Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 91

[p. 341]

Prof. Dr. Marius Valkhoff
De Germania Romana als cultuureenheid

Het zal een acht jaar geleden zijn geweest, dat de bezoekers van het Nederlandse Philologencongres te Nijmegen vergast werden op uitgebreide opgravingen in fundamenten en tuinen van deze eerwaardige keizerstad. Het was een onvergetelijk schouwspel uit moderne bloembedden en grasveldjes oude potscherven, bakstenen, munten, en sieraden te zien opdelven, die daar een achttien of twintig eeuwen verborgen hadden gelegen. Ieder der aanwezigen gevoelde deze gebeurtenis dan ook als iets bizonders, als de gewaarwording die de speurende archivaris heeft, wanneer hij op een rommelzoldertje een kostbaar handschrift ontdekt, of de kunstkenner bij de vondst van een antiek meesterstuk. Iemand merkte toen op: ‘Dat zijn nu onze adelbrieven!’ en inderdaad daar zat wat in. Zijn woorden vonden weerklank bij ons en ik ben ze heden nog niet vergeten. Zo moge ik hier dan enkele beschouwingen aan deze, onze adelbrieven wijden.

De Lage Landen, België en Nederland, hebben in de loop van de geschiedenis het niet gemakkelijk gehad. De grote mogendheden trachtten hen voortdurend onder de voet te lopen en begerige buren wilden hun zelfs de eigen aard ontzeggen. Ver behoef ik daarvoor niet terug te gaan in de geschiedenis! Maar steeds zijn wij vroeger of later weer opgestaan en hebben getoond dat wij méér waren dan een stuk Frankrijk of een stuk Duitsland. Welnu, de oorsprong van deze gemeenschappelijke zelfstandigheid van Nederland en België ligt reeds in de Germania Romana, het Romeinse deel van het Germaanse land, en daarmee ben ik tevens tot onze potscherven teruggekeerd!

Op school leerden wij al, - en zo blijkt onze schoolkennis toch ook nog eens zijn nut te hebben! - dat vijftig jaar voor Christus, bij de komst van Julius Caesar in deze streken, het grootste gedeelte van het huidige België en het huidige Nederland door Germaanse stammen bewoond was. Bataven waren het, Usipeten, Tongeren, Condrusiërs, Segnen, terwijl het Zuid-Westen van België echter Keltisch was met de Nerviërs, de Menapiërs, de Morinen. De geleerden zijn het er nog niet over eens in hoeverre deze Keltische stammen toch ook al een Germaanse aanleg hadden gekregen; waarschijnlijk was dat wel min of meer het geval. Hoe het ook zij, Germanen of Kelten, allen weerden zich flink tegen de Romeinse veroveraars. Maar toen ze eenmaal onder

[p. 342]

worpen waren, pasten zij zich snel aan, in tegenstelling met het vrije en onbeschaafde Germanië, en ondergingen niet alleen de Romeinse overheersing doch ook de Latijnse beschaving.

Het ging hier om een gebied dat zich globaal uitstrekte tussen de Rijn en zijn monding, de Oude Rijn, enerzijds en de Schelde anderzijds. Bovendien mag men zich afvragen of over de Schelde en de Leie heen ook geen verromeinste Germanen leefden, terwijl ten noorden van de Rijn de Romeinse beschaving zeker wel onder de Kaninefaten, Friezen en andere stammen was doorgedrongen, zoals de bodemvondsten ons bewijzen.

Deze Germania Romana is een realiteit geweest, die de Romeinen zelf op een zeker ogenblik erkend hebben door de stichting van de aparte provincie Germania Inferior. Zij was een bolwerk tegen de wilde stammen van de Germania Magna, het ononderworpen Germaanse land, en zij was ook verschillend van Gallië dat door Keltische stammen bewoond werd. Toentertijd is reeds de kiem gelegd voor het eigen karakter der Lage Landen, die zich in die periode, te zamen met het Rijnland, duidelijk van het onbezette Duitsland onderscheidden. Onze Germania Romana heeft bijvoorbeeld zijn speciale woorden aan het Latijn ontleend, terwijl de Germania Magna andere woorden koos of zelf bood. Wij hebben zo Zaterdag uit Saturni dies, de Duitsers Samstag uit Sambatum; wij offeren uit offerre, zij opfern uit operari, wij oogst, zij Ernte, wij lint, zij Band, wij merel, zij Amsel, wij mus, zij Sperling, en zo zou ik door kunnen gaan.

Ook ten opzichte van Gallië was de Germania Romana een afgesloten geheel. De Romeinen hadden dat helder tot uiting gebracht doordat zij naast de provincie Germania Inferior een provincie Belgica Secunda schiepen. Hier maakte de taal waarschijnlijk de scheiding uit: in de eerste provincie (de Germania inferior) zal men een verromaanst Germaans hebben gesproken, de tweede provincie (de Belgica secunda) zal vooral een verromaanst Keltisch hebben gebezigd. Het is natuurlijk buitengewoon moeilijk zich een beeld te vormen van die verre taaltoestanden in de eerste eeuwen na Christus, maar toch kunnen we wel een en ander afleiden uit de sociale en economische toestanden en uit hetgeen we van later weten.

Met evenveel recht als de Fransen en Walen het Gallo-Romaans, de taal der verromaanste Galliërs als de voorvader van hun hedendaagse Frans beschouwen, mogen Vlamingen en Hollanders het enigszins verlatijnste West-Germaans als de voorvader van hun Nederlandse moedertaal eren. Er is heel wat gebeurd in de tijdspanne die de Germania Romana van ons België en Nederland scheidt. Niettemin nemen de Neerlandici aan dat de Franken, die zich hier van de vierde eeuw af kwamen vestigen en wier Frankisch ons Nederlands is geworden, de West-Germaanse stammen en stammetjes in zich op hebben genomen. Zij waren het meest verschillend van de kustbewoners of Ingwaeonen zoals men die ook wel noemt, het minst verschillend van de binnenlanders als de Toxandriërs of de Condrusiërs. Hiermee is tevens de taalkundige continuïteit aannemelijk gemaakt, want we treffen in onze huidige taal en dia-

[p. 343]

lecten nog allerlei zogenaamde ingwaeonismen aan: vijf tegenover fünf, muiden tegenover monde, ons tegenover oes en zo meer.

Zo het Oud-Nederlands verscheidene Romeinse termen bevat die we trouwens gemakkelijk met nog vele andere kunnen aanvullen: graan, kelder, kers, peer, zijn alle in de Germania Romana ontleend geworden, - zo er dus allerlei Latijns taalgoed in het West-Germaans is, het omgekeerde mag ook gezegd worden. Door het uitgebreide contact van Romeinen en Germanen, langs de lange grens en in de legers, waarin deze vechtersbazen spoedig als hulptroepen optraden, en vooral ook in onze Germania Romana zelf, drongen de eerste Germaanse woorden het Latijn binnen. Woorden als biber bever, ganta gans, harpa harp, spelta spelt, de tarwesoort, zijn er de getuigen van. We weten natuurlijk niet met zekerheid of deze juist uit onze landen kwamen, maar wel weten we dat van sapo zeep, dat in alle Romaanse talen bewaard is gebleven, van het Franse Savon tot het roemeense sàpun toe. Dit is natuurlijk hetzelfde woord als ons ‘zeep’ doch het diende ook om een zeepachtige haarkleurstof aan te duiden, waarmee de Romeinse dames hun zwarte haren trachtten te oxigeneren, om er zo ‘Germaans’ mogelijk uit te zien! Welnu, de Latijnse schrijver Martialis, een tijdgenoot van Keizer Domitianus, omschrijft dit begrip als spuma batava ‘Bataafs schuim’. Dit blijkt dus ontegenzeggelijk een specialiteit van onze voorouders te zijn geweest, die zij de Romeinen aan de hand hebben gedaan. Het is aardig zo na twee duizend jaar te mogen vermoeden, dat de veelgeroemde Hollandse zindelijkheid bij de Bataven reeds een tastbaar bewijs heeft gehad.

Ongetwijfeld, de Germania Romana is een cultuureenheid, en of men nu het Oudheidkundig Museum van het Brusselse Jubelpark bezoekt, of dat van Leiden, de Romeinse collecties van het Brugse Gruuthuse ziet of die van Utrecht, het zijn dezelfde wapenen, gebruiksvoorwerpen, munten en sieraden. Tongeren bezit zijn Romeinse wallen en Utrecht zijn legerplaats, Montignies zijn brug en Vechten zijn veer, Tienen zijn grafheuvels en Valkenburg zijn villa's. Over en weer is het hetzelfde land met dezelfde mensen grotendeels zelfs dezelfde taal!

Er zijn voortreffelijke studies verschenen over de verromeinsing van de Lage Landen en de namen van Cumont in België en Holwerda in Nederland zijn welbekend. Het nieuwste werk echter op dit gebied zijn de twee mooie delen van Prof. Bijvanck's Nederland in den Romeinschen tijd, die in 1943 het licht zagen. Bladert men ze door, dan staat men versteld over wat Rome niet al voor onze gewesten betekend heeft: de voorbereidingen tot de krijgstochten van Caesar, de mislukte veldtocht tegen het grote Germanië, de vestiging van het Romeinse gezag in onze landen, de opstand van Claudius Civilis trekken in het eerste deel voor onze ogen langs. Het tweede deel behandelt de onderscheiden landstreken van de Germania Romana, het vrije Noorden der Nederlanden, het leven onder Romeins bestuur, en het einde der heerschappij. Het is als een film die aan ons voorbijgaat en de platen verlevendigen nog deze illusie; wij aanschouwen portretten der Romeinse keizers en vorsten o.a. van

[p. 344]

de bekende Germanicus, grafstenen van Legioensoldaten, altaren, helmen, schilden, grondslagen van villa's, sarcophagen, beeldjes, boten, grafstenen, in één woord de meest verschillende zaken en grotendeels uit de Germania Romana afkomstig. Bovendien zijn daar beroemde stukken die de opgravers aan het daglicht hebben gebracht: een waterton en een waterput te Vechten, een Romeinse drinkbeker uit de terp te Oosterend, de pannenovens te Holdoorn. Dat alles moesten wij om zo te zeggen bekijken als het decor van de Romeinse wegen, steden en pleisterplaatsen die de Tabula Peutingeriana, de beroemde vierde eeuwse landkaart, ons aangeeft. En tenslotte moeten we daarin nog de mensen plaatsen, de vrouwen in hun lange gewaden, de goedmoedige en eenvoudige Bataven of Tongeren, de trotse Romeinen. Dan eerst wordt ons beeld compleet en begint onze Germania Romana te leven.

Deze Romeinse periode heeft zich uitgestrekt van 57 voor Christus, het tweede jaar van Caesars stadhouderschap in Gallië, tot het begin van de 5^e eeuw. In de winter van 401 en 402 roept Stilicho, de Romeinse bevelhebber, zijn bezettingstroepen van de Rijn voor de verdediging van Italië terug. Vijf jaar later breekt er een grote troep wilde Germanen de Romeinse Noord-grenzen binnen en maakt een einde aan de Latijnse heerschappij en beschaving. Daarmee is dan ook de eigenlijke Germania Romana tot een afsluiting gekomen en begint een nieuw tijdperk met het Frankenrijk en de Merovingers.

Maar als een rode draad zullen we toch ook verder die Romaanse inslag in ons Germaanse wezen door onze geschiedenis zien lopen. Het Franse Christendom in de vroege middeleeuwen of de Hoofse cultuur in de late, zij verfijnen en verrijken onze beschaving en bakenen die af ten opzichte van de Duitse.

Mogen wij zo blijven, als God ons gewild heeft, noch Frans, noch Duits: onszelf!