Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 91

[p. 551]

Kronieken

Kroniek van de Middelnederlandsche letterkunde
door Dr J. van Mierlo S.J.

Fr. Closset. - La littérature flamande du Moyen-Age. - Bruxelles, Office de Publicité. - 89 blz.

Toen ik dit werkje ontving, was mijn eerste beweging den schrijver van harte geluk te wenschen. Ik verheugde er mij over, dat er nu ook eens een degelijke en tamelijk uitvoerige geschiedenis van de Middelnederlandsche letterkunde in het Fransch zou bestaan. Het onderwijs in de Middelnederlandsche letterkunde toch wordt voor onze Franschtalige studenten bemoeilijkt door het ontbreken van een behoorlijk handboek. Zulk een werkje zou ook uitstekend dienst kunnen doen, om, zooals schr. het uitdrukt, bij de Franschtaligen belangstelling op te wekken ‘dans une production littéraire qui s'insère dignement dans l'ensemble de la littérature mondiale.’ Zoo was mij deze onderneming zeer sympathiek. Dat mijn bespreking tot mijn groot spijt anders is uitgevallen, is werkelijk niet mijn schuld.

Bij een eerste kennismaking, meende ik uit de algemeene inrichting al spoedig mijn eigen opvattingen te herkennen: zij is wel dezelfde als bij mij.

Ook Closset neemt een Oudnederlandsche letterkunde aan. Toch wijs ik één van zijn veronderstellingen af, omdat ze mijn opvattingen verdacht zou maken. Ik neem wel oudere Frankische epische liederen aan; maar of die bij ons vroeger tot epos werden bewerkt, betwijfel ik zeer.

Bij de epische poëzie wordt ook, als bij mij, Karel ende Elegast voorop afzonderlijk besproken. De Littérature d'inspiration chevaleresque wordt dan ingedeeld in Epopées Franques, Epopées courtoises, en Romans orientaux.

Onder de Geestelijke epiek zijn wij wel verwonderd de Limburgsche sermoenen vermeld te zien; nog wel als behoorende tot de XIIe eeuw. Dat hier geen drukfout in het spel is blijkt hieruit dat die vermelding komt onmiddellijk na Sint Servatius van Veldeke. Het overige sluit bij mijn uiteenzetting aan.

Bij het dierenepos word ik eens uitdrukkelijk vermeld, te zamen met J.W. Muller, als voorbeelden van specialisten, die op vroeger met klem verdedigde theorieën zijn teruggekomen. Zoo zou J.W. Muller hebben erkend, dat Aernout nooit heeft geleefd, terwijl ik mijn vergissing omtrent de oorspronkelijkheid van ons gedicht zou hebben ingezien. Welnu J.W. Muller heeft nog in zijn laatste uitgave Aernout niet opgegeven; terwijl ik het ben, die meen bewezen

[p. 552]

te hebben dat Aernout nooit heeft bestaan. Wat J.W. Muller echter wel heeft toegegeven is, dat onze Reinaert in zijn oorspronkelijke redactie nog uit de XIIe eeuw zou kunnen dateeren, en dus hoegenaamd niet uit den tijd der gemeentewoelingen stammen, waarmede het epos trouwens niets te maken heeft. Voor de Franschtaligen geeft Prof. Closset wel een uitvoerige uiteenzetting van dit merkwaardig gedicht en zij zullen er hem dank om weten. In de bespreking echter komen nogal eenige onnauwkeurigheden voor.

Bij de burgerlijke poëzie gekomen meent de schrijver, dat deze haar vlucht neemt omstreeks 1350. Van Maerlant vormt den overgang. Maar Van Maerlant was vóór 1300 reeds overleden en de groote burgerlijke dichters die hier bedoeld worden leefden in de eerste helft der eeuw, vóór 1350!

Bij Ruusbroec wijkt schrijver van mij en van de katholieke geleerden af, om wel eens Maeterlinck aan te halen en Ruusbroec in verband te brengen avec la sagesse hindoue. Weinig betrouwbaar! De werken van onzen mysticus worden door elkander aangehaald, zonder eenige chronologische orde (de uitgave van het Ruusbroec-genootschap is ook onbekend). Tot onze groote verbazing zien wij hier als eerste werk nog vermeld het Boec der Twaelf Dogheden; terwijl wat verder toch weer met mij ditzelfde werk aan Godefridus Wevel wordt toegeschreven! En zoo, naarmate wij verder bladeren, worden wij steeds pijnlijker getroffen door allerlei vergissingen, onnauwkeurigheden en verwarde voorstellingen. Gewone gebreken in dergelijke handboeken van letterkundige geschiedenis kwamen steeds duidelijker uit: een zekere phraseologie, vage, op geen analyse berustende beoordeeling; cliché-taal; onjuistheden in het feitenmateriaal, zonderlinge uitdrukkingen; halve waarheden, die wel op iets schijnen te duiden, dat echter verkeerd begrepen werd.

Ik was tot nog toe verontschuldigend kleinere foutieve of vage uitdrukkingen en voorstellingen voorbij gegaan. Aldus b.v. bij Veldeke. De Eneis heet ‘commencée en 1174 à la cour de Clèves, terminée en 1185 à la cour de Thuringe’: feitelijk was de Eneis voor de drie vierden af, toen zijn handschrift den dichter in 1174 te Kleef gestolen werd; hij kreeg het later in Thuringen terug om het te voltooien. Wat verder: ‘Il fit connaître à l'Allemagne des bords du Rhin ses adaptations flamandes de la chanson d'amour, de la chanson de geste et de la rime de France’. Ik meen te begrijpen wat dit wil zeggen. Maar Eneis is geen chanson de geste; en wat bedoelt ‘la rime de France?’ Veldeke bracht tegenover het onregelmatig lange en korte assoneerende vers der Duitschers het regelmatige vers met het zuivere rijm. Dan nog ‘l'original de ses oeuvres ayant disparu’; dit is waar voor Eneis en de lyrische poëzie, niet voor St. Servatius.

Bij Jacob van Maerlant drongen zich nog erger onnauwkeurigheden op. Van Maerlant zou den overgang vormen met de burgerlijke school van 1350! Dan heet het: ‘Il chercha d'abord son inspiration dans la littérature chevaleresque. On lui doit une Histoire van Troyen, un Alexanders Yeesten d'après un modèle français de Gauthier de Châtillon, qui, lui-même s'était inspiré d'un texte latin.’ Zoo staat het er. Zoo worden ook hier, zonder eenige, chronologische of methodische orde, twee romans vermeld, geheel toevallig zou

[p. 553]

men meenen. Van de Histoire van den Graal, Merlijn, Torec geen woord. Ja, Merlijn wordt later aangehaald, maar als een Satansproces! (blz. 40). Waar is alleen, dat er in Merlijn ook een Satansproces voorkomt! Bij de Histoire van Troyen wordt geen bron aangegeven, wel bij Alexanders Yeesten. Maar, hebben wij hier goed gelezen? Zou men Gauthier de Châtillon niet kennen? Niet weten, dat hij een beroemd Latijnsch, geen Fransch dichter is, en dat zijn Alexandreis een Latijnsch epos is, dat veel op de scholen werd gebruikt? Die onwetendheid verontrust mij zeer. Wat dan de volgende opmerking betreft, ook hier dezelfde vaagheid: d'un texte latin. Voornamelijk daar wij hier moeten vermoeden, dat schr. weer verwart. Er wordt nl. gewoonlijk op gewezen, dat de Alexandreis ten minste den Romeinschen geschiedschrijver Quintus Curtius volgde, terwijl de gewone Alexander romans bouwen op Pseudo-Callisthenes en andere fabelachtige bronnen. ‘Confondant le roman avec l'histoire, il ne distingue plus la part de l'imagination’, enz. Hier hoor ik mijn stem. Het heet dan: ‘Soucieux de plaire à ceux qui, à l'époque, comprennent le thiois (wat moet dat beteekenen?), cherchant donc à entrer en contact avec le peuple, il sent que celui-ci réclame surtout du vrai et de l'utile, et il entreprend de devenir l'éducateur de la bourgeoisie naissante.. Van Maerlant devient un écrivain social.’ Maar nergens vernemen wij bij Van Maerlant dat hij zich tot het volk wilde richten, dat hij het leven van het volk wilde deelen of het volk wilde leiden: wij merken niet eens, dat hij ten tijde van de groote gemeentewoelingen leefde; terwijl wij hem integendeel voornamelijk bij edellieden aantreffen, nog wel Hollanders, waaronder graaf Floris V, die zijn voornaamste gunners zijn.

Nog wat verder: Maerlant ne préconise pas un mysticisme ascétique (?) ni le mépris du monde, mais l'amour du prochain. Point de sentimentalité. Il suffit d'avoir conscience des tares sociales découlant d'une fausse interprétation de l'Evangile et des Actes des Apôtres.’ Hoe hangt dat samen? Wat komen les Actes des Apôtres hier doen? En verder: ‘Et il trouvera des paroles cinglantes pour dénoncer l'injustice de la propriété privée (maar waar toch?) ...surtout dans son oeuvre principale, avec ses dialogues répartis en strophes, conçus non point dans la triple forme de la strophe provençale (mijn stem; maar ik sprak niet van den drievoudigen vorm, wel van de drieledigheid der provençaalsche strophe!, mais selon la forme des hymnes latins: trois vers sur deux rimes (??) aab aab aab, dont les rimes b sont plus courtes (soms) et comme une suite de la rime couée (???) tandis qu'un treizième vers avec rime b termine la dernière strophe (??) (iedere strophe!) et s'appelle clausule.’ Wie dit wil begrijpen, vergelijke wat ik schreef in mijn geschiedenis: ‘Zij (de Strophische Gedichten) zijn gesteld in strophen, die niet volgens de drieledige indeeling der Provençaalsche poëzie zijn gebouwd, maar volgens die van Latijnsche kerkhymnen, met 13 verzen op slechts twee rijmen (aab aab aab aabb), waarin de b-rijmen meestal korter zijn dan de a-rijmen en als een nasleep van het distichon (rime couée, caudata), terwijl er dan nog een dertiende vers, b-rijm, aan toegevoegd wordt om de strophe af te sluiten, die

[p. 554]

daarom ook clausule heet.’ Ik sprak dus van 13 verzen, niet van trois, het b-rijm is niet een ‘suite de la rime couée’, maar van het distichon aa, en zelf rime couée; en het dertiende vers besluit niet de laatste strophe, maar iedere strophe! enz...

Dat zijn enkele kantaanteekeningen bij een paar bladzijden. Ik zeg niet dat het overal zoo is; doch voortdurend stuit men op dergelijke vaagheden, onnauwkeurigheden, zonderlinge beweringen. Dat komt nog verder herhaaldelijk voor. Slechts één voorbeeld nog. Sprekende van Dire Potter, na Der Minnen Loop te hebben vermeld, heet het: ‘il écrivit également Pyramus ende Thisbé, Hero ende Leander, et Lympiose.’ Ik had gezegd: ‘Tot zijn beste verhalen behooren Pyramus en Thisbé, Hero en Leander, vooral Lympiose’; maar dat zijn geen afzonderlijke werken; dat zijn verhalen, waarmede hij de leer van zijn hoofdwerk opluistert. En zoo zijn er vele. De plaats ontbreekt om te wijzen op de talrijke vergissingen, wanneer het godsdienstige zaken betreft. Alleen dit: sprekende van de mysteriespelen, zegt hij ‘tels ces drames de l'annonciation que l'on jouait chaque année à Bruxelles’. Bedoeld worden de Zeven Blischapen, waarvan er ieder jaar één te Brussel werd opgevoerd en waarvan de Boodschap de eerste was! De zevende stelt voor ‘l'Ascension, qui récompense Marie de son humilité’, inplaats van l'Assomption, de ten hemel opname van O.L. Vrouw.

Het ergerlijkste echter is, dat schr., onder een schijn van voorname objectiviteit, gaarne bij onze Middeleeuwsche schrijvers vrijzinnige, onkerkelijke, socialistische, misschien communistische strekkingen ontdekt, behept als hij is met allerlei vooroordeelen tegen het katholicisme. Zoo verklaart zich zelfs zijn houding tegenover Ruusbroec. Zoo zijn behandeling van de didactische dichters. Ook van Maerlant wordt bijna een moderne vrijzinnige socialist. Er wordt zelfs geïnsinueerd, dat onze dichter de Kerk met hare hiërarchie zou hebben verworpen, maar omdat dit openlijk gevaarlijk was, hare bedienaars zou hebben bestreden! Waar gaan wij met zulke geschiedschrijving naar toe? Van de H. Schrift heet het eenmaal dat zij in de XIVe eeuw vertaald werd ‘par bribes et morceaux’ wat den indruk moet wekken, dat er geen vertaling van de H. Schrift bestond vóór de Hervorming. De geestelijke literatuur van de XVe en XVIe eeuw wordt geheel verwaarloosd, de geestelijke liederen nauwelijks vermeld. Toch waren er onder die godsdienstige werken enkele van Europeesche vermaardheid.

Want deze geschiedenis van onze Middeleeuwsche letterkunde eindigt, zooals de mijne, met Anna Bijns en Marnix van St. Aldegonde. Maar, zooals te verwachten was, in een gansch anderen geest. Marnix wordt hier nogmaals verheerlijkt als misschien de grootste figuur uit de letterkunde van de XVIe eeuw, al wordt betreurd, dat de strijd hem heeft belet zijn verdraagzaamheid en zijn humanisme zoo ver door te zetten als zijn Hollandsche tijdgenooten. Nu was Marnix een der meest onverdraagzame Calvinisten van zijn tijd, die zelfs den beeldenstorm toejuichte, wiens eenig levensdoel steeds was ons land aan het Calvinistisch Frankrijk over te leveren. Zijn schotschrift, de Biencorf,

[p. 555]

waarmede ernstige, zelfs niet-katholieke geschiedschrijvers verlegen zitten, wordt hier, met Quinet en Bayle, nog eens opgehemeld, alsof onze kennis over Marnix bij Quinet en Bayle was blijven stilstaan. Hoe katholieken het beoordeelen wordt niet eens de vermelding waardig geacht. En niet Bayle, maar reeds de Jezuïet Davidt, had de verwantschap met Rabelais ontdekt.

Ik kan heel goed verdragen, dat iemand met mij van meening verschilt over een of andere geschiedkundige persoonlijkheid. Wie mij kent weet dat genoeg, al kom ik nog zoo scherp voor mijn overtuiging uit. Maar laat dan die meening steunen op een objectief onderzoek! Laat ze wetenschappelijk verantwoord zijn.

Heb ik dan niets goeds te zeggen over deze onderneming? Jawel, en ik herhaal het, ik stond er aanvankelijk zeer sympathiek tegenover. Vanwege een Waal vond ik het zeer verdienstelijk, dat hij onze letterkunde bij de Franschtalige landgenooten wilde inleiden. Ik was dan ook bereid enkele altijd mogelijke vergissingen door de vingers te zien. Ik vind het plan zelf uitstekend: bij de grootere werken en schrijvers voornamelijk stil te staan. Zoo wordt Karel ende Elegast, aan de hand van St. Genois, Beatrijs, aan de hand van Guiette, Reinaert vooral, volgens Stecher, Lanseloet van Denemarken uitvoerig naverteld; terwijl ook plaatsen uit Hadewijch, uit Ruusbroec, uit onze didactische dichters, wat toevallig wel is waar, enkele romances worden vertaald. Voor de bestemming van het werkje is deze methode alle aanbeveling waard. Oorspronkelijk werk zal wel niemand hier hebben verwacht. Aan de vele literatuur-geschiedenissen had schrijver een houvast. Ik zie dat hij zich voornamelijk bij mijn geschiedenis aansluit. Het kan mij slechts genoegen doen. In een werkje echter als dit, waar de bevoegde lezer mij voortdurend in terug zal vinden, mocht dit wel eens, zij het ook in het algemeen worden erkend.

Zelfs de opmerking van het besluit, dat wij niets aan de Duitsche literatuur verschuldigd zijn, is nog specifiek van mij: ik meen de eerste te zijn geweest, die daarop, tegen de bij Nederlandsche geschiedschrijvers gangbare meening, de aandacht heb gevestigd. En die opmerking werd in mijn onder de Duitsche bezetting verschenen uitgave niet gezuiverd.

Ik neem niet aan, dat men, zelfs in schoolboeken of in vulgariseerende werken, klakkeloos en zonder eenige vermelding, de persoonlijke uitkomsten, bevindingen, opvattingen van een bepaalden geleerde mag overnemen: dat is en blijft diens eigen geestelijk patrimonium. Unicuique suum. Een algemeene verklaring in dien zin, of telkens een opgave van de bron met een aanwijzing van wiens eigendom iets is, ware althans gewenscht.

Nu het werkje er toch is, verheug ik er mij over, doch wensch dat het spoedig tot een nieuwen druk mag komen, waarin al die vergissingen worden goedgemaakt. De schrijver late zich helpen door iemand die er het onkruid uit wieden kan. Dan ook zullen wij ons mogen verheugen in een degelijk handboek der Middelnederlandsche letterkunde in het Fransch, dat ik met vreugde tegemoet zie.