Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 92

[p. 435]

Creatieve aandacht
Jos. de Haes
de jongeren en de poëzie

Er bestaat geen gevaar voor dat de poëzie ooit haar waarde verliest, doordat de doorsneêburger er zijn ontspanningslectuur zou van gemaakt hebben. Haar diepe geheimen en het waarom van haar geheimenis zullen voor hem steeds een ontoegankelijke en, in 't gunstigste geval, een van verre intrigerende terra incognita blijven. Ongerust moet men slechts worden als de enkelen die de poëzie uit hun bestaan niet kunnen schrappen, die hang niet meer als een nijpende nood ondergaan, als het vers voor hen tabak wordt, een luxeartikel dat men na een slechte gewoonte moeilijk missen kan. Zolang de poëzie geen brood is, het passende elementairste voedsel dat een even elementaire honger stillen moet, is er met haar of met de mens iets niet in de haak. Het karakter van een kunst hangt ten slotte af van het beeld dat men zich van de mens, zijn betekenis en bestemming vormt.

Ons komt hij minder voor als ‘de weemoedige wandelaar met een klankbord in de borst’, dan als een in schemering gehulde met eeuwig tastende voelhorens, waarvan de zintuigen de grofste zijn en de gevoeligste het intellect overtreffen. Het doel van zijn tasten is licht, orde, zekerheid. Het inzicht in zijn eigen ziel en in al wat haar aandoet, moet uiteindelijk hem zelf en de omwereld in het volledige daglicht zetten en alle verhoudingen en afstanden openbaren. In afwachting dat dit doel bereikt wordt, gaat het onvermoeide tasten voort in nevel en pijn.

Maar het mag niet in het wilde gebeuren. Het moet van uit de zetel ener gevoelige aandacht gericht worden op de grootste mogelijkheid van slagen. Wie aandacht schenkt, wil ordenen, beheersen. Waar beheersing is, waren techniek en kunde van het leven een eerste voorwaarde: techniek is er niet alleen in de kunst, maar in het leven zelf, van het meest alledaagse tot het verstorvenste en heiligste toe. Ook zonder gemaniëreerdheid wordt het leven een kunst waar het maar even boven het biologische uitstijgt. Adem en hartslag gaan zonder controle hun gang. Maar het leven van een ganse dag wordt onwillekeurig gericht en geleid.

_**_*

[p. 436]

Te bewuster gebeurt dit richten, naarmate de mens zijn psyche, zij het dan ook op wetenschappelijke wijze, scherper gaat ontwaren en ontleden. De zielkunde boekte gedurende de laatste halve eeuw verrassende resultaten, waarmee in alle domeinen van het denken, en van lieverlede in het practische leven rekening gehouden wordt. En is dit wetenschappelijk doordringen op het gebied van het bovenzintuiglijke, door zijn methode en resultaten, typisch voor wat wij met de elastische term ‘modern’ willen bedoelen, dan oefent het ongetwijfeld een voelbare invloed uit op de kunstenaar die in zulke atmosfeer scheppen gaat. Wat voor ons verworven en bewaard werd, of wij daar achteraf tevreden over zijn of niet, hebben wij in het opgroeien onbewust opgezogen. Men wordt modern zonder het te weten. Men kan niet meer terug, zonder het contact met de werkelijkheid te verliezen. In het verleden wordt de weg der toekomst schetsmatig voorgetekend, bepaald en afgelijnd.

Zo zal het specifiek modern gedicht moeilijk een werkelijk ‘liedhaftes’ lied kunnen zijn, de zangerige kreet, die uiting geeft aan één enkelvoudige roes. De dichter bekommert zich daar niet om de nuanceringen, hij kent geen contrapunt, en heeft de tijd niet om het object dat tot zijn roes aanleiding gaf, nauwkeurig te schouwen of zelfs het wezen van zijn eigen gevoelens te ontleden. Zozeer werd hij aangegrepen en boordevol ingenomen. Als in een worp springt het gedicht naar voren, onweerstaanbaar, homogeen en zonder achterdocht. Het is meeslepend en treft de ziel met het exclusivisme van de momentele bewogenheid. Het lied is een bepaalde uitingswijze, waaraan een even bepaalde levensbeschouwing ten grondslag ligt. In tijden van hoop en verwachting kan het gedijen. Wij bedoelen dat het enkel dan de natuurlijke uitingswijze is van de ganse schaar dichters, vertegenwoordigers van die periode. Met dien verstande nochtans dat tegelijkertijd ook andere mogelijkheden uitgebaat worden, maar dan sporadisch en ten gevolge van individuele pogingen. Indien door analyse en verenkeling het lied als specifieke uiting minder mogelijk blijkt te zijn, zal het ongetwijfeld en misschien met grotere perfectie door afzonderlijke dichters beoefend worden.

Maar om in de éne roes nirwanisch te kunnen opgaan is de moderne in het algemeen veel te kieskeurig. Zijn sensibiliteit werd door eeuwen gevoed en verscherpt. De bewegingen van zijn ziel gaan dikwijls tegengestelde richtingen uit, en aangezien verdeeldheid en tegenstelling een zege zijn van zijn doordringende geest en tegelijk de onbehaaglijke eigenschappen van zijn leven, kan hij er niet buiten de eenheid van zijn gedicht tot een harmonie van tegenstellingen op te bouwen en deze harmonie te beschouwen als een voor hem na te streven ideaal. De uitwerking geschiedt dan in het ordenen van waarden en rhythmen die uit elkaar ontwikkelen, dikwijls over de verseinden heen, en aan de geïnspireerde visie ondergeschikt blijven.

De Middeleeuwen waren de geschikte tijden voor het lied als collectief verschijnsel. Daar werden de voorwaarden: eenvoud en verwachting, vervuld. Vooral verwachting, de beste teelaarde voor het geloof en de overgave,

[p. 437]

die zingen in het lied. Want het lied is de kreet van een ziel die, ver van alle verscheurdheid, hoopt op een eigen woon en, zonder te zwelgen in het heden of het bereikte, door het uitblijven van het verwachte niet gefolterd wordt. Heden en toekomst zijn hier geen tegengestelde begrippen, zij worden één in het onberedeneerde enthousiasme van het ‘Liedhafte.’

Sinds de mens nog onverdeeld en kinderlijk in het lied kon opgaan, heeft hij veel tijd tot nadenken gehad. Het is eigenaardig hoe de ontdekkingen van de geest achteraf als iets pijnlijks worden beleefd. De strijd, die men reeds herhaalde malen tegen het individualisme inzette en die waarschijnlijk nog even dikwijls herhaald wordt, is de tragiek van de mens die door de gevolgen van eigen ontdekkingen wordt ontzenuwd en ze niet ongedaan kan maken. Nogmaals, men kan niet terug, ook niet langs experimenten en zijpaden om, die vroegere ontdekkingen willen negeren.

_**_*

Met heimwee naar het lied, de overweldigende roes, zien wij in de moderne dichter de aandachtige, niet zozeer de verrukte. Hij wordt door wezens en dingen als door zoveel vraagtekens aangegrepen. En aangezien hij zelf de vragen in het leven riep is hij gehouden er een antwoord op te vinden. De verenkeling, ja de ontdubbeling van wat in de geest geregistreerd kan worden, begrip, hartstocht, gewaarwording, verplicht hem zijn aandacht te verscherpen en naar verschillende richtingen tegelijk op te zetten. Aldus maakt de aandachtige om te beginnen een scherp onderscheid tussen het subject en het voorwerp der aandacht. Hij houdt zich voldoende op afstand om zijn objecten critisch te doorschouwen en te waarderen. Ook zichzelf neemt hij tot object van zijn schouwing. De ontsluiering van het eigen bestaan is eerste doel en drijfveer van alle zoeken: ons eigen wezen uit de dagelijkse chaos isoleren om het te begrijpen. Langs dit begrepen en gesitueerde ik om, kan men dan verder al het andere duiden in zijn afzonderlijke wezenheid en in zijn verhouding tot het ik.

Wie echter zo ver in de geheimen doordrong, leeft en uit zich op een speciale manier. De afstand van waar men de objecten doorschouwt, verhindert de onmiddellijke overgave en verlamt de gevoelsdrift, waaruit het lied zou ontstaan, maar laat ons integendeel alles naar zijn waarde zien, in de oprechtheid van een subjectieve schatting. De waarde, daar gaat het om. In tijden van cultuurbloei en vastheid wordt de mens veel gemakkelijker verrukt door de glans der dingen die hij bezit of achteloos verlangen mag. Wanneer alles minder hecht wordt, gaat hij angstvallig vasthouden aan zin en waarde van wat hem omringt, omdat het verlies ervan een onmiddellijke mogelijkheid geworden is.

De waarde ontstaat uit de verhouding van de aandachtige tot het object zijner aandacht, zij wordt bepaald door de graad van de zekerheid en van de ontroering, die hij aan het object schuldig is. Het gaat hier tussen die twee

[p. 438]

om een spel van verlokking en gevaar, van begeerte naar en vrees voor het bezit. De waarde is het gehalte van wezens en dingen, gezien in functie van het inzicht dat zij mogelijk maken in de problemen die een mens zich stellen kan. En het is duidelijk dat de bepaling der waarde afhankelijk is van de persoonlijkheid van hem die bepaalt. Voor de aandachtige ligt het heelal ten slotte in de ziel: daar krijgt alles, door de physische werkelijkheid heen, zijn innerlijk-reële betekenis.

Uit zulke waarden bouwt de dichter de nieuwe, individuele wereld op, vanwaar uit hij spreken zal. De aandacht was er voorwaarde van en tevens verwezenlijking; zij dreef tot ontdekking en maakte deze mogelijk. Aldus is de aandachtige geen zakelijke, evenmin een verdroomde. Al schrijvende haalt hij het object naar zich toe, bezit het en geeft het zijn oplossing. De poëzie is een eigenaardig middel tot kennis. Zij is het minst gebrekkig antwoord op onze vragen en daarbij ons eigen beeld. De dichter, de aandachtige, is een omzichtig schouwer en schepper. De verwezenlijker van een schaarse, maar schone zekerheid. Want het spreken van de grote aandachtige, J.H. Leopold, houdt meer in dan een vraag:

Is er in mij de aandacht niet
van verzen en hun stil verricht
inschikken tot dit klein gedicht
van iets geluk en licht verdriet?

Het kon de indruk wekken dat wij in voorgaande paragrafen de muze bitter links lieten liggen. Wij menen dat zij herhaalde malen stellig te vermoeden was en beklemtonen dat de eerste aanloop tot het gedicht, het is klaar, te zoeken is in een impuls dat het lukken der aandacht mogelijk maakt. Ieder dichter heeft ogenblikken, waarop hij schrijft wat hij normaal niet zou gekund hebben. Hij is meer of min geïnspireerd. En wij willen de inspiratie niet verkleinen door er een matrijs van vondsten en invallen van te maken; wij herkennen haar aan de visie-op-een-geheel. Dit visionnaire neemt echter niet weg dat, als het niet allesoverweldigend wordt, daarnaast een goede plaats overblijft voor de rectificerende en volledigende aandacht. Weet nochtans een dichter, een ware en onvermengde dan, het onvatbare waardoor hij bezocht wordt zuiver te houden tot in de uitwerking van het gedicht toe, dan schrijft hij uit een bron, ‘en wenst niet meer’. Maar dergelijke gelukkigen zijn, naar we menen, niet zo talrijk. Zij zijn de echten en daarom reeds grote uitzonderingen. De aandacht valt bij hen met intuïtie en leven volledig samen en is derhalve haast onbewust. Toch achten wij het onmogelijk over deze volle inspiratie uit te weiden. Want wat men boven alles liefheeft wordt niet ontleed, men kust het of zwijgt als men niet waardig werd bevonden. Het was dan ook over de minder gelukkigen dat wij het hadden, toen wij de aandacht en haar rol in het scheppingsproces wilden bepalen, over de dii minores misschien, sed dii.