Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 92

[p. 439]

Kronieken

Brief uit Duitsland
Over de toekomst der Duitse literatuur.
door Dr. Hans Reykers

Alleen reeds uit de keuze van deze titel blijkt, dat het vraagstuk bestaat, en ook op een oplossing wacht. Want het zou zinloos zijn, over iets na te denken, indien we niet aan de toekomst ervan geloofden. Waarheen gaat het met de Duitse literatuur? Die vraag is innig vervlochten met het probleem van de jeugd die thans in Duitsland opgroeit. Bovendien vormt de literatuur - en we bedoelen hiermee niet al wat geschreven wordt - slechts een gedeelte van het geheel dat wij ‘cultuur’ noemen.

De Duitse jeugd zal een beslissende invloed uitoefenen op de vorming van de toekomstige geestestoestand in Duitsland De geestelijke evolutie van Duitsland vertoont een abrupte breuk, de tijdspanne van 1933 tot 1945 vormt een gaping in de continuïteit van verschijnselen en feiten. Dat de jeugd, d.i. degenen die binnen dat tijdsbestek geestelijk tot rijpheid zijn gekomen, daaronder nog het meest te lijden had, behoeft geen betoog. Gedurende die twaalf jaar stond de literatuur in Duitsland, evenals alle andere uitingen van het cultuurleven, onder leiding; van de Staat uit werd een bepaalde invloed uitgeoefend op aard en strekking der artistieke productie. Wat in de literatuur niet overeenstemde met het ideaal van die tijd - en het criterium was vaak afhankelijk van de stemming van het ogenblik - kwam op het ‘Index librorum prohibitorum’, dat misschien ongeschreven was, maar zich daarom niet minder krachtig liet gelden. Vaak verdween een boek, dat men jarenlang hemelhoog geprezen had, opeens uit de handel: de auteur was in ongenade gevallen. Dit was o.m. het geval met Ernst Wiechert, die partij koos voor pastoor Niemöller, en zich daardoor bij de toenmalige Duitse machthebbers onmogelijk maakte.

Soms ook ontdekte men iets dat tot dan toe niet bekend was: de stamboom van een auteur was niet zuiver ‘Arisch’. Of er was politiek mee gemoeid: in 1939, na het verdrag met Rusland, raakte alle anti-Sowjet-literatuur in discrediet; in 1941, toen de oorlog met Rusland begonnen was, werd ze weer geschikt geacht; in 1940 werd al wat pro-Fins was onderdrukt, enz. Zulke boeken waren nog een poosje goedkoop tweedehands verkrijgbaar, en verdwenen dan geheel uit de boekhandel. Het uitgangspunt was echter die grote

[p. 440]

geestelijke gewelddaad, het auto-da-fé der boeken. In hoeverre de Staat het recht heeft, sommige categorieën van boeken te verbieden, is misschien betwistbaar, en de kwestie heeft haar voor en tegen. In Duitsland was het echter een bijzonder geval. Hier school de fout in het principe en in een verkeerde denkwijze. Elke kunstuiting, ook de literatuur, heeft haar eigen wetten, en moet zich vrij kunnen ontwikkelen. De Staat heeft tot taak, haar daartoe de mogelijkheid te verschaffen, en mag op zijn hoogst slechts in uiterste gevallen tussenbeide komen.

Was de Duitse Staat na 1933 werkelijk van plan geweest, zoals het misschien velen in den aanvang is voorgekomen, nieuwe wegen op te gaan, het valse en lelijke te bestrijden en het waarlijk goede tot vrije ontplooiing te laten komen, dan zou het de moeite lonen, het voor en tegen van die maatregel uit te diepen; maar - men herkent de boom aan zijn vruchten - zo was het nu eenmaal niet. Alle maatstaven werden verwrongen. ‘Alleen datgene is goed, wat nuttig is voor het volk, en de Staat dient.’ Dit principe werd ook op de literatuur toegepast, en daardoor kreeg ze een bepaald doel, ze werd een middel om het volk op te voeden in de politiek en de wereldbeschouwing der machthebbers, d.i. in rassenhaat, aanmatiging en oorlogswil. Alle maatstaven werden verwrongen, zegden we. Er was sprake van een ‘grote dichter’, Dietrich Eckart, wiens werken niemand kende; er verscheen een bloemlezing, getiteld: ‘Von Klopstock bis Annacker’; gedurfder kon het wel niet. Later benoemde men een zekere Herms Niels tot professor, maar of het terwille van zijn muziekkennis of van zijn ‘volksliedhafte’ liederteksten was, is nooit duidelijk geworden. Prijzen voor de poëzie werden toegekend aan lieden wier prestaties als dichter beneden de middelmaat stonden, b.v. Steguweit te Keulen. Zin voor onbevangen beoordeling was overal zoek. Daarnaast kreeg de literatuur een bepaalde taak opgelegd: de jongeren tot de nieuwe ‘idealen’ op te voeden. Al wat hiertoe kon bijdragen, was welkom. En al wat het in de weg kon staan werd verboden of doodgezwegen.

Ook geestelijk werd Duitsland geïsoleerd - niet door de anderen, maar door zijn eigen leiders. Er bestond een centraal organisme om de buitenlandse literatuur, op zeldzame uitzonderingen na, buiten het Rijk te houden of te beletten dat ze een zekere faam kreeg. Tijdens de oorlog was buitenlandse literatuur grotendeels verboden.

In die periode is een nieuwe generatie - mensen tussen de twintig en de dertig op dit ogenblik - opgegroeid, want de wereld staat niet stil. En uit die generatie zullen de dichters van morgen opstaan. Hoe schraal is echter haar stoffelijk, en meer nog haar geestelijk erfgoed! Voor haar ligt alles aan scherven. Alle waarheden van gisteren, zijn thans leugen geworden. Daar staat ze nu, zonder enig aangrijpingspunt in of rond zich. Ze zoeken waarheid en rechtvaardigheid, maar nergens vinden ze een steunpunt om ze te bereiken. En op de achtergrond dreigt het gevaar, dat ze zich verbitterd zullen afkeren, de weg naar het leven niet meer vinden zullen en verblind zullen blijven, omdat alles zo wanstaltig geworden is. Hun jeugdorganisaties streden bewust

[p. 441]

tegen al wat niet overeenstemde met een antropocentrische, op het materiële gerichte wereldbeschouwing (philosophisch materialisme bv). Het Christendom werd belachelijk gemaakt en uit hun hart gerukt, en vervangen door de mythe van het bloed. Dit alles verergert nog de hopeloze toestand der Duitse jeugd. Daarenboven is ze thans, gekweld door de strijd om het bestaan, amper nog in staat tot belangstelling voor hogere geesteswaarden.

Hoe zullen de dichters, die zich eenmaal uit deze generatie zullen omhoogworstelen, de wereld zien? Zullen ze verbitterd zijn, gepantserd met scepticisme, zullen ze aan alle waarden - waarheid, rechtvaardigheid, liefde, vaderland - twijfelen en ze overboord werpen, en een nieuw nihilisme in de armen vallen? Of zal juist die dubbele, geestelijke en materiële kwelling een verlangen naar nieuwe waarden, naar nieuwe idealen doen ontwaken, om - zoals in de natuur vanzelf genezing intreedt - de afschuwelijke ontgoocheling van het verleden te boven te komen? Zullen ze het philosophische materialisme nu uiteindelijk achter zich laten en terugkeren naar een ideaal wereldbeeld, gecentreerd rond de Theos, bron van het hogere in de mensch en de wereld?

De geschiedenis leert dat het denken door de wet der polariteit beheerst wordt. Dienvolgens kan men verwachten dat het tijdperk van grof materialisme, dat, ofschoon uiterlijk bemanteld, toch aldus dient genoemd te worden, thans gevolgd moet worden door een periode van diepe bezinning en terugkeer naar supra-reële, metaphysische dingen.

Wie zal echter de jonge Duitse generatie terugleiden naar de verloren idealen? Kan men, wanneer een ontwikkelingsgang onderbroken wordt, eenvoudig weer aanknopen op het punt waar de breuk ontstond?

Hier dient de wereld de jonge Duitse generatie te helpen. Alleen zal ze niet in staat zijn, de verwarring van haar ontgoochelingen te boven te komen en uit het vaarwater van het nihilisme te blijven. Ook op geestelijk gebied moeten slagbomen en grenzen worden uitgewist, en moet de jonge Duitse generatie, na al die jaren van gedwongen afzijdigheid, weer kunnen uitkijken over de wereld. Alleen goede wil en begrijpen van ALLEN kan hier helpen, want het gaat om mensen die verkeerd werden opgeleid, het gaat om misleiden, geen eigenlijke schuldigen.

Intussen wijzen alle tekenen er op, dat de zaken een gunstige wending nemen. Er is nog te weinig tijd overheen gegaan om een ontwikkeling in een bepaalde richting waar te nemen, maar wie met de jeugd omgaat, merkt elke dag naast afgekeerdheid en scepticisme, ook verlangen en hartstochtelijk worstelen en streven naar waarheid, zoeken naar een nieuw wereldbeeld en nieuwe waarden.

Heel deze strijd, al deze problemen zullen hun weerslag hebben op de Duitse poëzie der toekomst. Want poëzie, ware poëzie althans, is niet van het leven te scheiden. Vele epische werken der komende jaren zullen stellig nog het karakter hebben van verslagen of kronieken, ons nog doen terugdenken aan de verschrikkingen van de oorlog, zoals de roman van Theodor Plivier, ‘Stalingrad’. Vele van die romans zullen wellicht van al te voorbijgaande aard blijken

[p. 442]

te zijn. Maar de oorlog, als ervaring, zit nu eenmaal bij de jonge generatie het diepst. Daarna echter zullen meer algemeen gerichte werken verschijnen, of toch zulke die daarop aanspraak zullen maken. Hoe die er zullen uit zien? Dat kunnen we vooralsnog niet zeggen. De literatuur staat niet los van de andere menselijke bedrijvigheden; ze is vooral heden ten dage volkomen vervlochten met alle andere levensuitingen. Haar ontwikkeling zal dus afhangen van de samenleving zelf. En hoe deze in de toekomst wordt, is voor iedereen nog duister.

Zover men het overzien kan, draait de lyriek nog vooral rond het thema van terugkeer naar huis, naar het gezin, het menselijke, de natuur, God - het thema van verlossing uit de krampachtige verwrongenheid van de jongste jaren, en vooral van de oorlog.

Rudolf Alexander Schröder, een van de ouderen, sloeg die toon aan in zijn ‘Nachtgespräch 1945’ (Wandlung, 1. Jahrgang, 9. Heft, Seite 751):

Herr, die Welt wird wieder neu.

Nun die Sonnen sich erheben,

Rufst du, dass dein Aug sich freu,

Deiner Hände Werk ins Leben.

Alles strebt, wie's anfangs war,

Aus der Finsternis zum Lichte,

Ob sich's dir entgegenrichte,

Dessen Licht das Licht gebar.

Was sich regt und wegt und quillt

Im Entstehn und im Vergleiten,

Ist ein flüchtig Spiegelbild

Ewiger Vollkommenheiten.

Unser Hader, unsere Schlacht,

Die den Freund vom Feind geschieden,

Sind vor dir und deinem Frieden

Ohne Wesen, ohne Macht.

En de jongeren, nog in den ban van de pas voorbije verschrikkingen van slagvelden en bombardementen, nemen dit thema vol vreugde over, omdat het uit hun diepste binnenste opwelt; o.m. de nog weinig bekende maar verdienstelijke jongere, Friedrich Ackermann, in zijn cyclus ‘Aufbruch’:

Du dehnst dich im herbstlich wilden Gras
und ziehst versunken betäubenden Ruch.
Wie blass
Verloht das Jahr in fahlem Gold und Braun.

[p. 443]

 

Nur atmen, nur schaun

 

Ist hold genug.

 

Dir träumt die Wimper ums scheue Aug

 

und lächelt leis verschattend,

 

Ob dieser Sonnenfleck zum Traumen taug.

 

Nun ruhst du still, tiefer ermattend

 

nach Drang und Ruf, nach Wehren und Begehr

 

War denn das Leben schwer?

 

Ich weiss es kaum.

 

Meine Seele fühlt seligen Wurzelraum.

 

Ein sonnenlau Erinnern webt

 

Auf Sehnen, Stürmen, Beten, Weinen,

 

wie ziehender Nebel hüllend schwebt

 

auf schwarzer Lache, auf wüsten Steinen.

 

O atemstille Einsamkeit.

 

Kein Wind.

 

Fern ein flüchtender Vogel schreit.

 

O Welt, versonnen weit

 

mit lächelnden Ländern, spiegelnd ungemessen!

 

Dein Kind, heimkehrendes Kind

 

bin ich in tränendem Selbstvergessen.

 

O süsse Stundenschwebe.

 

Ich rühre mich und lebe

 

gewiegt in engelhaarzarter Spinnenwebe

 

So greifnah das duftige Wolkengefieder.

 

Samenschirmchen wehen leis schaukelnd,

 

kreisen, steigen und gaukelnd

 

senken sich wieder...

 

 

 

In Lächeln selig verschweb ich mich -

 

verloren in Gott mein bebendes Ich,

 

vergessen mein Nam -

 

O endlich atmend und ohne Scham

 

verfallen dir, Gottheit, du mütterlich!

Volgt nog een ander vers van dezelfde auteur, uit de cyclus ‘Saturnische Stunde’:

Dich, Gott, erfühlt' ich nie, da ich genoss.
Nun hat mich Not verschwemmt so hilfelos
in Meeresbrand. Dein ernster Atem weht
schlaflose Nächte durch. Dein Pulsschlag geht.
Du hältst gewölbt die ungeheure Hand
um mich, du Gott. Dank dir, dass ich dich fand!