Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 93

[p. 42]

Kronieken

Taalkundige kroniek
De spelling van de woorden op -eeën, -eeër, -(e)ese
door Dr. J.L. Pauwels

De eerste regel van het Kon. Besluit van 9-3-46 betreffende de spelling van de Nederlandse taal bepaalt ‘dat de e niet verdubbeld wordt in open lettergrepen, doch dat de ee blijft aan het einde van een woord, alsmede in samenstellingen met en afleidingen van woorden op ee’. Door die laatste uitbreiding en vooral door de er op volgende voorbeelden (weemoed, zeeschip; onderzeeër, tweede, Zierikzeese, overzeese) heeft de spellingcommissie dus wel de bedoeling gehad vast te stellen, dat de dubbele ee die eenmaal in eindpositie gestaan heeft, (of kan worden geacht te hebben gestaan) overal, in alle posities, dubbel gespeld blijft. Men kan het feit dat aldus alle woorden op -ee steeds dezelfde gedaante vertonen, misschien begroeten als een gelukkige toepassing van de conservatieve De Vries en Te Winkelse regel van de gelijkvormigheid, doch van de andere kant worden we daardoor ook voor enkele moeilijkheden geplaatst betreffende de spelling van afleidingen of woordvormen op -eeën, -eeër en -(e)ese.

_**_*

Men kan niet beweren, dat het de Nieuwe Spelling 1946 is, die de moeilijkheden met de pluralia op -eeën in 't leven heeft geroepen. Immers reeds sedert lang bestond hier een onlogische toestand. Men schreef zee - zeeën; ree - reeën; barensweeën. De zeer talrijke bastaardwoorden uit onze flora als gramineeën, papaveraceeën, oleaceeën, enz. spelde men vroeger, tot ongeveer 50 jaar geleden, meestal met twee e's; sedert enkele jaren was echter de spelling met drie e's vrijwel ingeburgerd! Ook andere bastaardwoorden als Pyreneeën, pygmeeën kregen drie e's in de spelling. Er was dus een neiging om al die woorden eenvormig met -eeën te spellen, wat, gelet op de beklemtoonde ee, volkomen in overeenstemming was met de regel van De Vries en Te Winkel betreffende de woorden op ie. ‘Valt de volle klemtoon op ie, als in knie, genie, dan voegt men -ën toe, dus knieën, genieën, evenals zeeën, tweeên. Is ie niet betoond, als in olie, tralie, dan meervoud oliën, traliën.’⁽¹⁾.

(1) Te Winkel, De grondbeginselen der Nederlandse spelling, Leiden, 1865, blz. 51 § 83.

[p. 43]

De bijbelse namen bleven echter weerbarstig. Hiervoor bestond er een schrijftaaltraditie die de namen op -eën slechts met twee e's spelde: aldus Hebreën, Farizeën, Maccabeën, Sadduceën, Hasmoneën, Nazareèn, ingeval de spelling met ae, dus Hebraeën, Maccabaeën, enz., niet gebruikt werd. (De vormen op -eër worden verderop behandeld). Slechts af en toe dook een spelling met drie e's op, aldus Farizeeëndom bij Bilderdijk en Hebreeën bij W.L. Slot.⁽²⁾ De bewerkers van het Woordenboek der Nederlandsche Taal waren niet eensgezind: Beets spelde Hebreër, doch Knuttel schreef Farizeeën. Tot in de allerlaatste tijden overheerste het traditionele -eën: Van Dale kent slechts Farizeën en Hebreën en ook het Modern Woordenboek van Verschueren spelt regelmatig -eën (Farizeën, Sadduceën,...) met uitzondering van Machabeën, dat er ook als Machabeeën verschijnt.

Het is duidelijk dat, in overeenstemming met regel 1 van de Nieuwe Spelling, alle pluralia op -eeën met drie e's moeten gespeld worden. Meervouden als zeeën, weeën, reeën, peeën, melopeeën, tropeeën, pygmeeën leveren geen moeilijkheid op; rosaceeën, gramineeën evenmin. Daar het enkelvoud Farizee voorkomt, moet ook volgens de letter van regel 1 het meervoud als Farizeeën geschreven worden. Wat de overige bijbelse namen betreft, de vormen Hebreeën (waarvan Vondel ook het enkelvoud Hebree gebruikt), Hasmoneeën, Maccabeeën,⁽³⁾ Manicheeën, Nazareeën, Sadduceeën, kunnen - ook blijkens de ernaast staande afleidingen op -er, - niet anders beschouwd worden dan als pluralia van een geabstraheerd theoretisch enkelvoud Hasmonee, Maccabee, Sadducee, enz., zodat ook zij volgens de geest van regel 1 drie e's moeten krijgen. Trouwens, wie zou decreteren ‘-eeën in de pluralia waarvan werkelijk een enkelvoud op -ee bestaat, en -eën in meervoudsvormen die geen werkelijk bestaand enkelvoud op -ee naast zich hebben’ zou een onnodige en hinderlijke afwijking in 't leven roepen.

_**_*

Wat de woorden op -eeër betreft kan men op dezelfde wijze redeneren. Naast de bijbelnamen op -(e)eën, stonden de vormen op -(e)eër, die, ook volgens de traditie, zo goed als altijd met twee e's gespeld werden. Ook hier treffen we de uitzonderingen Farizeeër bij Knuttel en Machabeeër bij Verschueren aan. De bewerkers van de laatste druk van Winkler Prins' Encyclopedie zaten blijkbaar met de spelling van die afleidingen verlegen. Zij voelden wel dat de logica drie e's eiste en spelden dan ook Farizeeërs en Sadducceeërs. Durfden ze echter deze spelling niet overal invoeren? Waarom geven ze anders uitsluitend Hebraeërs, Maccabaeën, Hasmonaeërs, Manichaeërs op, waar ze meestal archaïstische spellingen vermijden? Wonderlijk genoeg spellen ze eenmaal -eër, nl. in Nazareërs!

(2) Zie het Woordenboek der Nederlandsche Taal.

(3) Vgl. het Eng. meerv. the Machabees.

[p. 44]

In de verbinding -eeèr leveren de drie e's geen moeilijkheid op in de afleidingen en samenstellende afleidingen onderzeeër, gedweeër, tweeërlei. Daar Farizee bestaat, is ook Farizeeër normaal. Voor de andere bijbelnamen op -eeën zijn we uitgegaan van een theoretisch enkelvoud op -ee: Sadducee, Maccabee, enz., zodat we in afleidingen op -er van die enkelvouden ook drie e's zullen aantreffen: Hasmoneeër, Hebreeër, Maccabeeër, Manicheeër, Nazareeër, Sadduceeër. Ook Galileeër hoort hier thuis. Trouwens het ligt voor de hand dat de spelling Sadduceeën ook Sadduceeër met drie e's meebrengt.

Het zou m.i. verkeerd zijn een afwijkende spelling toe te passen in de zeer zeldzame andere eigennamen op -eeër, als Chaldeeër en Laodiceeër⁽⁴⁾. Dit zou neerkomen op het scheppen van een onnodige en hinderlijke afwijking. Trouwens, beschouwt men die woorden als afleidingen, wat ze inderdaad ook zijn, dan gaan ze terug op een theoretisch grondwoord Chaldee en Laodicee, wat de drie e's in de afleidingen wettigt.

Hier ook luidt dus de regel: de verbinding -eeër wordt altijd met drie e's gespeld. (Voor feëriek, zie verderop).

_**_*

Wat de woorduitgang -(e)ese betreft, hier moet een onderscheid gemaakt worden. Met dubbel letterteken (-eese) moeten gespeld worden:

1)	Enkele zeldzame afleidingen van gewone woorden op -ee: domineese; verbogen vormen overzeese (van de samenstellende afleiding overzees), onderzeese.
2)	Verbogen vormen van adjectieven afgeleid van geografische namen op -ee, als Heverleese, Kasterleese, Merendreese, Goereese. - Hierbij ook Pyreneese.
3)	Verbogen vormen van adjectieven afgeleid van de hierboven behandelde bijbelse namen: Farizeese, Maccabeese, Manicheese, Sadduceese, Galileese, waar van een grondwoord op -ee uitgegaan wordt. - Let op de adj. Hebreeuwse, (ook Chaldeeuwse), Nazareense!^(5)

Enkel letterteken (-ese) spelt men in de verbogen vorm van de adjectieven op -ees die een aardrijkskundig begrip uitdrukken en telkens een substantief dat dezelfde vorm heeft en de bewoner van het land (of streek) aanduidt, naast zich hebben. Aldus: Kongolese, Siamese, Albanese, Japannese, Chinese, Portugese, Canadese, Navarrese, Dinantese; vgl. telkens: een Kongolees, een Siamees, enz. Hier kan men niet uitgaan van een grondvorm op -ee en er staat ook geen afleiding op -er naast; een spelling met dubbel letterteken (-eese) is dan ook uitgesloten.

Bij deze groep hoort ook Europese, al bestaat Europees niet als eigenlijk sub-

(4) Bij Verschueren gespeld Chaldeër en Laodiceeër.

(5) Een grote moeilijkheid levert de spelling van het subst. Nazarener op. Gelet op Nazareeër, - bij een geabstraheerde vorm op -ee, - zou men de spelling op -eener kunnen rechtvaardigen. We menen echter, dat men gemakkelijker het woord bij de groep Wener, Athener zal brengen.

[p. 45]

stantief: de bewoner van Europa heet Europeaan. Wie, in navolging van A. Vermeylen, het germanisme Europeeër wenst te gebruiken, moet het met drie e's spellen, (zie hierboven). Daar dit woord echter geen algemeen Nederlands is, kan het ook geen invloed uitoefenen op de spelling van het vaak voorkomende adj. Europese, dat door alle taalgebruikers spontaan bij de groep Kongolese, Portugese, Canadese gebracht wordt.

De regel kan dus luiden:

I.	In de verbogen vorm van afleidingen op -ees spelt men -eese, indien ze afgeleid zijn van of verwant met een bestaand woord op -ee, -eeën of -eeër.
II.	In de andere gevallen wordt -ese gespeld.

_**_*

De spelling van sommige vreemde woorden kan moeilijkheden opleveren, ook met betrekking tot e of ee. Het Nederlands is dikwijls vrij schroomvallig bij het aanpassen van zulke woorden aan eigen spellinggewoonten. Er bestaat o.i. dan ook geen aanleiding om de spelling van de vreemde woorden, resp. bastaardwoorden, ideaal, idealist, ideologie, ideografie, enz. te wijzigen, onder voorwendsel dat in die woorden het op ee uitgaande subst. idee aanwezig is, dat overal dubbele ee zou moeten bewaren. Ook aan het adj. ideëel, verbogen vorm ideële, niet rechtstreeks uit het Frans ontleend, doch door differentiëring uit ‘idéal’ (Ndl. ideaal) ontstaan, zullen we geen vierde e bijvoegen. Het schriftbeeld ideeëel zou trouwens vreemd aandoen!

Hetzelfde geldt voor de aan het Frans ontleende woorden feërie, feëriek, al lijkt het ons waarschijnlijk, dat men in deze woorden, wegens de verbinding -eeër-, veel gemakkelijker tot de meer Nederlandse spelling met drie e's: feeërie, feeëriek zal komen, waardoor dan ook de hinderlijke uitzondering op de regel ‘in de verbinding -eeër altijd drie e's’ vervalt.⁽⁶⁾

(6) Ik dank mijn collega's Dr Buiskool en Dr Leenen, die mij kostbare hulp hebben verstrekt bij het opstellen van deze bijdrage.