dat van zijn vrijheids- en rechtvaardigheidszin uitgaat. Dit laatste verzet laat ons de mens in zijn essentiële conditie begrijpen, onafhankelijk van de sociale klasse waartoe hij behoort, want rijken of armen, proletariërs of bourgeois, allen zijn wij door het noodlot bedrogen. Het verzet overtreft de existentialistische angst en redt de mens uit zijn eenzaamheid.

Naast essay's als ‘Le mythe de Sisyphe’ of ‘Remarques sur la révolte’, verdient het boekje ‘Noces’ een bijzondere aandacht. ‘Noces’ dompelt ons in een atmosfeer, die wij in de andere romans steeds zullen ontmoeten. Algiers en de Noordafrikaanse stranden, de witte kleurige terrashuizen, de diep-blauwe hemel en zee, scherpe kleuren onder een schitterende zon, het middellandse-zee climaat met zijn overweldigende zinnelijkheid, zijn heidense poëzie van licht en kleuren en geuren. Camus is een Algeriaan die zich te Parijs in ballingschap voelt, terwijl Sartre er zich thuis voelt als een vis in het water. Als wij hier op vergelijkingen willen ingaan, denken wij niet aan Sartre maar aan het groepje van jonge Noordafrikaanse schrijvers: Mouloudji, Amrouche, de wijsgeer Jean Grenier en zijn ‘Inspirations Méditerranéennes’; zij hebben Camus misschien in dit jeugdwerk beïnvloed. ‘Noces’ is een lyrische prozabrok, waarin het noordafrikaanse leven verheerlijkt wordt, niet het leven van de woestijn dat de godsdienstzin van Psichari en De Foucauld opwekte, maar dat van de steden aan de kust, door ontkerstende Europeërs en geëuropeaniseerde Arabieren bewoond. Daar, op die stranden, praalt de zinnelijke schoonheid der wezens en dingen, daar leeft een volk ‘sans mythes et sans idoles’, dat op het sterfelijk vlees alles inzet, al weet het dat het die inzet verliezen zal. Die broeiende zon, die middellandse-zee zinnelijkheid, welke u willens nillens inneemt en waarvan de drukkende werkelijkheid het geloof in een onzichtbaar Hiernamaals ondermijnt, dat schitterende licht waarvan Sint Augustinus de gevaarlijke pracht aankloeg, heeft Camus op een onvergelijkelijk-mooie wijze bezongen. Men wordt ontmoedigd door de droge argumentatie en de walgelijke beelden van Sartre terwijl Camus ons door zijn poëzie aanlokt, zoals ook het esthetisme van Gide dat kon. Van moreel standpunt uit, is het gevaar des te groter.

Met ‘L'étranger’ en ‘La peste’ heeft Camus zijn titel als romancier veroverd. In ‘L'étranger’ wordt het avontuur verteld van een Franse Algeriaan Meursault die ter dood veroordeeld wordt omdat hij een Arabier neergeschoten heeft, volstrekt toevallig en zonder reden. Hij heeft zich bedreigd gevoeld, zijn revolver uitgehaald en terwijl de zon in zijn ogen straalde en hem verblindde, schoot hij zonder zich rekenschap te geven van zijn daad. Het gerechtshof wil,

[p. 48]

wat het ook moge kosten, een logica daarin vinden en de moord aan liefdejaloersheid toeschrijven. De enige, die de waarheid begrijpt, is de baas van Meursault's hotel, die wanneer hij als getuige geroepen wordt beweert dat het een louter ongeval, een ongeluk is. Meursault die onverschillig is gebleven voor de dood van zijn moeder, die ook niets voelt voor zijn maîtresse, is dan voor de eerste maal ontroerd en hij verlangt de getuige te omhelzen. Ten overstaan van de anderen blijft hij onverschillig en leeft onder hen gelijk een vreemde. Die onverschilligheid, welke het grondthema is van de roman, wordt op wonderlijke wijze weergegeven door de stijl, want Meursault vertelt zelf zijn avontuur op een neutrale en objectieve toon alsof het over een andere ging. De schrijver beperkt zich, als het ware, tot een louter ‘behaviorisme’, een louter verhaal van woorden, gebaren en handelingen waarin objectiviteit in vervreemding wordt omgezet. Een treffende indruk wordt aldus ook bewerkt door de tegenstelling tussen de subjectieve ikvorm van het verhaal en zijn objectieve inhoud. Gevoelsontleding en lyrisme zijn nergens te vinden, afgezien van het einde wanneer Meursault in zijn cel zijn atheïsme uiteenzet aan de priester die hem de laatste troost komt brengen.

‘La Peste’ is het laatst verschenen werk van Camus. Met het ophopen van nauwkeurige en samenhangende details, slaagt hij er in een ongelooflijk feit aanvaardbaar te maken: de uitbarsting van een pestepidemie in onze tijd te Oran. Op enkele lyrische plaatsen na, vertoont de stijl een opzettelijke dorheid in de beschrijving der grote blinde krachten die het menselijke noodlot beheersen. Men ziet een reeks personages optreden, die geen andere functie hebben dan het absurde van het menselijk bestaan aan te duiden: te midden van de ramp zetten ze hun onbetekenend leven voort en voldoen, ondanks alles, hun kleine dwaze grillen. Een grijsaard komt elke dag op het zelfde uur onder zijn balkon op een bende katten spuwen, een andere gek raadpleegt voort het spoorboekje zonder ooit te reizen.... Mettertijd wordt de stad door de plaag van de rest der wereld afgezonderd, terwijl de inwoners ook van elkander moeten scheiden. De dood ontrukt de man aan zijn vrouw, de kinderen aan hun ouders en ieder voelt zich een balling in zijn eigen huis. In deze algemene ramp houden twee mannen zich met hun gedachten bezig: de geneesheer Rieux en zijn vriend Tarou. Deze weigert tegen de pest te strijden omdat hij maatregelen zou moeten nemen die de dood van enkele inwoners zouden meebrengen. Hij wil geen geweld aanwenden. Rieux stoot de bekoring van de heiligheid van zich af: ‘Ce qui m' intéresse c'est d'être homme’ zegt hij. Het belangrijkste is voor hem het geluk aan de mensen te brengen zonder zich om overgrote kiesheid te bekommeren. Dit maal geeft Camus aan de grote kwestie, die de mens zich stelt, een positiever antwoord dan in zijn voorafgaande werken. Hij erkent het bestaan van waarden waarvan bij hem tot nog toe geen spraak was: de heiligheid, het geluk. ‘La Peste’ getuigt zeker van groter rijpheid van geest en stijl dan ‘L'étranger’.

Camus heeft nog twee toneelstukken van ongelijke waarde geschreven. ‘Le Malentendu’ is een tamelijk kunstmatig stuk zonder waarschijnlijkheid noch

[p. 49]

dramatische kracht. Twee vrouwen, moeder en dochter, houden een herberg in een duistere en verloren hoek van Moravië. Ze plegen hun klanten een slaapdrank te geven om ze van hun geld te beroven en ze dan in de rivier te werpen. Eens ontdekt de dochter, als ze de papieren van een pas in het water geworpen reiziger bekijkt, dat deze haar broeder is. De herbergierster, daarvan op de hoogte gesteld, pleegt zelfmoord, ondanks de smekingen van haar dochter en deze, omdat zij niet meer alleen wil leven, volgt haar moeder in de rivier. Maar eerst houdt zij er aan haar levensbeschouwing aan de vrouw van het slachtoffer uiteen te zetten. Door een onrechtvaardig noodlot werd zij veroordeeld om een onaangenaam leven door te brengen; hierdoor getroffen is zij - zo verklaart ze - door haat en spijt moordenaarster geworden. ‘Comprenez que votre douleur ne s'égalera jamais à l'injustice qu'on fait à l'homme’ zegt ze aan de jammerende weduwe. De moord is onrechtvaardig en aan een vergissing te wijten maar hier beneden is alles onrechtvaardig.

‘Caligula’ dat op ‘Le malentendu’ volgde, bezit een hogere dramatische waarde. Het is écht theater. De historische figuur van de romeinse Keizer, die God wilde worden, is hier zoals Goethe's Faustus, tot een philosophisch symbool verheven. Hij wordt een metaphysicus, die door zijn liefde voor het absolute en zijn liefde tot de logica tot gruweldaden wordt geleid. Hij wil zijn macht gebruiken om het onmogelijke te verwezenlijken en een grenzeloze vrijheid te veroveren. Aldus verleent hij alle dingen gelijk belang of - wat op hetzelfde neerkomt - geen enkel belang en veroorlooft zich de ongerijmdste grillen en de willekeurigste daden. Wat doet het dat de mensen nú of iets later sterven? Zou een oorlog door een redelijke verdrukker geleid niet meer doden kosten dan Caligula's grillen? Hij komt ons voor als een monster omdat hij zich met het noodlot heeft willen vereenzelvigen en het domme, onverstaanbare gelaat der goden aanneemt. Aan het einde valt hij onder de slagen der patriciërs. Victor Hugo's gedrochten zijn maar bleke figuren bij Camus' Caligula. Het hier behandelde thema doet zeer existentialistisch aan en het stuk zou men kunnen beschouwen als een illustratie op het toneel van de Sartriaanse vrijheidstheorie.

_**_*

Het volstaat het litteraire werk van Camus te overzien om de moeilijkheden waar te nemen die het goddeloze humanitarisme belemmeren zowel als de zedenleer van het verzet. Caligula en de heldin van ‘Le Malentendu’ zijn opstandelingen en te gelijkertijd onmenselijke monsters, door mensenhaat veeleer dan door mensenliefde bezield. Sartre heeft ook in een van zijn essay's getracht te bewijzen dat het existentialisme een humanisme is in dien zin dat de mens er in voorkomt als de schepper van alle waarden. Het humanisme is, ondanks alles, in de Franse traditie diep vastgeankerd zodat de schrijvers er aan vastgehecht blijven, al is het ten koste van logica en doctrinale samenhang. De ijdelheid van die poging werd van twee verschillende zijden reeds bewezen, van existentialistische zijde door Claude Edmonde Magny, die in een artikel

[p. 50]

van de ‘Almanach de lettres’ beweert dat het existentialisme de zegen van het onmenselijke in de litteratuur betekent, van katholieke zijde o.m. door P. De Raedemaker in het tijdschrift ‘Streven’, die toont dat het humanisme enkel kan begrepen worden indien men het morele wezen van de mens erkent en het objectief bestaan van goed en kwaad. Aldus is het existentialisme zoals om het even welk consequent atheïsme geenszins een humanisme maar wel het tegendeel er van. Wanneer God verdwijnt, verdwijnt ook de mens die Gods's beeld in zich draagt en bestaat er geen zedelijkheid meer. Daarin zit het drama van dit goddeloze humanisme, waaraan P. de Lubac een degelijk boek heeft gewijd, het drama dat samengevat wordt in het woord van Dostoiewski: ‘Indien God niet bestaat, dan is alles geoorloofd.’.