Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 91

[p. 49]

Taalkundige kroniek
Over purisme
door Dr. J.L. Pauwels

Voor mij is purisme geen synoniem van taalzuivering: het is er slechts een onderdeel van. En waar Van Dale purist verklaart door taalzuiveraar, en taalzuiveraar omschrijft door ‘iemand die zijn moedertaal zuiveren wil van onnoodige basterdwoorden’ kan ik hem niet bijvallen. Taalzuivering bestaat m.i. in het verbannen uit de taal van alles wat onnederlands is, dus niet alleen van alle onnodige bastaardwoorden, doch ook van alle vreemde wendingen en uitdrukkingen, verkeerde of klakkeloze vertalingen, van vaak voorkomende taalfouten, vooral tegen de syntaxis, alsook van niet algemeen gangbare, slechts in een beperkte streek gebruikelijke woorden en uitdrukkingen. Taalzuivering is dus ‘taalpolitie’ in het algemeen of om het met enkele bastaardwoorden uit te drukken: het is de strijd tegen barbarismen, solecismen, provincialismen en nog wel een paar andere -ismen.

De purist echter trekt alleen te velde tegen die ‘taalbesmetting’ die bestaat in het gebruiken van overbodige bastaardwoorden. Trouwens ook Van Dale beperkt zeer terecht purisme tot ‘het streven de taal te zuiveren van vreemde, uitheemsche woorden’. Indien we deze bepaling letterlijk opvatten, moeten we vaststellen dat het geslacht der echte puristen totaal uitgestorven is! In vroegere eeuwen zijn er wel taalgeleerden geweest die getracht hebben hun taal zo ‘zuiver’ te houden dat ze zelfs de internationaal gebruikte woorden een Nederlands pakje aantrokken of trachtten te vertalen. We kennen allen voorbeelden van zulke mislukte fabricismen als vernufteling voor ingenieur, tegenrolhouder voor controleur en pleeggehoor voor audiëntie.

Thans weten alle taalbeoefenaars dat het onbegonnen werk is te trachten het sierlijk gewaad onzer taal van zulke ‘smetten’ te zuiveren. Integendeel, men erkent algemeen dat een aantal vreemde termen een werkelijke aanwinst betekenen voor onze taal, dat het opnemen van bastaardwoorden beantwoordt aan een noodzakelijkheid. Trouwens we moeten vaststellen dat de spraakmakende gemeente zich van de mening der filologen niet al te veel schijnt aan te trekken en aan vreemde talen ontleent wat haar goeddunkt, zonder

[p. 50]

aan de heren puristen permissie te vragen. Het zijn de taalzuiveraars die, toen ze constateerden dat de voorschriften van hun voorgangers de stem des roependen in de woestijn bleken te zijn, hun opvattingen over die dingen enigszins wijzigden en meer in overeenstemming brachten met de werkelijke toestanden. En ik meen zelfs dat meer dan een taalzuiveraar op dit ogenblik niet graag voor purist zou uitgekreten worden, - hetgeen bewijst dat echt purisme uit de mode geraakt, wat nog niet het geval is met taalzuivering in 't algemeen: immers wie spreekt of schrijft over taalpolitie in Zuid-Nederland, vindt altijd ijverige en leergierige hoorders en lezers.

Op gevaar af voor een bekrompen en achterlijk taalvitter versleten te worden, durf ik het aan hier een lans te breken voor gematigd purisme.

Er is, in opzicht van de vraag in hoever vreemde woorden uit onze taal moeten geweerd worden, een theoretisch standpunt dat vrijwel alle taalgeleerden en taalzuiveraars onderschrijven, zowel in het Noorden als in het Zuiden: Die vreemde woorden die we volstrekt niet nodig hebben, die eenvoudig dreigen de plaats in te nemen van een uitstekend Nederlands volstrekt gelijkbetekenend woord, moeten we veroordelen en zoveel mogelijk uit onze taal weren. Die vreemde woorden echter die als benaming van een nieuw instrument, voorwerp of begrip samen met het nieuwe instrument, enz. worden ingevoerd, moeten we zonder meer aanvaarden. Soms wordt de uiterlijke gedaante van het woord lichtjes vervormd door de spraakmakende gemeente, gewoonlijk echter neemt ze het zonder enige verandering uit de vreemde taal over. Een aantal van dergelijke woorden zijn ongeveer identisch in alle talen en dus internationaal bezit geworden. Het zou volstrekt verkeerd zijn op kunstmatige wijze zulke woorden te willen vervangen door nieuwvormingen, hoe vernuftig ook een of ander filologenbrein ze moge bedenken. Trouwens de ondervinding heeft bewezen dat zulke artificiële producten toch geen kans hebben om de algemeen aanvaarde vreemdelingen te verdringen: denk maar aan spreekdraad voor telefoon, algemeen toezichter of hoofdopzichter voor inspecteur-generaal en rolprent voor film.

Laten we nu even vaststellen hoe dat principe in de practijk wordt toegepast. Zoals gewoonlijk onderwerpen de Zuidnederlanders zich vrij gedwee aan wat hun op dat stuk wordt voorgehouden. Ze hebben trouwens overschot van gelijk. We moeten maar even een boek in handen nemen als ‘Goed Nederlandsch’ van E.J. De Groote om vast te stellen dat er honderden Nederlandse woorden bestaan op het gebied van gas, electriciteit, kleeren, rijwielen, auto's, heraldiek, fotografie, enz., enz. en zelfs betreffende veel eenvoudiger dingen uit de dagelijkse omgang, die de Vlaming nooit gebruikt, eenvoudig omdat hij ze niet kent en die hij door Franse woorden vervangt. Deze vorm van purisme kan niet genoeg aangemoedigd worden; immers het heef toch geen zin dat de Vlaming een schakelaar interrupteur en een stuur 'ne guidon noemt, hoe algemeen verspreid en diep ingekankerd deze verkeerde gewoonte ook zij. Trouwens ik heb nog nooit een beschaafd

[p. 51]

Vlaming gebruiksrecht in het Nederlands horen opeisen voor dergelijke vreemde woorden.

Het komt me voor dat in het Noorden purisme in de eigenlijke zin minder bijval heeft. De Noordnederlander staat op het gebied van taalkennis veel steviger in zijn schoenen dan zijn taalgenoten uit het Zuiden en hij kan zich dus ook gemakkelijker een zekere vrijheid permitteren zonder dat zijn taalvastheid er onder lijdt. Hier gaat het echter niet om vreemde woorden die de eigenlijke volkstaal hebben aangevreten, zoals in het Zuiden, doch meestal om geleerde woorden, waarmee de hogere standen, de intellectuelen die vreemde talen hebben geleerd, graag hun Nederlands doorspekken. Als men met een beschaafd Noordnederlander spreekt, kan men dikwijls aan de indruk niet ontkomen dat hij opzettelijk zijn kennis van vreemde talen uitstalt door wel eens te pas, doch meer te onpas, zijn Nederlands met vreemde woorden te stofferen. En het wordt dan wel eens een potsierlijk toneeltje als men de Vlaming met alle vlijt hoort streven naar correct Nederlands met achterlating van zijn verfranste woordenschat, terwijl de Noordnederlander zijn correct Nederlands vrijwillig een uitheems vernisje tracht te geven.

Tegen het nutteloos gebruik van dergelijke geleerde, uit de aard der zaak meestal abstracte woorden, zijn wel af en toe stemmen opgegaan, doch de Hollanders hebben zich hieraan niet gestoord, zodat ten slotte de woordenboekmakers zich bij ‘het gebruik’ hebben neergelegd en honderden van die overbodige geleerde woorden hebben opgenomen, waardoor ze dus schijnen burgerrecht verkregen te hebben. Ik open mijn Van Dale op blz. 882 (5e uitgave) en vraag me af welke behoefte het Nederlands had aan woorden als immobiel, immediaat, imbeciel, impardonnabel, impartiaal, impediëren, impenetrabel, imperceptibel, enz. (er staan er nog een tiental van dat soort op die éne bladzijde!) En een schrijver als Couperus had hieraan nog niet genoeg, want hij gebruikt gedurig het adjectief immens, dat nog niet in Van Dale voorkomt.

Als een oningewijd Zuidnederlander, een vreemdeling in Jeruzalem, zich over die toestand verbaast en protesteert tegen het feit dat men hem het geringste gallicisme in zinswending of uitdrukking kwalijk neemt, terwijl in het Noorden enkele duizenden Franse woorden welig tieren met volle goedvinden van de taalreglementeerders, zal de wél ingewijde hem diets maken dat het niet op de woorden aankomt, maar wel op de geest van de taal, en dat het Hollands met zijn vele vreemde woorden goed Nederlands blijft, terwijl het Vlaams integendeel verbasterd is, ook zonder die vreemde woorden.

Ik laat de bewering van de wél ingewijde onverlet, al kan ik ze niet helemaal bijtreden. Daardoor echter wordt het gebruik van de totaal overbodige vreemde woorden in het Nederlands alleen onschadelijk verklaard voor de Hollanders, doch niet gerechtvaardigd. Dit laatste werd beproefd met het volgende argument: ‘Men verwerpe niet te gemakkelijk de vreemde woorden die we bij onze auteurs aantreffen. Immers bij aandachtige beschouwing blijkt dat het gebruikte woord niet precies hetzelfde uitdrukt

[p. 52]

als het Nederlandse woord dat de purist er voor in de plaats zou willen zetten. Er is een moeilijk definieerbare, doch aanvoelbare nuance!’

Dit argument snijdt geen hout, al zit er een grond van waarheid in. Deze grond van waarheid berust op een eenvoudige taalwet, die ons leert dat een woord na langdurig gebruik van zijn oorspronkelijke precies-aanduidende kracht, eventueel vooral van zijn plasticiteit verliest, met één woord ‘afslijt’, zodanig dat een vreemd woord dat eigenlijk precies hetzelfde betekent, door het feit dat het nieuwer is, nog klaarder tot de geest spreekt en aldus juister, of liever levendiger, het bedoelde laat aanvoelen. Alleen op die wijze kan het gebruik van adjectieven als immens, immobiel, impardonnabel, impenetrabel en dergelijke verdedigd worden, doch m.i. is het argument bepaald onvoldoende om hun opname in onze Nederlandse woordenschat te wettigen.

Het overdadig gebruik, ik zei bijna misbruik, van vreemde, vooral geleerde woorden, blijft niet beperkt tot Noord-Nederland. Als het in Parijs regent, vallen er te Brussel druppels, is langs de andere zijde in taalopzicht ook een gewoon verschijnsel. Het zijn natuurlijk uitsluitend onze intellectuelen, zij die de grootste taalvaardigheid bezitten, die zich aan overdadig gebruik van vreemde termen te buiten gaan. Ik zou hier treffende staaltjes kunnen aanhalen uit zeer recent proza, gevloeid uit de pen van Zuidnederlanders die dit schrijfinstrument met buitengewone knapheid hanteren, doch daar ik vrees de susceptibiliteit van deze auteurs eventueel te irriteren, zal ik de geïncrimineerde passages niet direct citeren, doch zelf een minieme kwantiteit fabriceren van hybridische constructies. Een cerebrale frase: De hypertrophische interesse voor het aestetische exterieure aspect impliceert een constante bedreiging tegen het culturele en humane karakter van onze literatuur. - Een populaire fantasie: Ik feliciteer de spurters voor het enorm succes dat ze komen te (!) remporteren in de gepasseerde koers in de velodrome.

Er zijn in deze voorbeelden wel enkele vreemde woorden die moeilijk of zelfs in 't geheel niet kunnen gemist worden, doch een aantal andere kunnen zonder enige moeite noch hinder door uitstekende, gelijkbetekenende Nederlandse woorden vervangen worden.

Nog een paar troublante taaljuweeltjes, - ik zei bijna bijoukes, - die ik onlangs optekende uit de mond van Noordnederlanders: Het voorstel was niet acceptabel. - De mérites zijn voor hen. - Ten slotte succombeerde het paard. (Van Dale geeft succumbeeren op met als voltooid teg. tijd heeft gesuccumbeerd!!) - Ik wil u niet bousculeren (of boesculeren?) maar de zaak is urgent.

Uit deze voorbeelden blijkt wel dat we maat moeten betrachten bij het aanwenden van vreemde woorden en dat vooral de Franse gevaarlijk zijn. Inderdaad, onze soms vrij grondige kennis van het Frans speelt ons wel eens parten als wij niet bewust ingaan tegen de neiging om het mooie Franse woord neer te schrijven dat zo vaak door onze hersens flitst, wanneer

[p. 53]

wij wensen onze gedachten in een passende vorm te gieten. Vooral op onze veelgelezen auteurs en onze dagbladredacteurs rust in dit opzicht een zware verantwoordelijkheid. We verwachten van hen geen puristerij, doch eenvoudig gezond verstand en toepassing van het gouden adagium ‘in medio virtus’.

Leuven, December 1945.