Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 92

[p. 233]

P.E. Oyen
Losse kantteekeningen bij Montaigne

Het is Paul Morand, geloof ik, die, na Sainte-Beuve, beweert dat Montaigne is ‘un auteur sain à relire en des temps de trouble’. En of zij gelijk hebben! Ik weet er van mee te spreken. Want ik heb den raad van Morand en Sainte-Beuve gevolgd. Dank zij de ‘Essais’ kwam er weer klaarheid in mij, won ik den, door de oorlogsomstandigheden zoo vreeselijk gestoorden, zielsvrede terug. Ik weet nu voor goed dat ‘La plus grande chose du monde, c'est de scavoir estre à soy’. Ik tracht, doorheen de moeilijkheden, de hinderpalen en het lijden, het steeds te blijven. Niets is kostbaarder in dit leven. Wat is dit ‘scavoir estre à soy’ anders dan die ‘singleness of mind - de éénheid van geest’ waarover Charles Morgan ons heden ten dage zoo wondermooi spreekt. Dit ‘unum necessarium’ is zoo oud als de wereld zelf. Het blijft nochtans de verdienste van den auteur der ‘Essais’ er machtig te hebben toe bij gedragen ons den zielsvrede te helpen bewaren, ons te hebben geleerd steeds te blijven, naar het woord van Keizer Augustus in Corneille's ‘Cinna’: ‘maître de (soi) comme de l'univers’.

Het leven van den mensch is een voortdurend najagen van het evenwicht. Niemand bereikt het ooit volledig. Maar Montaigne is misschien wel de mensch die er het dichtst bijgekomen is, en dien gelukkigen toestand het langst heeft bewaard.

Toen enkele jaren geleden in Frankrijk door een bekend dagblad aan talrijke vooraanstaanden, de vraag werd gesteld welk boek zij bij voorkeur in de eenzaamheid gedurende hun verlof zouden meenemen, kreeg Montaigne's ‘Essais’ de meeste stemmen. Zooals Frans Erens, die het geval bespreekt in zijn studie over Montaigne, laat ook ik aan den lezer over daaruit een besluit te trekken.

Velen zien in Montaigne niets dan een babbelaar. En, zeker, Montaigne hield van babbelen. Hij spreekt over alles en nog wat. Maar over alles weet hij iets interessants te zeggen. Hij vindt goed dat men van thema verandert zoo dikwijls men wil, maar hij wenscht dat over elk thema het essentieele wordt gezegd. Hij wil orde in het babbelen: ‘C'est n'est pas tant la force et la

[p. 234]

subtilité que je demande comme l'ordre... On répond toujours trop bien pour moi si on répond à propos...’

Er werd gezegd dat Montaigne niets gelooft. Hij gelooft, integendeel, alles, tot het ongelooflijkste toe. Alles lijkt hem mogelijk. Het leven is zoo mysterieus! Hij meent niet de waarheid in pacht te hebben, hij zoekt er aldoor naar.

Men mag de ‘Essais’ openslaan op gelijk welke bladzijde, steeds treft ons een waarheid, altijd vinden wij er iets nuttigs. Zulks gebeurt alléén met den Bijbel. De Bijbel en de ‘Essais’ het zijn twee boeken waarin wij dagelijks zouden moeten lezen: het eerste om bovennatuurlijk, het tweede om natuurlijk te leeren leven. Dan zou, in waarheid, van ons kunnen getuigd worden dat wij doen aan ‘humanisme intégral’.

Wij denken wel eens: ‘Hier slaat Montaigne den bal toch mis!’. Maar wanneer wij dan even over de zaak nagedacht, of wanneer het leven ons door ondervinding rijker gemaakt heeft, dan komen wij toch tot het besluit dat hij weer gelijk heeft. Montaigne heeft altijd gelijk.

De ‘Essais’ zijn meer dan een boek. Zij zijn het leven zelf. Montaigne misvormt niets. Hij tracht alles zoo trouw mogelijk te interpreteeren. En dit alles - daardoor is deze levenskunstenaar een kunstenaar tout court - wordt weergegeven in een éénigen stijl, een stijl die, naar het woord van Sainte-Beuve is ‘une épigramme continuelle ou une métaphore toujours renaissante’.

Montaigne heeft zijn stijl niet van meetaf aan gevonden. Hij begint met Seneca en Plutarchus na te bootsen. Maar hij wil zichzelf zijn, in hetgeen hij zegt en in de manier waarop hij het zegt. Hij wil dat men in zijn boek herkenne ‘le port, le visage, la voix’, heel de houding van den ‘seigneur de Montaigne’. Hij wil dus niet weten van een schoolschen, pedanten stijl. Zijn stijl moet het karakter dragen van zijn steeds wisselende gemoedsstemmingen. ‘Comme à faire, à dire aussi je suis tout simplement ma forme naturelle’ schrijft hij: ‘Le parler que j'aime, c'est un parler simple et naïf, tel sur le papier qu'à la bouche; un parler succulent et nerveux, court et serré, non tant délicat et peigné comme véhément et brusque... J'aime l'allure poétique, à sauts et à gambades...’

Montaigne wil niet weten van het onpersoonlijke der logica en der rhetoriek, van de procédé's en de cliché's der philosofen en redenaars van zijn tijd. Hij kent maar één meester: de natuur. Men heeft, nopens die houding, gesproken van laksheid en van onmacht. Men vergeet alléén dat het er voor Montaigne in de allereerste plaats op aan kwam zoo waar en zoo rechtzinnig mogelijk te zijn. Hij wil alles tot in de fijnste nuanceering weer-

[p. 235]

geven. Hij vreest maar steeds niet nauwkeurig, niet precies genoeg te zijn. Daarom wil hij van geen artificieele orde weten. Hij geeft zich heel en al over aan den natuurlijken gang van zijn geest, hij wil er de ‘nonchalance’ en de ‘escapades’ van weergeven: ‘mon style et mon esprit vont vagabondant de même’. Hij is niet bezorgd om compositie. Hij zoekt vóór alles de spontaneïteit. Men zal zeggen: ‘Maar door zichzelf te schilderen heeft hij toch niet, zooals beweerd werd, het leven en den mensch geschilderd!’. Toch wel. Hij spreekt maar aldoor over zichzelf. Maar hijzelf is ‘de’ mensch, want door zich te schilderen ‘tout nu’ heeft hij bewezen dat ‘chaque homme porte la forme entière de l'humaine condition’.

Het gebeurt meer dan eens dat Montaigne het tegenovergestelde beweert van hetgeen hij éénige bladzijden tevoren zegde. Hij is onlogisch, zooals het leven zelf.

Wie heeft er ook weer gezegd dat Montaigne tot luiheid aanspoort? Wie hem aandachtig heeft gelezen weet dat zulks onwaar is. Paul Stapfer en Gustave Lanson hebben in hun werken over hem zeer duidelijk doen opmerken dat zijn wijsbegeerte een heroïeke is. Zij beweren dat hij met Corneille zou gedweept hebben, indien hij hem mocht gekend hebben. Natuurlijk zou de man, die de oude Romeinen zoo bewonderde en er zoo fier op ging ‘citoyen romain’ te zijn, een voorliefde hebben gehad voor hem ‘qui peignit les Romains si grands, selon son âme’. En verder, is er niet meer moed en wilskracht noodig om in alles steeds maat te houden dan om zoogezegde heldendaden te verrichten? Op het slagveld een held zijn is dikwijls niet moeilijk. Er een zijn in het dagelijksch leven is het wel. In dien zin is Montaigne een held.

Er is voor Montaigne maar één philosofie: het leven zelf. Hij spot met de philosofieën, die, in plaats van den mensch serener te maken, zooals het zou moeten zijn, hem nog onrustiger maken dan hij vroeger was. Een philosophie die ons niet beter en gelukkiger maakt heeft voor hem geen waarde. ‘L'âme qui loge la philosophie doit, par sa santé, rendre sain encore le corps; elle doit faire luire jusque au dehors son repos et son aise’. En hij, dien Elie Faure, niet ten onrechte noemt ‘l'homme le plus intelligent du monde’, zegt: ‘L'intelligence qui nous a été donnée pour notre plus grand bien, l'emploierons nous à notre ruine?’. Montaigne weet dat er een grens is aan alles. Ook aan het verstand. Wij kunnen niet alles begrijpen. Wij kunnen alléén begrijpen dat wij niet kunnen begrijpen.

Als er iemand is die niet van huichelarij kan beschuldigd worden, dan is het wel Montaigne. Niemand is rechtzinniger, eerlijker, openhartiger dan hij. Hij zegt alles over zichzelf, het kwade zoowel als het goede. Hij heeft een afkeer van fanatisme. Hij haat de leugen onder alle vormen. Hij overdrijft

[p. 236]

wel eens - ‘il est de Gascogne!’ - maar hij liegt nooit.

Hij houdt van zijn vaderland, hij doet zoo goed mogelijk zijn plicht, maar hij is vooral een wereldburger: ‘J'estime tous les hommes mes compatriotes, et embrasse un Polonais comme un Français, postposant cette liaison nationale à l'universelle et commune’.

Er werd over weinig schrijvers op meer tegenstrijdige wijze gesproken dan over Montaigne. Dat komt omdat zoo weinigen hem volledig hebben gelezen en de meesten hem slechts door fragmenten kennen. Er dient toegegeven dat deze uitzonderlijke mobiele geest niet gemakkelijk te vatten is. Maar de lichtzinnigheid heeft veel dwaasheden in het leven geroepen die bij een betere kennismaking hadden kunnen vermeden worden. Ik ken ook niemand, op wien het gezegde van Renan: ‘Que ne m'a-t-on pas fait dire et que n'ai-je point dit!’ meer toepasselijk is dan op Montaigne.

Dr. Armaingaud heeft een studie geschreven over Montaigne ‘considéré comme instrument d'hygiène’. Hij beweert dat iemand die regelmatig de ‘Essais’ leest en de lessen die zij bevatten in practijk stelt, wel vijftien of twintig jaar langer zal leven dan hij zou geleefd hebben indien hij het boek niet hadde gekend. Het is veel gezegd, maar dit is, in elk geval, zeker: de omgang met Montaigne maakt gelukkiger, brengt ons op een wonderbare wijze in harmonie met het Heelal. Harmonie!

De werkelijke leerling van Montaigne is niet de lezer die wil doen zooals hij deed, maar die tracht zich-zelf te blijven, volledig. Hij wil dat iedereen zich ontwikkele volgens zijn persoonlijke geaardheid. Er is geen minder tyranniek meester dan Montaigne. Hij laat iedereen in alles vrij.

Pascal, die nochtans zooveel aan hem te danken heeft, valt Montaigne zeer heftig aan. Hij is onrechtvaardig; hij is zelfs fanatiek. Waarom die aanval? Omdat Pascal wenschte te zijn zooals Montaigne en er, met den besten wil ter wereld, niet in slaagde.

De ‘Essais’ zijn op den kerkelijken Index blijven staan. Maar men heeft nu ingezien dat men er overdreven streng voor is geweest. Te allen kante rijzen rehabilitaties op. ‘De Christelijke wijsgeeren der XVIIe eeuw hadden van hem een beeld gemaakt dat geenszins met de waarheid strookte’, klinkt het bij Jan van Nijlen. En bij Frans Erens, jaren vroeger reeds: ‘Montaigne was iemand, die van de wereld genoot, maar volstrekt niet de goddelooze of ongeloovige, zooals hij door Bossuet en Pascal, ja zelfs door de latere Encyclopedisten wordt voorgesteld.’ Dit wordt beaamd door de meest eminente Montaigne-kenners in Frankrijk, een Fortunat Strowski, een Jean Plattard, een Pierre Moreau, en indien Pierre Villey ware blijven leven zou hij

[p. 237]

zeker deze bewering bijgetreden zijn. Marc Citoleux met zijn ‘Le vrai Montaigne, théologien et soldat’ en vooral l'abbé Dréano met zijn door de Sorbonne met de hoogste onderscheiding aangenomen thesis over ‘La Pensée religieuse de Montaigne’ hebben definitief een einde gesteld aan een te lang verspreide legende. Wij weten nu dat Montaigne geen Voltaire was. Hij was een uitgesproken Renaissancistisch Roomsch-Katholiek. Hij die aan alles twijfelt heeft nooit de goddelijkheid van de Kerk willen in twijfel trekken. Hij heeft daarover een heel schoon woord gezegd, een heel nederig woord, dat tevens een groote waarheid is: ‘Ou il faut se soumettre du tout à l'autorité de notre police ecclésiastique, ou du tout s'en dispenser. Ce n'est pas à nous à établir la part que nous devons d'obéissance’.

De sleutel van het leven en het werk van Montaigne lijkt mij ook de klassiek geworden vriendschap met La Boétie. De invloed van die vriendschap op de ‘Essais’ is ontzaglijk geweest. Wie met die vriendschap geen rekening houdt heeft niets van Montaigne begrepen. Zij was het groote avontuur van zijn leven. Over niets heeft hij mooiere, roerender bladzijden geschreven.

Na er op te hebben gewezen dat Montaigne de Fransche Horatius is besluit Emile Faguet zijn studie over den schrijver der ‘Essais’ als volgt: ‘On devrait les lire tous les deux sérieusement, vers vingt ans, pour apprendre comment il faut prendre la vie; on les lit beaucoup tous les deux vers la fin de la vie, pour apprendre comment on aurait dû vivre’. Inderdaad, bij wien kan men betere wereldsche levenslessen opdoen dan bij den wijsgeer van het ‘gezond verstand’?

Een bewijs van de actualiteit van Montaigne? Een bewijs dat hij inderdaad is ‘un auteur sain à relire en des temps de trouble’? Deze woorden uit het derde deel van Mauriac's ‘Journal’, geschreven tijdens angstige, onzekere, neerdrukkende dagen in het begin van den voorbijen oorlog: ‘Je possède ce bonheur qu'une lecture m'aide encore à vivre. Montaigne me secourt davantage que Pascal’. Verrassende bekentenis! Want wie zou ze van den schrijver van ‘Blaise Pascal et sa soeur Jacqueline’ hebben verwacht?

Men heeft gezegd dat zoo het menschengeslacht zou uitsterven, God maar de spelen van Shakespeare hoefde ter hand te nemen om te zien hoe de mensch op aarde er uit zag. Hetzelfde kan gezegd worden van Montaigne's ‘Essais’. In dat boek leeft voor eeuwig, op de meest intense wijze, ‘de mensch’.