Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 92

[p. 504]

Slavische letteren
Over sommige aspecten van het toneel te Moskou
door Dr. L. Landsman (Moskou)

Met recht is Moskou beroemd door zijn vele theaters, zijn weergaloze acteurs zijn hoogstaande dramatische uitbeelding, onvergelijkbaar ballet en mise en scène, door een reeks regisseurs die in dit alles de rijke vormen van hun dynamisme en kunnen hebben nagelaten: Stanislavski, Nemirovitsj-Dantsjenko, Vachtangov, Tajirov, Mejerchold, en vele andere.

In dit domein hebben de Russen op de meeste andere landen een flinke voorsprong: regie, spel, vorming van de acteur, toneeltaal, mise en scène, grimeren zelfs, theaterbouw, ja ook scène-mechanisme, een onderdeel van het theater waarin de Sovjet-specialisten heden een handigheid hebben bereikt welke bijna aan het fantastische grenst.

In bijna alle aspecten van het theater hebben wij van de Sovjets te leren. Zij het nu in drama en comedie die in bijna om het even welk theater te Moskou om ter volmaaktst worden opgevoerd: in het Moskouse Kunsttheater (wellicht het enige theater ter wereld waar Tsjechovs stukken ten volle tot hun eigenlijke en aangrijpende kunstwaarde uitgroeien), het Klein Theater, het Vachtangov Theater, het Tajirov Theater, enz. In opera en ballet waar geen kosten worden gespaard, en met enkele ballerines van eerste waarde als Lepesjinskaja, Semjonova zo soepel en harmonieus, en vooral Oelanova, de allerbeste die als een nieuwe toon heeft weten te brengen in het klassiek ballet en dans, Oelanova met de keurige fijne gewrichten en bewegingen die elke zwaartekracht tot een lichte illusie omtoveren. Of het kindertoneel dat op ongeëvenaarde wijze bloeit in het Kindertheater en in het Theater van de jonge Toeschouwer. Of ook het poppenspel dat in het Poppentheater Obraztsov ten volle het folklore stadium heeft verlaten om artistiek poppenspel te worden, evenwaardig aan drama, opera of comedie.

Er dient meteen erkend dat de Sovjet-toneelkunst een rijke traditie bezit en tevens ook de discipline en de nodige organismen waardoor een traditie haar peil kan behouden en, eventueel, verbeteren. Benevens de bij elk theater bestaande studio's, klassen en zogenaamde toneellaboratoria, benevens de toneelsecties in de conservatoria, bezit de Sovjet-Unie een centraal organisme:

[p. 505]

het Instituut voor Toneelkunst. Dit Instituut is verdeeld in faculteiten, naar gelang de verschillende genres van de toneelkunst. De jongst gevormde faculteiten zijn deze van de operakunst en deze van de balletkunst. In de faculteit van de dramatische kunst bestaan er daarenboven verschillende nationale studio's. Naast de reeds bestaande, een Tsjoevasj, een Tataars, en een Mordviens, werden in de laatste tijd verscheidene nieuwe geopend: een Oekrajiens, een Toerkmeens, een Oezbeks, e.a. Voor het schooljaar 1946-47 werden 115 studenten toegelaten.

Het Sovjet theater bezit verschillende kenmerken welke van een bijzondere betekenis zijn en welke, bij een eventuele organisatie of reorganisatie van ons toneel, in overweging zouden kunnen genomen worden. Het theater in West Europa is asociaal. Het is in doorsnee een aangenaam tijdverdrijf en de te vlug ingestudeerde vertoningen waar steeds een bange beperking van de onkosten de eigenlijke hoofdrol speelt, kunnen de man-in-the-street amper nu en dan tegenover de bioscoop tot een vluchtige ontrouw verleiden.

In de U.S.S.R. bestaat er, tussen toneel en sociaal leven, een innige band. De leidende factor is, in elk theater van de Sovjet Unie, de kunst. Niet de financiering. Toneel is er schoonheid, leiding, onderwijs, begeestering. Niet uitsluitend tijdverdrijf. De grote financiële steun vanwege de staat, een degelijke beroepsorganisatie van alle medewerkers, de ‘dienende’ taak van het toneel, dit alles samen heeft voor gevolg dat waardevolle vertoningen het publiek opvoeden tot de idealen van het regime. Er dient daarbij opgemerkt dat de stukken meestal zeer lang op het program blijven en dat de theaters voor bomvolle zalen spelen. De uitgebeelde thema's - niet van het onvermijdelijk laagje didactisme vrij te pleiten - samen met een optimistisch vertrouwen in de toekomst (deze schitterende en sterke hefboom van de Sovjet Unie) zijn het geraamte van alle stukken van de Sovjet-toneelschrijvers: Katajev, Leonov, A. Tolstoj, Pogodin, Virta, Simonov, Kron, Visjnjevski, Kornejtsjoek...

Men mag zich verwonderd af vragen hoe de Westerse staten nog deze machtige hefboom die het toneel is, niet tot practische doeleinden allerhande hebben weten of willen te gebruiken.

In verband met het toneel wil ik terloops gewagen van de arbeidersclubs om al was het maar de omvang van het toneel in het Sovjet-leven, en vooral in het leven te Moskou, te schetsen. In deze clubs worden de arbeiders voorgelicht door schrijvers en regisseurs over de voornaamste stukken welke zich op het programma der verschillende theaters bevinden, zodat aldus de stukken, hun betekenis en hun strekking, door de arbeiders ten volle kunnen begrepen worden wanneer deze het ene of andere theater bezoeken. Dergelijke arbeidersclub bezit meestal een eigen toneelzaal, en ook een toneelgroep, orkest-, dans- en volkslied-ensembles, laboratorium voor jonge zoekers, avondcursussen, kindertuin, georganiseerde voordrachten door schrijvers, geleerden, kunstenaars, enz. Een organisatie die voor de arbeider steeds een aansporing is en hem vertrouwd maakt met de vele aspecten van het cultureel leven.

[p. 506]

Vergeleken bij onze verwezenlijkingen staat het toneel te Moskou op een veel hoger peil. Dit wil echter niet beduiden dat alles zo maar kan worden overgenomen of nagevolgd. Men kan zich, niettegenstaande de grote bekoring welke van dit theater uitgaat, na enige tijd te Moskou, moeilijk tegen een zich steeds opnieuw opdringende gewaarwording verdedigen. Deze ongewone graad van volmaaktheid en pracht der vertoningen schijnt, sinds een aantal jaren, een statisch punt te hebben bereikt. Toneel is per se eeuwig vernieuwen. Sophocles, Shakespeare, Molière zijn al even actueel als om het even welk modern stuk. Het goede toneelstuk is de stengel waarop met elke Lente en Zomer nieuwe knoppen van uitdrukking en uitbeelding bloeien. Te Moskou echter staat heden de gehele theaterwereld in een pralende eerbied voor de grootste traditie der grote meesters. Het is in zekere mate (men duide mij deze vergelijking niet ten kwade) als had men te doen met de Schone Slaapster. Niet dood. Integendeel. Maar toch ook niet springlevend. Wondermooi. Maar niet scheppend. Voor ons is het toneel te Moskou een ongewoon rijke bron van te verwerken voorbeelden en verwezenlijkingen. Een meet die het Europees toneel wel zo vlug niet zal bereiken, die het wellicht later zal kunnen voorbijstormen. Ten ware het steeds zo dynamische Russisch toneel uit zijn schone verstarring ontwaakte en eens te meer, Schone Durfster, onweerstaanbaar de ogen van de gehele wereld op zich gevestigd houdt. Wat met het talent van de Rus best mogelijk is als deze het maar aandurft de mooie vaten van de huidig heersende artistische traditie en eng realisme in scherven te gooien.

Een ander aspect moet volledigheidshalve even worden aangeduid. Nog steeds blijft de gekende paradoxale toestand voortbestaan: dat het land waar het toneel, wat uitbeelding betreft, heden een zo hoog peil heeft bereikt, nog niet een naar verhouding waardevolle toneelproductie heeft voortgebracht. Dit wil echter niet beduiden dat de Sovjet-productie aan toneelstukken steeds lager staat dan deze van om het even welke andere hedendaagse letterkunde. De zeer goede toneelstukken schieten nu eens niet, na elke lauwe regen, als paddestoelen uit de grond. Ik geloof echter niet dat, indien de productie, in haar litterair aspect, op dit peil blijft, er een bezielende invloed van het Sovjet toneelwerk in het buitenland zal uitgaan. Ten ware het toneel er een uitsluitend sociale rol te vervullen kreeg.

Er bestaat in Sovjet Rusland om zo te zeggen geen critiek van het toneelstuk an sich. De inhoud er van wordt behandeld in functie van de Marxistische opvattingen. En verder wordt het stuk bijna altijd beschouwd in zijn voorstelling, i.e. samen met een reeks andere factoren welke met de litterair-historische bestanddelen van het stuk betrekkelijk weinig gemeens hebben. Vandaar dat de beoordeling van menig stuk in rechtstreekse verhouding staat met de didactische waarde er van, of met de bijval van hetzelve. En deze is soms onmiddellijk te danken aan scenische effecten of details, of aan het talent van een of meer acteurs.

Niet altijd is het beroep van toneelschrijver in de huidige periode een prettig iets. Sommige regisseurs hebben immers de gewoonte aangenomen stuk en

[p. 507]

tekst als een soort deeg te behandelen. Gebeurt het dat door geduldig likken het beertje vaak mooier vormen krijgt (ik verwijs naar de voorstelling van een der jongste stukken van Gladkov, de schrijver van het beroemde boek ‘Cement’) toch moet de schrijver zich voelen als een romancier die de verfilming van een van zijn boeken beleeft. Vandaar dan ook een soort psychose: ‘asjeblief, hier heb je de min of meer geordende grondstof van een gebeuren, enkele versieringen, hier en daar een parel, enkele bliksemflitsen, een door mij uitgewerkte climax, en jij, vriend regisseur, kneed, knip, snijd, rek en duw en lik het beertje zo mooi als het kan’. De wording van de nieuwe, of beter nog de herboren mens is een zeer ingewikkeld proces op lange termijn. Het is wellicht niet uitgesloten dat deze atmosfeer dan toch de bodem bij uitstek is voor het openbloeien van een Sovjet-toneelliteratuur van grote waarde. Deze huidige toestand ten opzichte van deze komende toneellitteratuur beantwoordt, in Sovjet Russisch formaat, misschien aan de betekenis van de Comoedia dell' Arte weleer voor het Europees toneel.

De meeste Sovjet regisseurs schijnen een zwak te hebben om beroemde litteraire werken (b.v. ‘Anna Karenina’, ‘Opstanding’, ‘De Pickwick Club’, ‘Madame Bovary’, ‘Dode Zielen’,...) op het toneel te brengen. Zij doen het met een handigheid en kunst die alle bewondering afdwingen. Dit bewijst dat zij het litterair rauw materiaal met de gewenste vaardigheid en schoonheid weten te behandelen en dat wellicht uit een innige samenwerking van de huidige auteurs, de regisseurs en de spelers de nodige dynamische stuwing zal ontstaan om de uitbeelding en de litteraire waarde van het stuk op een gelijk peil te brengen.

Of dit zeer vlug komt, kan niet worden voorspeld. Sovjet Rusland staat voor vele onmiddellijke en practische problemen. De toneel-criticus M. Gelfand heeft onlangs verklaard dat ‘de compositie, de bouw van het onderwerp, de taal, e.d. alhoewel van belang, heden een ondergeschikte rol vervult. Op de eerste plaats: de kunst om Sovjet-karakters van een nieuwe grootse tijd uit te beelden’. In de heropbouw en vooral in de opbouw moet de litteratuur en ook het toneel een niet geringe rol vervullen. Een stevige staat wordt immers uit arbeid en begeestering opgebouwd.

Geen ander volk ter wereld leeft, op zo'n brede schaal als de Russen, in innige intimiteit met de helden van zijn letterkunde en, in het bijzonder, met de personages van zijn toneelliteratuur. De leidende Sovjet kringen hebben dan ook niet zo ongelijk, als men op het eerste ogenblik zou menen, wanneer bepaalde ‘gevaarlijke’, onnuttige, decadente of andere aspecten, genres en litteraire stromingen worden veroordeeld of verboden.

De Beslissing van het Centraal Comité der communistische Partij, dd. 14. VIII. 1946 betreffende sommige aspecten van de letterkunde, vond ook haar toepassing in zake toneellitteratuur. Een bijdrage verschenen in het dagblad Pravda geeft dienomtrent scherpe richtlijnen, waarvan hier de voornaamste schematisch worden aangeduid door middel van enkele uittreksels uit bedoelde bijdrage:

[p. 508]

‘In plaats van een ommekeer in de toneelarbeid te verwezenlijken en de bedrijvigheid van het theater ten dienste van de politieke taken van de Sovjet Unie te stellen, verspillen de directeurs tot op heden veel energie aan het vertonen van ijdele, effect-zoekende stukken van Westerse toneelschrijvers... Deze duidelijk abnormale toestand in zake repertorium wordt nog verergerd door het feit dat er, onder het gering aantal vertoonde (Sovjet) stukken welke hedendaagse onderwerpen behandelen, zwakke en gedachten-arme stukken zijn; deze stukken geven een onjuist en vervormd beeld van het Sovjet leven...’. ‘Wij stellen vast dat de directeurs van verscheidene theaters geen neiging hebben getoond om van de toneelkunst een actieve verkondiger van de gedachten, opinies en gevoelens der vooraanstaande Sovjet-mensen te maken’... ‘Men houdt de toeschouwer het bourgeois-ideaal van een licht en mooi leven voor... Stukken van vreemde bourgeois-schrijvers vertonen, betekent in feite het Sovjet toneel ter beschikking stellen van een propaganda ten gunste van de reactionnaire bourgeois-ideologie en moraal, een poging om het bewustzijn van de Sovjet mensen te vergiftigen met een wereldbeschouwing die de Sovjet maatschappij vijandig is...’

‘Een der voornaamste oorzaken van de grote gebreken in het repertorium der theaters is de onbevredigende arbeid der toneelschrijvers. De producten van velen onder hen geven er getuigenis van dat de schrijvers van deze stukken buiten de eigenlijke actualiteits-problemen staan,... dat zij niet in staat zijn de mooiste trekken en eigenschappen van de Sovjet mens uit te scheiden’.

In deze strevingen heeft de critiek een grote rol te vervullen, zij dient er vooral op te letten ‘dat er een besliste strijd gevoerd wordt tegen het apolitiek karakter en de ideeënloosheid van de toneelcritiek zelf’.

Het is onloochenbaar dat de Sovjet toneelschrijvers, gezien de atmosfeer waarin zij hun werk produceren en de nauwe samenwerking met het theater zelf dat heden zo'n zeer hoog peil heeft bereikt, in een vruchtbare grond staan om degelijke toneelstukken voort te brengen. Wat waarschijnlijk ook zal gebeuren.

Het Russisch publiek beleeft het toneel wellicht dieper en degelijker dan om het even welk ander volk. Voor de meesten (ik oordeel naar wat ik te Moskou kon vaststellen) is het toneel een behoefte. De doorsnee Moskoviet bezit een bewonderenswaardige theater-discipline en critiek ten opzichte én van uitbeelding én van inhoud der stukken. Wat het toneel aan het publiek van Moskou biedt, staat in de meerderheid der gevallen hoger dan wat om het even welke andere Europese hoofdstad haar bewoners geeft.

Men kan zich de vraag stellen: of enkele van onze vooraanstaande regisseurs niet officieel in de mogelijkheid zullen gesteld worden, door een onmiddellijk contact met het toneel te Moskou, het Vlaams toneel (dat reeds zo prachtig heeft bewezen wat het kan) een breder wiekslag te doen nemen?