Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 92

[p. 238]

Kroniek der Afrikaansche letterkunde
Die Afrikaanse toneel
Deur Dr. Abel Coetzee.

As ons die Afrikaanse Toneel bespreek, dan is ons by die Aspoestertjie van die Afrikaanse kultuur. Van meet af is dit die kultuurbestanddeel wat die minste aandag ontvang het, en wat tot betreklik onlangs uitsluitend gerus het in die hande van die liefhebberyspelers en die liefdadigheid.

Daar is 'n hele aantal redes waarom dit so sal wees; van hulle is die belangrikstes seker die pionierstoestande met aanvanklik 'n klein en later 'n erg verspreide bevolking, die Calvinistiese afkerigheid van die teater, en dan die afsondering en vereensaming ten opsigte van die kultuurhaarde in ons Europese stamlande.

Waar daar bevolkingsknope ontstaan het, met besoldigde groepe wat min of meer gevestig was, het ons baie vroeg in die geskiedenis liefhebberytoneelgeselskappe, soos in die geval van Kaapstad. Oor die vroegste tydperk word ons uitstekend ingelig deur F.C.L. Bosman: Drama en Toneel in Suid-Afrika, Dl. I 1652-1855 (De Bussy, Amsterdam en Pretoria 1928 - Akademiese proefskrif).

Oor die hele land bly die toneellewe feitlik in die hande van liefhebberyspelers, wat soms korter en soms langer bedrywig bly en byna altyd in diens van liefdadigheid.

Dan kom daar byna aan die einde van die eerste kwart van die huidige eeu skielik 'n oplewing en 'n grondige verandering.

Die eerste wereldoorlog het by ons 'n sterk oplewing van die nasionale volksgevoel bewerkstellig, wat op allerlei kultuurterreine waar te neem val. Een van die uitingsvorms wat dit aangeneem het, was juis die nouer aanhaling van Vlaamse en Hollandse bande. In 1919 kom die Vlaming Modest Lauwerys, voordragkunstenaar, vir die eerste keer na Suid-Afrika. Sy voordragreis loop uit op 'n sterk belangstelling vir hierdie soort kuns, en nou volg die bedrywighede van Stephanie Faure, Gerrit Beukes, Danie Smal, e.a. Veral laasgenoemde twee reis die land af, en dis opvallend dat die beoefening van hulle kuns weer 'n diens van liefdadigheid staan (insameling van studiefondse vir vriende).

Die voordragreise was 'n noodsaaklike voorstadium vir wat sou volg vanaf 1926.

[p. 239]

Intussen het die beweging vir die sogenoemde kunswedstryde (Eisteddfoddau) veld gewin. Dis ook 'n beweging wat wortel in die nasionale beweging van na 1916. In die groot stede soos Johannesburg, Kaapstad, Pretoria en Bloemfontein, en later op kleiner dorpies, ontstaan kragtige verenigings wat sulke jaarlike kunswedstryde organiseer. Dit word 'n doeltreffende prikkel om nie net die beoefening van sang en instrumentale musiek nie, maar ook van voordragkuns en toneelspel te bevorder.

Die voordragreise en die kunswedstryde is die wegbereiders vir wat sou volg nadat Afrikaans in 1924 amptelik tot mede-landstaal verhef word. In 1926 kom die Nederlandse toneelspeler, Paul de Groot, na Suid-Afrika. Paul de Groot was soos 'n groot boom wat lang skaduwees in ons land gewerp het. Afgesien van sy eensydige beperkinge as akteur, was hy tog 'n sterk persoon met die vermoë om te lei en om jong spelers in die toneelkuns te oefen. Daarby het hy die nodige kennis, agtergrond en vorming gehad, en spoedig was sy reisende toneelgeselskap deur die land bekend, en sy voorbeeld het gewerk as aansteeklike prikkel. Sy aanvanklike sukses het talle jong spelers, wat by hom hulle eerste afrigting ontvang het, het met die rypwording van hulle talente weggeskeur van die ‘moeder’-geselskap en eie geselskappe gestig. Die eerste was wel die geselskap van Hendrik en Mathilde Hanekom. Dan volg die geselskappe van André Huguenet, Lydia Lindeque, Henri van Wyk. Uit Huguenet se geselskap is later afgestig die geselskap van Willem van Zyl en Wena Naudé (wat uiteindelik die geselskap van Wena Naudé alleen word), die van Anton Ackermann en Pikkie Uys, en die van Pierre de Wet (wat sy vorming deels in Engeland ontvang het). Van die genoemdes het Huguenet en Wena Naudé ook in die Nederlande opgetree.

Die veelvuldige geselskappe en geselskappies moes noodwendig 'n verdeling van kragte en van talent veroorsaak, waarop 'n insinking volg. Deels dra dit daartoe by dat Paul de Groot hom in die dertiger jare in Johannesburg vestig en planne beraam om 'n Afrikaanse beroepstoneel hier te stig. Sy planne word slegs tot geringe mate met sukses bekroon; van die blywendste resultate uit hierdie tydperk van sy werksaamhede is die latere toneelloopbaan van Henriette de Waal (opleiding in Londen) en die uiteindelike stigting van die beroepstoneelgeselskap ‘Die Afrikaanse Teater’ - wat nie besonder sterk lewensvatbaar is nie, by gebrek aan deskundige en kragtige leiding. Paul de Groot het voor die uitbreek van die jongste oorlog Johannesburg verlaat en is in die oorlogsjare oorlede.

Paul de Groot het dus die tydperk van die reisende beroepstoneelgeselskappe ingelui. Hulle het 'n bonte lewensloop gehad. Die bedrywighede van die geselskappe laat twee duidelike rigtings sien: aan die een kant staan die paar geselskappe wat hoë ideale nastreef en wat slegs hoogstaande stukke, Afrikaans en Europees, op die planke bring. Aanvanklik hoort Hendrik Hanekom se groep by hierdie rigting. Die suiwerste in hierdie rigting gaan egter Huguenet op, wat nie net 'n besonder talentvolle en veelsydige speler is nie, maar wat daarby oor 'n sterk persoonlikheid, ywer en 'n veelsydige kennis van die vaste-

[p. 240]

landse, Russiese en Amerikaanse toneel beskik (hy gaan herhaalde keer oorsee op studiereise). Dit spreek boekdele dat Huguenet voornemens is om eersdaags ‘Hamlet’ in Afrikaans ten tonele te voer.

'n Tweede rigting neem ons waar by die toneelgroepe waar die leiding minder deskundig en gevorm is. Hierdie groepe moes noodwendig in wedywering verval met die Engels-Amerikaanse bioskoop. Die resultaat was uiteindelik vervlakking: sensasie-stukke, onbegaafde en swak afgerigte spelers, ‘sangspele’, ‘grilstukke’, en 'n klugtige vertoning wat gemik was op die smaak van die ongevormde massa. By hierdie groepe het verval ingetree, en dis reeds duidelik dat hulle by die geringste ekonomiese teenslag van die toneel af moet verdwyn, sonder dat hulle verdwyning erg gevoel sal word as verarming.

Voordat ons die einde bereik van die tydperk wat deur Paul de Groot oorheers word, moet op nog 'n verryking gewys word vanuit Vlaandere. Kort nadat Paul de Groot met sy geselskap begin het, het die Vlaming, Plaat Stuitjes, na Suid-Afrika gekom en 'n eie beroepsgeselskap gestig. Die talent Plaat Stultjes en sy persoonlikheid het heeltemal verskil van die van sy voorganger. De Groot was 'n lang man, met die houding van 'n soldaat, en hy het meestal 'n oorheersende, dwingende rol op die planke vertolk. Sy heersersnatuur het in kragtige rolle die beste tot sy reg gekom. Agteraf beskou, was dit waarskynlik die oorsaak waarom soveel jong spelers sy geselskap verlaat en 'n eie, aparte loopbaan begin het. Plat Stultjes was daarenteen korter van gestalte, eg gemoedelik soos die Vlaming, minder stug en hooghartig as Paul de Groot, en 'n gevoeliger mens. Hy het meestal die intieme rol vertolk, dikwels die joviale, waar meer staat gemaak is op die suiwere belewing as die harde stemverheffing. Uit die aard van sy persoonlikheid spruit dan voort die feit dat hy ongelukkig, tot ons nadeel, minder aanleiding was tot die stigting van aparte geselskappe as sy oorheersende noordelike tydgenoot. As dit anders was, sou ons meer daarby gebaat het. Met sy dood tydens die oorlog, is sy werk voortgesit deur sy gade, Elsa Fouché.

Die tweede wereldoorlog, met sy tekorte aan alles en die inkorting van vervoergeleenthede, het die noodsaaklikheid vir die mindere geselskappe om teen die bioskope te wedywer verskerp, en dit verhaas die uiteindelike ondergang van die bepaalde soort beroepsgeselskappe.

Toe die beroepsgeselskappe so sterk begin opbloei, het die liefhebberygeselskappe die veld al meer en meer geruim. Oplaas het mens byna van geen amateurspelers van naam meer gehoor nie. Namate die mindere geselskappe egter hulle rol begin uitspeel het in die beroepstoneel, het daar allengs verandering gekom. Aarselend het die amateurgeselskappe alreeds in die jare onmiddellik voor die oorlog tekens van lewe begin toon. Ou amateurverenigings begin opnuut opvoer en nuwe groepe word gestig.

In Pretoria kry ons wel die kragtigste amateurtoneel, saamgevat in ‘Die Volksteater’ (vanaf ongeveer 1936), waar Anna Neethling Pohl die belangrikste dryfkrag is. Dis die enigste amateurgeselskap wat daarin geslaag het om

[p. 241]

elke kwartaal gereeld met hoogstaande stukke, Europees en Afrikaans, op te tree. Die peil van hulle strew kan mens aflei uit die stukke wat hulle opvoer: Maria Stuart, Die Vroue van Troje, verskeie stukke van Ibsen en van Leipoldt.

In Johannesburg het die ‘Afrikaanse Teater’, met Henriette de Waal in die leiding, eintlik meer die karakter van beroepsgeselskap. Verder is hier te noem die JAATS (Johannesburgse Amateur Toneelspelers), en die Masker (drie jaar oud). Ook hierdie twee geselskappe kom met ambisieuse stukke, waartoe hulle kragte dikwels tekort skiet.

In die Suide het ons die KAT (Kaapstadse Amateur-Toneelgeselskap). In Bloemfontein is geen georganiseerde groep nie, maar Anna Richter Visser is hier die leidende persoon by die sporadiese opvoerings.

Spesiaal vermelding verdien hier die optrede van Breytenbach in Krugersdorp. Hier het die Stadsraad die amateurtoneel onder sy beskerming geneem met die stigting van die Dramatiese Vereniging. Die vereniging skryf gereeld wedstryde uit om ons toneelliteratuur te verryk. Onder die leiding van Breytenbach kom dit uiteindelik so ver dat FATSA (Federasie van Amateurtoneelvereniginge in Suid-Afrika) in die lewe geroep is. Al die reeds genoemde, min of meer nasionaal bekende geselskappe en al die kleiner en plaaslike geselskappies het hierby aangesluit, en hulle hou nou jaarliks groot toneelfeeste in die een of ander groot kultuursentrum. Vir die amateurtoneel is dit 'n gebeurtenis van die grootste gewig.

Melding moet ook gemaak word van die feit dat Balthazar Verhagen, van die Koninklijke Toneelschool in Amsterdam, kort voor die uitbreek van die oorlog na Suid-Afrika verhuis en 'n toneel-leerskool in Pretoria stig. Met sy leerlinge voer hy ook betreklik gereeld ernstige stukke op.

Hierdie beeld sou nie volledig wees as daar nie ook in breë trekke melding gemaak word van die Afrikaanse rolprent nie.

Die oudste rolprent - ook uit die tyd van die nasionale oplewing in 1916 - is Die Voortrekkers, 'n geskiedkundige stilprent wat vervaardig is deur African Films, en waarvan die teks geskrywe is deur Dr. Gustav Preller, die bekende Afrikaanse geskiedvorser van die voortrekkertydperk. Dit sou byna twee dekades duur voordat dieselfde maatskappy die volgende Afrikaanse film - hierdie keer 'n spreekprent - sou vervaardig: In Die Wagkamer ('n eenbedryf van J.F.W. Grosskopf). Dieselfde maatskappy het so pas (1946) sy derde groot film gereed: Geboortegrond (verhaal en regie deur Pierre de Wet). Die maatskappy vervaardig ook Afrikaanse nuus- en dokumentêre films.

Die ekonomiese oplewing van 1938 met die stigting van die Reddingsdaadbond, wat ook vir die Afrikaner 'n plek in die handels- en nywerheidswêreld wil verower, sien die stigting van VOBI (Volksbioskope, Bpk.) wat reeds die lang spreekprent Donker Spore (verhaal van Langenhoven), Lig Van 'n Eeu (geskiedenis van ons kerk), en Pinkie Se Erfenis verfilm het.

'n Derde maatskappy, Uniefilms, het Wildsboudjie (Fritz Steyn) en Die Skerpioen (Hendrik Brand) verfilm; laasgenoemde is so pas voltooi.

Ook 'n amateur-filmgeselskap is gestig, RARO, wat slegs stil prente ver-

[p. 242]

vaardig. Van hulle kan genoem word: Newels Oor Mount Aux Sources, en Ons Staan 'n Dag Oor.

Met hierdie nuutste ontwikkeling betree Afrikaans vir goed die gekommersialiseerde vermaaklikheidswêreld, wat een van die klinkendste oorwinnings is in die taal- en kultuurstryd van die afgelope vyf jaar. Dis tewens ook een van die belangrikste tekens van groei. Trouens, hier het ons die blywende prikkel vir 'n gesonde amateur- en beroepstoneellewe.

Een aspek in verband met die films, wat minder bevredig, moet hier net genoem word. Daar is net 'n aanduiding dat by die vervaardiging van films terug gegryp word na verhale wat jare gelede opgang gemaak het in Afrikaans: Donker Spore, Die Skerpioen. Selfs die jongste, Geboortegrond, verwys na ouer toestande. Wil die film bij ons gesond groei, dan moet hy ook en veral in die volle Afrikaanse werklikheid staan.

By hierdie oorsig het ek natuurlik nie die dierefilms van Sangiro en van Beyers vergeet nie. Hulle werk is egter individuele pogings, wat ondanks die groot verdienstelikheid daarvan, nie uitgeloop het op georganiseerde pogings nie.

Ten slotte: die mins bevredigende gesigspunt van die saak bly nog altyd ons toneelliteratuur. Ons toneeltradisie is kort en ons vaardige dramaturge is uiters beperk in aantal.

Dit kan hier geensins die doel wees om 'n volledige oorsig te gee van ons beskikbare toneelwerke nie. Ek wil slegs die belangrikste persone met beknopte aanduidings vermeld.

Voor 1900 het ons niks blywends op die gebied van die toneel nie. Aan die einde van die eeu en die eerste paar jaar van die huidige eeu staan die klugte van Melt Brink. Die omvang is belangrik, maar van sy werk het dusver niks bly leef nie.

Dan volg die bedrywighede van die eerste geslag kunstenaars van die twintigste eeu, Jan Celliers, C. Louis Leipoldt. 'n Bietjie later volg C.J. Langenhoven, dan J.F.W. Grosskopf, en H.A. Fagan. Van hierdie persone is slegs nog Grosskopf en Fagan produktief en op peil.

Minder is die werk van Van Niekerk, en die omvang daarvan is ook gering. Meer belofte word openbaar deur die jongere Fritz Steyn.

Die sterkste figuur op hierdie gebied onder die jongere kragte, is egter W.A. de Klerk.

As mens in breë trekke mag karakteriseer, dan het ons die volgende kenmerke: Melt Brink - klugtig; Jan Celliers - nasionaal; Leipoldt - Ibsenagtig met toespitsing op die patologiese; Langenhoven - komies en didakties; Grosskopf en Fagan - nasionaal met toespitsing op die ekonomiese faktore wat die volkslewe beïnvloed; de Klerk - toespitsing van die aandag op die sielkundige, nie soseer patologiese in die mens.

Die beeld soos ek dit sien, toon dus 'n sterk opbloei van die amateurtoneel, 'n belowende vervaardiging van Afrikaanse spreekfilms, die verkwyning van die reisende beroepsgeselskappe en die nabloei van die bedrywighede van Paul de Groot, en 'n ontoereikende Afrikaanse toneelliteratuur.