Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 91

[p. 501]

Ernest van der Hallen
Herinneringen aan Streuvels

Het is wel zóó dat de meeste auteurs zich in bizonderheden herinneren hoe in hen geleidelijk de lust of de drang tot schrijven ontstaan en ontwikkeld is, en velen hebben daarover onder den vorm van jeugdherinneringen belangrijke bladzijden geschreven.

Hoe het mij in die dingen vergaan is kan ik me volstrekt niet meer herinneren; ik weet alleen nog dat ik van in mijn vroege jeugd het gevoelen had geroepen te zijn om een dichter te worden. Twee dingen moeten daarbij een rol gespeeld hebben: vooreerst had ik een letterkundig-aangelegden broer die sonnetten dichtte en vertellingen schreef welke destijds, in de jaren tien tot veertien, verschenen in ‘Vlaamsche Arbeid’ en in een plaatselijk tijdschrift ‘Lyrana’. Deze broer van mij die jammer genoeg jong stierf, bezat een voor die jaren tamelijk belangrijke boekerij, waaruit ik, kind nog, door elkaar de gedichten van Gezelle las, de vertellingen van Jozef Anas, Nietzsche 's Zarathustra - astublieft! -, De kleine Joannes van Van Eeden, Tagore's ‘Wijzangen’ en ‘Hovenier’, en drie dikke bloemlezingen uit Streuvels. Ik kan toen twaalf tot veertien jaar geweest zijn, maar hoe gek het ook lijkt, ik was in dien tijd al vast besloten een groot dichter te worden, een droom die spoedig evolueerde tot het nuchterder bedrijf van den auteur.

Maar van toen af kon ik me mijn toekomst niet anders indenken dan als schrijver, en deze illusie hield nauw verband met de lectuur van Streuvels.

In die jaren van het ‘Epitome Historiae Sacrae’ en het ‘De viris Illustribus urbis Romae’ bestond de gansche dosis literatuur die in de school via het ‘Nederduitsch Leesboek’ in ons bereik gesteld werd, in fragmenten uit het werk van Kan. Muyldermans en Deken De Bo, vertalingen uit Kan. Schmidt, verzen van van Droogenbroeck en Ledeganck, van Duyse, Bilderdijk en De Genestet, een paar bladzijden uit een vertelling van den ouden Heer Justus van Maurik en eenige gedichten van René De Clercq, die aan dit leesboek al een geweldig modern en vooruitstrevend cachet gaven. Van Streuvels niets. Maar ik had de drie deelen van de bloemlezing uit de werken van Streuvels van Eerw. Heer J. Geurts die ik in de bibliotheek van mijn broeder vond, heimelijk stukgelezen, en gezwolgen in de natuurlyriek en den realistischen kijk op de menschen en dingen, en vooral in de ietwat gedruchte en zwaarmoedige atmosfeer waarin alle dingen bij dezen auteur gehuld waren, en die allicht in harmo-

[p. 502]

nie was met mijn eigen eenzelvig en melancholisch karakter; ik kon dus het leven en de menschen moeilijk anders zien dan met de oogen van Streuvels, en ook de zware sonore kadenzen van dit breede proza en de vreemde klank van zijn westvlaamsche dialekt dat ik dikwijls slechts ten halve verstond, werden voor mij spoedig de meest-volmaakte vorm van proza die ik mezelf wilde trachten eigen te maken, en die in mijn verbeelding slechts geëvenaard werd door van Deyssels' ‘Ik houd van proza!’ hetwelk mijn zuster bij elk familiefeest placht voor te dragen. Ik sloeg dus aan 't streuvelen, en ik herinner me nog uitstekend de zwaarmoedige parafrasen die ik tijdens de avondstudie in het college schreef met de suizende gasbekken boven mij, over den vodden-en-beenenkoopman Treite den Bemmel (ik hoop dat ik den naam juist schrijf: het is drie dozijn jaren geleden sedert ik die novelle las), van de twee jonge koeiertjes in het duivenhok, en van den stoker op een locomotief, maar het moet zijn dat mijn herinnering me in dit verband parten gespeeld heeft, want ik heb deze laatste novelle naderhand nooit meer terug gevonden bij Streuvels.

In die jaren moet overigens Streuvels reeds een zeer bekende figuur geweest zijn, waarvan de geschiedenis mondgemeen was in Vlaanderen, want ik kende het verhaal van den jongen man die de groote Noren en Russen las en vertaalde, bakker speelde in een klein Westvlaamsch dorp, aarzelend begon novellen te schrijven en bijna dadelijk ontpopte tot een auteur van groot formaat die niet alleen in eigen land druk gelezen en gewaardeerd werd, maar wiens boeken bovendien vertaald werden, en die gold als de heraut van Vlaanderens wordende kultuur. Bovendien was zijn naam gekoppeld aan dezen van Gezelle en Verriest die in die jaren een magischen klank hadden, en als de verpersoonlijking golden van adellijke kunst, geestelijke aristocratie en Vlaamsche kultuur, en bovendien van het Vlaamsch bewustzijn dat in die jaren heftig doorbrak. De Rodenbachfeesten te Roeselare waar mijn broer Streuvels gezien had en gesproken (dat zal hij er wel bij gefantaseerd hebben), en de Verriesthulde te Ingooigem waaraan Streuvels ook zijn deel had (ik was nog te jong om ondanks mijn smeeken mee te mogen), hielden mijn belangstelling voor dezen auteur voortdurend gespannen, en op den duur werd alles wat verband hield met Streuvels: portretten, boeken en foto's van zijn ‘Lijsternest’ haast een kwelling voor mij; zijn figuur was in mijn oogen omgeven met een atmosfeer van onwezenlijke romantiek. Ik las ‘Lenteleven’ in de Duimpjesuitgave, ‘De Oogst’ en ‘De Vlaschaard’ die ik ontleende in een parochiale Boekerij der stad, en ik herinner me nog dat ik ruzie kreeg van onzen klasleeraar E.H. Simons, omdat ik in het schrijfboek waarin we citaten uit onze lectuur dienden vast te leggen die ons om hun diepen zin of hun literaire schoonheid bizonder aangegrepen hadden, een bladzij overgeschreven had uit ‘De Vlaschaard’, waarin de auteur zinspeelde op de treurige gevolgen van den verdoken omgang van jongens en meisjes na kermisdronk en in den roes van opgezweepte zinnelijkheid. Blijkbaar had ik zelf den zin van die woorden niet gesnapt. Maar de lectuur van dit boek was ontegenzeggelijk ‘précoce’ geweest.

Tusschenin las ik in een of ander tijdschrift dat mijn broer thuis liet slinge-

[p. 503]

ren of dat ik heimelijk op zijn studiekamer wegnam, ook proza van Buysse, realistische novellen uit het Meetjesland en de Gentsche burgerij; vertellingen van mijn stadgenoot Frans Verschoren; de ‘Wandelende Jood’ van Vermeylen, en dergelijke dingen meer, maar die bladzijden grepen me op geen stukken na zoozeer aan als hetgeen ik van Streuvels onder handen kon krijgen. Zijn woorden openden mijn oogen voor het verrukkelijk gelaat der dingen; het uitzicht van lucht en wolken, boomen en landschappen, hoeven en menschentypen, dingen waar niemand ons op wees en waarvan het bewustzijn buiten den horizont van een halfwas-knaap pleegt te liggen. Er was het mysterie der dingen, de heimelijkheid van de schemering die aanschrijdt over de aarde, de wonderbare schoonheid van een koppel ploegende paarden, de verrukkelijke silhouette van een reeks kanada's of populieren tegen de avondlucht, de jubel van het licht der vroege morgenzon over het landschap, al dingen die me ontroerden en stil maakten, die in mij een droomerigheid en eenzelvigheid wekten welke mijn leeraars over mij het hoofd deden schudden. Ik zag de wereld en de menschen met de oogen van Streuvels, en leerde het leven te ondergaan zooals hij met zijn diepere levenservaring die onderging, doch mijnerzijds was dit gevoed door een vage vlottende melancholie, een overgevoeligheid die ikzelf voor artistieken aanleg hield, en een soort zelfbewustzijn dat mij me deed afzonderen van mijn collegekameraden die ik oppervlakkig vond. Mijn leeraars zullen het met mij in die jaren wel niet gemakkelijk gehad hebben. Ik weet nog hoe de aanhef van de schets ‘Boomen’ me deed sidderen van ontroering: ‘Twaalf ontzaggelijke, groote schaaiaards, reuzen van boomen, in 't gelid op den zoom van een hoogen barm, alleen te midden van 't bloote, open veld. Stevige achtkanters van de ouden eisch met stammen forsch opgeschoten, zwaar als moerpijlers die te schragen staan het wijde kroongebouw als een berg van groen, hoog in de lucht...’ Nooit had iemand dergelijk proza geschreven in het Nederlandsch, nooit had iemand een dertig bladzijden lange hymne gewijd aan boomen op zichzelf, anders dan als een decoratief onderdeel van een landschap of het kader van een gebeurtenis. En onbewust voelde ik, knaap nog, welk een gave, sterke en gezonde natuur de man was die dergelijke bladzijden schreef, welke kracht deze man in zich droeg, hoe groots de dingen waren wanneer men ze kon zien met de oogen van zulk kunstenaar, welke groote macht het woord kon uitoefenen op den mensch, welke vreeselijke kracht het woord in zich droeg. ‘Ik houd van proza’ schreef van Deyssel, maar hoe laf en verliteratuurd was dit proza van hem, hoe gezocht en onmannelijk, hoe week en dartel tegenover deze oerkrachtige bladzijden.

Enkele jaren daarna bezocht ik Verriest in zijn witte pastorij, en deed bij die gelegenheid ook het ‘Lijsternest’ aan; de heer des huizes was niet thuis, en ook bij een volgend bezoek trof ik hem niet, maar de heuvel naast den weg met zijn linden, plataan en berkeboomen boven het gloeiend-roode dak van het vriendelijk huis, waar de koelte doorweven was met zon en stilte in de nederige woonkamer, ging nooit uit mijn geheugen. En toen ik Streuvels leerde kennen - het gebeurde te Antwerpen, ettelijke jaren later - was dit voor

[p. 504]

mij een gelukkig oogenblik al lagen de jaren van het jongensgedweep reeds lang achter mij. Nooit is de lyricus die Streuvels in mij heeft gewekt geheel gestorven, en ook de kijk op menschen en dingen die ik bij hem leerde, heb ik nimmer heelemaal afgelegd. Wanneer ik een paar bladzijden van hem herlees, zooals ik deze dagen herhaaldelijk doe, of met hem pratend in zijn werkkamer door het breede raam het Zuid-Westvlaamsche landschap voor mij opengerold zie in zijn oneindigheid van licht en ruimte, met de liefelijke lijn der heuvels en de lage boomenreeksen, de breede witte boerenhuizen in de valleien en de menigvuldige kerktorens die hun punt vastspiezen in de glanzende witheid van een lage wolk, denk ik telkens opnieuw: welke kracht is er niet uitgegaan van dezen mensch! Welk ruimtegevoel heeft hij niet opgeroepen in onze Nederlandsche literatuur die in die jaren door het overwicht van het Noorden totaal dreigde onder te gaan in kleinzielig geleuter en verburgerlijking! Hij heeft de krachtige mannelijkheid hersteld in onze letteren; het landschap, de ruimte, de ongecompliceerde mensch met zijn zorgen en zijn gewoon menschelijk leed, in de jaren dat Noord-Nederland zich ziek las aan de hysterie van Eline Vere en de neurasthenieke psychopathen van Dr. Aletrino, Emants, De Meester en Querido. Hij werd vijftig, zestig, vijf en zestig jaar, en telkens wilde men hem vieren, maar de vierders in de hoofdstad waren er iederen keer aan toe voor hun onkosten en konden elkaar huldigen met champagne en wildbraad. Met Bamis, in de vroege herfstdagen, wordt hij vijf en zeventig, en de meesten gelooven dat dit de definitieve datum is om dezen man te vieren, hoewel men geneigd is te denken als men hem ziet: laten we nog tien jaren wachten met die definitieve hulde. Men huldigt geen beweeglijken man die vinnig door zijn huis en hof loopt in een lichtgrijs sportkostuum, die alle dagen uren lang aan zijn schrijftafel zit en als een jonkheid in den hof werkt, die om het jaar een boek uitgeeft en een lade vol ontwerpen van nieuw werk heeft liggen, als een oud man wiens ‘fin de carrière’ dient bezegeld te worden met huldeartikels en toespraken. Ik gaf er wat om, mocht ik, die nog geen vijftig ben, over de helft van de vitaliteit en het scheppingsvermogen van dezen man beschikken. Dikwijls ben ik op het punt geweest hem te zeggen in welke mate ik hem mijn werk dank, en telkens is er iets dat mij weerhoudt dit te doen. Ik schrijf het daarom in dit huldenummer van ‘Dietsche Warande’: Stijn Streuvels, ik dank u voor alles. Gij moet op uw jaren een gelukkig man zijn, en gij hebt het verdiend. Nooit hebt gij een woord gesproken of geschreven, of een voet verzet die berekend waren op sukses en applaus, maar er zijn weinigen in de beide Nederlanden die voor hun volk geworden zijn wat gij voor hen zijt. Als op den vroegen Octoberdag van uw verjaarfeest uw huiskamer gevuld is met vrienden, als brieven en boodschappen toestroomen en gij in uw stoel bij het venster terugdenkt aan de zwaargevulde drie kwart eeuw die achter u liggen, moet het u een vreugde zijn te denken wat uw werk beteekend heeft voor vele duizenden in dit jonge land.

God zegene u, Streuvels, u en uw komenden ouden dag!