Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 91

[p. 99]

Kroniek der poëzie
Victor J. Brunclair
De literator van het verzet
door Pieter G. Buckinx

Toen wij, enkele maanden geleden vernamen, dat de jonge Antwerpsche dichter Victor J. Brunclair, die in 1942 door een naamloos schrijven aan de Gestapo werd overgeleverd, in het Duitsch concentratiekamp van Lagelund ten offer was gevallen aan de nazi-terreur, hebben wij even ontsteld gestaan bij dit ontzettend bericht. Na Kamiel Top en Kamiel Van Baelen zou ook Victor Brunclair den dood vinden, ver van zijn geliefden en van zijn vaderland.

Wij hebben opnieuw de figuur van Victor Brunclair voor onzen geest opgeroepen, en hoe dieper wij doordrongen tot zijn innerlijke gesteldheid, zooals wij die uit zijn werk kunnen aflezen, hoe tragischer deze dood voor ons zou worden. Victor Brunclair is van meet af aan de literator van het verzet geweest. Hij was een opstandige, een verscheurde. Met verbeten en verbitterde onstuimigheid ging hij te keer tegen alles wat het leven ontluisterde en, alsof het zijn doem was, zou hij zelf, in zijn eersten dichtbundel ‘De Dwaze Rondschouw’ de heiligheid van dit aardsch bestaan negeeren en ons uitnoodigen om met een breed gebaar ‘de absurditeit te omhelzen’. Maar zelfs in zijn grilligste oogenblikken, wanneer hij zijn walg uitspuwde of, in een ver-doorgedreven nihilisme, de genadevolle schoonheid van het leven ontkende, dan nog hooren wij af en toe in zijn gedichten den zuiveren, soms religieuzen knaap, die schreide om den droom die verloren ging. Want hij was in den grond een romantikus, een droomer, die echter zoo spoedig door het leven gekwetst en verbitterd werd, dat hij tot aan zijn dood deze smartelijke gespletenheid zou kennen, die van de grootste onzer zonen tragische verworpelingen heeft gemaakt.

Wij moeten, om de innerlijke gesteldheid van Victor Brunclair te kunnen aanvoelen en begrijpen, teruggaan tot den eersten wereldoorlog. Brunclair was nog een knaap toen de lawine van angst en vuur in hem voor het eerst een wild verzet ontketende. In het Antwerpsch tijdschrift ‘De Goedendag’, waarin hij zijn eerste gedichten en kritische beschouwingen publiceerde, stond hij aan de zijde der pacifisten die, in deze barbaarsche periode, niets dan

[p. 100]

afkeer over hadden voor den waanzin die over de wereld losgebroken was. En toen de strijd een einde genomen had, sloot Victor Brunclair zich aan bij de expressionistische beweging, die in Vlaanderen vooral in de tijdschriften ‘Ruimte’ en ‘Vlaamsche Arbeid’ een tribune vond om haar rumoerige theorieën te verdedigen.

De eerste wereldoorlog had de geesten derwijze geschokt en omgewoeld dat een totaal vernieuwde mentaliteit deze geesten aanvuurde en bezielde; deze geesten, die er van overtuigd schenen te zijn dat dit een nieuw begin beteekende voor de vrijgevochten menschheid. Dit nieuw begin, wat kon het anders zijn dan een afrekening met het verleden, een breken met alle traditie, een verwerpen van alles wat tot de vernietiging van het menschdom bijgedragen had? De lucht sidderde nog van de vele leuzen en slagwoorden die, in dezen opstandigen roes, zelfs de zuiverste kunstenaars hadden aangetast. Het dadaïsme had de vernietiging nagestreefd van alle menschelijke waarden, het was, naar het woord van Tristan Tzara, de laatste hopelooze zenuw van een geslacht zonder artistieke bekommernissen, dat als een wilde wind het linnen der wolken wenschte te verscheuren, om het groot spektakel voor te bereiden van den Ondergang. Dit voorbereiden van den ondergang, dit vernietigen van alle waarden, wat beteekende het anders dan een zoeken naar nieuwe orde?

Uit de vele verwarde bewegingen, uit het futurisme, het dadaïsme, het constructivisme en het dynamisme, die even spoedig verdwenen als zij verschenen waren, bleef echter alleen die groote strooming over die wij het expressionisme hebben genoemd, het expressionisme, dat alleen die waarden overhield, die het ontstaan van een nieuwen stijl, gebouwd op een nieuwe levensbeschouwing, mogelijk zou maken. Welke geheime krachten lagen er dan verborgen achter dat vreemde woord: expressionisme? Is kunst niet altijd de expressie, de uitdrukking geweest van het leven, van het individueele leven of van het leven der gemeenschap?

Het is hier niet de plaats om uit te wijden over de revolutionnaire bewegingen, het kubisme en het futurisme die, alhoewel zij een vroegtijdigen dood stierven, een niet te onderschattten invloed hebben uitgeoefend op het ontwakend expressionisme. Zij beteekenden een scherpen aanval op het impressionisme, dat haast uitsluitend den eersten indruk trachtte weer te geven, en vooral op het naturalisme, dat de trouwe weergave nastreefde van de realiteit. In plaats van het statische, het versteend-evenwichtige, huldigde het futurisme het dynamische, de wonderbare beweging van het leven, de snelle wisseling der emoties, eigen aan de technische vernieuwing dezer eeuw.

In hun streven naar synthese, naar samengebaldheid, gaven zij ‘in plaats van het beeld, het flitsende visioen, in plaats van rhythme en beweging, de convulsie en de schok, het eene woord, de kreet’ (J. Muls).

De volksmond zegt, en Daubner zegt het hem na: als iemand gehangen wordt, dan beleeft hij in dat laatste oogenblik zijn gansche leven opnieuw.

Zoo zei ook het expressionisme. Het expressionisme was de synthese, de

[p. 101]

concentratie, de samenordening van tallooze emoties, van tallooze levensmomenten in één verhevigd moment. De expressionistische dichter wilde opnieuw het leven vatten in zijn grootsche en ontstellende geheelheid; zooals het in hem ligt vastgegroeid van vóór de geboorte, zooals hij het zelf heeft doorleefd en zooals hij het intuïtief aanvoelt in de verborgenheden der toekomst.

Het expressionisme was dan ook vooral de uiting van een vernieuwde levensbeschouwing. In zijn drang naar gemeenschapskunst en naar broederlijkheid, wilde de kunstenaar zich opnieuw ten dienste stellen van de gemeenschap. De allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie, diende plaats te ruimen voor de algemeen-menschelijke expressie van de algemeen-menschelijke emotie.

En met het verwerpen van het verleden en van de materialistische levensbeschouwing, verwierpen de expressionisten ook den gebonden versvorm.

Wies Moens proneerde weer het ‘vrije rhythme’ dat aan het vers opnieuw zijn vrije, primitieve en muzikale waarde moest verleenen, terwijl Karel Van den Oever uitriep: Weg met het sonnet. De tachtiger-aesthetici liefkoosden het sonnet om zijn historische klankresonantie: de klank om den klank. Weg er mee! De vorm groeit uit de ziel!

Ook Brunclair sloot zich aan bij deze humanitaire strooming, die langs Walt Withman, doch vooral langs Duitschland tot ons was gekomen om later, samen met Paul van Ostayen dit standpunt te verloochenen en de buitensporigheden van het dadaïsme en de zonderlingheden van Marinetti ‘les mots en liberté’ deze absoluut vrije uitdrukking van het universum buiten de prosodie en de syntaks, binnen de grenzen van Vlaanderen te halen.

Wat Brunclair eenmaal aanbeden had, zou hij nu volledig verloochenen.

In zijn kritische bijdragen die in Vlaamsche Arbeid verschenen, verzette hij zich met al zijn kracht tegen het humanitaire in de poëzie. Hij werd opnieuw de revolutionnair, de literator van het verzet, en zoowel zijn vrienden als zijn vijanden moesten het ontgelden. Hij beschikte trouwens over een scherpe polemische pen en al waren de standpunten die hij verdedigde niet altijd even aanvaardbaar, toch wist hij vaak zijn tegenstrevers zoo meedoogenloos te treffen, dat ze er best het zwijgen aan toe deden, om niet langer geridiculiseerd en uitgescholden te worden. Want scherp en vlijmend was zijn spot en het leek dan ook bij voorbaat een verloren gevecht met hem den strijd aan te binden.

Heel het werk van Brunclair getuigt trouwens van een koppige intelligentie en van een eerlijkheid die personen noch ideeën ontziet, wanneer het er op aankomt de kunstopvatting te verdedigen die hij zich heeft eigen gemaakt en die hij als de eenig-geldende beschouwt. Met provocante vinnigheid neemt hij het op tegen Dr. August Vermeylen, tegen de epigonen van Karel van de Woestijne en tegen zijn eigen strijdgenooten, Karel van den Oever en Wies Moens, die het humanitaire standpunt aankleefden en wien, volgens Brunclair, dit standpunt bij practische doorvoering een bus voor armenzorg in de handen zou brengen. ‘Smart, mededogen, Caritas, verworpenheid,

[p. 102]

herrijzenis, devotie, broederliefde, heel de gangbaar geworden rhetoriek van de humanitairen, heeft iets van het recept, roept hij uit. Weg met de frazeologie!! Genoeg mooidoenerij. Er ligt meer ars poetica in het gestamel van een rasdichter, dan in de bloemige welsprekendheid der rederijkerij.’

Maar in zijn gedichten blijft Victor Brunclair zich met dwepende geestdrijverij vasthechten aan de expressionistische beginselen die door Paul van Ostayen gehuldigd werden en die ten slotte tot een louter intellectueel spel moesten leiden, omdat hier al te sterk de nadruk werd gelegd op wat wij de rhythmische en muzikale betoovering zouden kunnen noemen, terwijl de algemeen-menschelijke ontroering zooniet genegeerd, dan toch zoo goed als volledig uitgeschakeld werd. Men heeft Brunclair het enfant terrible der Vlaamsche kritiek genoemd. Hij was de koorddanser der Vlaamsche poëzie. Wanneer hij zijn inspiratie zoekt op de kermispleinen, bij de goochelaars, de harlekijns, de matrozen en de trapezisten, dan blijkt zijn werk nog het meest genietbaar. Naast zijn speelsche fantasie, zijn humor en sarcasme, treft ons hier vooral de snelle opeenvolging van frissche, flitsende beelden, die meestal in de technische vernieuwingen dezer eeuw hun oorsprong vinden. Ook het rhythme is grillig en nerveus, zooals de tijd zelf waarin deze gedichten ontstonden. Niemand zal ontkennen dat in volgend versje, dat de dichter ‘Fontein’ heeft betiteld, niet een zekere poëtische dartelheid aanwezig is, al doet het dan ook al te zeer aan Paul van Ostayen denken om zuiver persoonlijk te kunnen genoemd worden:

Huppel

druppel

wellen
de
kaskatellen

Nijg

Narcis

voorover

fris

tinteltover

klets de kring

vlak

klets de kring

vlak

klets

en wiegel

surprisespiegel

welletjes

nou is 't welletjes

zijn uw rimpels zo boos
breek niet het beeld zo broos
het herderinnetje met de mirabelletjes.

[p. 103]

En toch ligt aan dit alles een verbitterde opstandigheid ten gronde. Achter het frisch en dartel spel van klanken en rhythmen, dat aan het snobisme der dadaïsten terug doet denken en een zuiver nihilistische houding veronderstelt, hooren wij in ‘De Dwaze Rondschouw’ (1926) de schrille stem van een ontgoochelden knaap, die op sarcastische wijze te keer gaat tegen zijn eigen tijd die in drek en wanorde ten onder gaat. Hij wil de goddelijke clown zijn die lacht om den ondergang en de bestiale gemeenheid dezer wereld, maar af en toe hooren wij het snikken der ziel, en dan vonkt een sprankel poëzie op uit dezen warreldans van woorden, die zonder eenig logisch verband elkaar achternahollen en een rhetoriek nabijstreven die in de Vlaamsche literatuur haar weerga niet gevonden heeft.

In 1937 publiceerde Victor Brunclair in ‘Camera Lucida’ enkele gedichten waarin de vroegere buitensporigheden plaats hebben gemaakt voor een zuiverder en eenvoudiger vormgeving en waarin tevens gestreefd wordt naar de uitdrukking van een dieper en humaner gevoelsleven. Brunclair is geen knaap meer. In deze gedichten komt een man aan het woord, die de radicale theorieën van het expressionisme den rug heeft toegekeerd en er nu kennelijk in slaagt een zuiver en genietbaar vers te schrijven. Zoo het gedicht ‘Hoge Vaas’ waarin een precieuze poëtische ontroering werd uitgedrukt:

Omwenteld door een draaikolk van geraas
staat rild en rijzig in haar kring van licht omtogen
een spel van saamgezongen bogen
de witte, hoge vaas.

Laat af de aanslag eener plompe hand
langsheen de reinheid harer flanken
laat af de schennis der ontwijde klanken
die aanspoelt op haar koele rand.

Het was een opgewaaierd vuur
dat zijn verkronkeide gestalt ontrolt
en plotseling ongerept en puur
daar als een vlamvorm star wordt spits gestold.

Zij die mochten vermoed hebben, dat de literator van het verzet tot rust gekomen was, vergisten zich echter volkomen. Even vóór het uitbreken van den tweeden wereldoorlog publiceerde Victor Brunclair zijn polemisch essay ‘Het Heilig Handvest’ dat een antwoord was op het veelbesproken boek ‘Het Pact van Faustus’ door Urbain Van de Voorde. In dit werk verdedigt Brunclair het standpunt van den dichter tegenover de gemeenschap, hij gaat heftig te keer tegen elke politieke inmenging in de poëzie en komt ten slotte op voor de vrijheid van den kunstenaar.

‘Als de kameraden van Sovjet-Rusland ter ophooging van het ontwikkelingspeil hunner lotgenooten de meening propageeren, dat de Proletkult voor den kunstenaar geboden is, dan ketteren zij, zooals d'Annunzio en Marinetti,

[p. 104]

die de poëzie in fascistische richting uitdrijven. Het is de zonde tegen den geest, reinste verraad der Clercken. Want de kunstenaar is in eersten en laatsten aanleg de hoeder van geestelijke goederen. Hij heeft de waak van schatkameren, waarnaar de mannen in uniform de toegang dient ontzegd. En maatschappelijke emblemen zijn een ontsiering van het geestelijke blazoen.’ Men herkent hier duidelijk, schreef Verhofste, den man die jarenlang in zijn polemieken tegen de aanhangers van de dienende gemeenschapskunst, deze voorloopers van de later zoo beruchte volksverbonden kunst, hardnekkig alle servituten voor den kunstenaar afwees. Op het oogenblik dat hij schreef verdedigde hij zich tegen Mussolini, Hitler en Stalin. Hij riep hun toe dat zij het Heilige Handvest niet uit de handen zouden slaan van diegenen die voor de rechten van den geest strijden. ‘Over republieken, keizerrijken, koningdommen, is het eeuwig Imperium van den Geest. Laten wij er op waken dat het geen leengoed, geen wingewest worde.’

Omdat Brunclair de kunst wilde vrijwaren van elke politieke inmenging, omdat hij voor den kunstenaar de vrijheid opeischte, werd hem zijn eigen vrijheid ontnomen. Al heeft zijn werk niet de beteekenis gekregen van dit van zijn strijdgenoot Paul van Ostayen, hij was de rumoerige voorvechter, de literator van het verzet, die achter een harden bast een gevoelige ziel verborgen hield en die, in uren van ziekte en kommer, een zuiver-religieus gedicht kon prevelen:

Mijn hoofd ligt ziek van woelige rumoeren
geteisterd in een fel tumult
Wil mij o Heer weer tot de vrede voeren
geef mij een groot en wit geduld

Mijn leden zijn vermoeid en dwaas vermalen
hen sloeg een bars torment
laat over hen o Heer uw laafnis dalen
ik lig in nood U toegewend

Mijn handen trillen in 't omvatten
van wat Uw almacht ons hier bood
en ik verkommer midden van de schatten
die ons Uw milde hand ontsloot

Ik dwaal berooid op schaduwpaden
en zoek een heimvol eindlijk huis
daar wone Heer slechts Uw genade
van Uw aanwezigheid het lief geruis

Zoals 't onmeetlijk lied der golven
uit een geringe kinkhoorn zwelt
daar houde mij in gulden peis bedolven
van Uwe stilte het zo zacht geweld.