Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1945

[p. 462]

Kroniek der muziekgeschiedenis
Ons Nederlandsch muzikaal erfgoed
door Prof. Dr. R. Lenaerts

VAL. DENIS. De muziekinstrumenten in de Nederlanden en in Italië naar hun afbeelding in de 15de-eeuwsche kunst. Hun vorm en ontwikkeling.
Antwerpen. De Standaard. 1944.

Er is de laatste jaren in breeden kring veel belangstelling ontstaan voorde muziek der 15de eeuw. Was deze kunst een dertigtal jaren geleden alleen voorwerp van navorsching, ontcijfering en tekstpublicatie, zoo begint zij op onze dagen te herleven en treedt zij voor het ruimere publiek in den vorm van gramofoonplaat, radioconcert of uitgave voor het practisch gebruik. Deze herleving staat in verband met de algemeene repertorium-verruiming in het huidige muziekleven, waardoor de vroeger onbekende of verwaarloosde muziek van vóór Bach, als gevolg van den groei der muziekwetenschap, en tevens van de verbeteringen der muziekreproductie, opnieuw actualiteitswaarde heeft gekregen. Als Vlamingen mogen wij ons hierover bijzonder verheugen, omdat het leeuwenaandeel der 15de-eeuwsche muziek Nederlandsch cultuurbezit uitmaakt. De namen van Dufay, Binchois. Okeghem, Busnoys, Obrecht, Hendrik Isaac staan niet alleen borg voor hooge kunstwaarde, maar resumeeren als het ware al wat tusschen ca. 1430 en 1500 aan hoogstaande muziek werd gecomponeerd.

De lijvige studie van Val. Denis, een doctoraal proefschrift van ruim 300 blz. dat door de Kon. VI. Academie werd bekroond, handelt over de muziekinstrumenten uit de 15de eeuw, zooals zij in de plastische kunst van de Nederlanden en Italië werden voorgesteld. Het belang van dit onderwerp is opvallend: ook in de muziekwereld is de 15de eeuw een tijd van gisting, die het herfsttij der Middeleeuwen en de opkomst der Renaissance tegenover elkaar plaatst. Het instrumentarium vertoont eenigszins een veelzijdige samenvatting van Oostersche, Antieke en Vroeg-Middeleeuwsche speeltuigen, terwijl de moderne tijd reeds voorgevoeld wordt in het normaliseeren van al te uiteenloopende varianten, het verruimen van het klankvolume, het scheppen van instrumentenfamilies en de - weliswaar nog zwakke - zin voor differentieering op grond van de klankkleur.

[p. 463]

Terecht merkt Denis op, dat onze kennis van de toenmalige speeltuigen alleen berust op de teksten, en op de voorstellingen in de plastische kunst. De oude instrumenten zelf bestaan niet meer. Wat de teksten betreft, zijn daar de literaire oorkonden en de muziek-theoretische schriften. Aan letterkundige teksten heeft de muziekhistoricus niet veel. Zijn het verzen, dan merkt hij alras, dat de dichter in het vermelden van speeltuigen niet zelden een welkom rijmwoord zoekt; is het proza, dan blijft het doorgaans bij nietszeggende lovende opsommingen. Wij hebben zelf deze ervaring opgedaan, bij het doorzoeken van de rijke pamflettenverzameling uit de 16de eeuw in de Kon. Bibliotheek te Den Haag. In al deze - overigens interessante - beschrijvingen van blijde inkomsten, optochten, stadsfeesten en plechtigheden, waarbij de muziek zeker een zeer voorname rol heeft gespeeld, zoekt de musicoloog tevergeefs naar wat men speelde of zong, en hoe schrijver en publiek dachten over deze muziek. Het blijft bij banale opsommingen en lovende vergelijkingen vol mythologisch klatergoud over Apollo en Orpheus.

Belangrijker zijn echter de werken over muziektheorie. Weliswaar treft men daar veel verouderd getheoretiseer en buiten de muziekpraktijk staande beschouwingen aan; maar het lijkt ons een leemte in het boek van Denis, dat deze bronnen niet systematischer werden benuttigd. De tractaten van Virdung, Gafuri, Praetorius, Agricola worden ternauwernood vermeld; zij zijn nochtans belangrijke en deskundige getuigen voor de muziekpraktijk dier dagen.

De realistische afbeeldingen der Vlaamsche primitieven, met hun liefde voor het détail - in minder mate de Italiaansche werken uit het Quattrocento - doen ons eersterangsmateriaal aan de hand. De instrumentenbouwei van thans, die voor de herlevende oude muziek deze speeltuigen moet namaken, beschikt hier als het ware over fotographische modellen. De opzoekingen van Denis hebben onze kennis van de 15de-eeuwsche instrumenten in groote mate verruimd. Hij kan wijzen op onbekende typen van instrumenten; hij is er in geslaagd, de vele variëteiten te localiseeren; het ruime materiaal laat hem toe de evolutie der instrumenten te volgen. Verdienstelijk is ook het streven om orde te brengen in de verwarde terminologie: ieder speeltuig krijgt den naam die best bij zijn aard, en bij de West-Europeesche benamingen past.

Het overschouwen van deze ongehoord rijke instrumentenwereld geeft ons den indruk van volledigheid, al kan men de bedenking opperen, dat er speeltuigen bestonden die nooit werden afgebeeld.

In het bepalen van zijn standpunt verklaart de schrijver, dat zijn werk tegelijk tot de geschiedenis der plastische kunst en tot die der muziek behoort. Het moet echter betreurd worden dat hij in feite alleen oog heeft voor de plastiek. Bijna nergens wordt een instrument in de eerste plaats als speeltuig beschouwd, maar steeds als kunstig meubel of fraai gebruiksvoorwerp. De auteur verdiept zich in den vorm van een gothische, romaansche of Renaissance harp; in het profiel van een orgel; hij beschrijft met liefde de kleinste

[p. 464]

rozetten en klankgaten. Maar hoe die instrumenten klinken, waartoe ze dienen, wordt niet gezegd. Tenminste had men een antwoord verwacht op de vraag, of voorstellingen van musiceerende groepen aan een reëelen samenklank beantwoorden, of slechts ornamenteel wegens de pose van den speler of den vorm van het instrument bij elkaar werden geplaatst. Men denke aan de musiceerende engelen van Vander Weyden in het museum te Antwerpen, aan de bovenluiken van het Lam Gods der Van Eycks. Maar juist het vraagstuk van samenspel en bezetting in de 15de eeuw interesseert den muziekhistoricus in hooge mate.

In feite bekijkt de auteur zijn onderwerp steeds van uit de geschiedenis der plastiek; de bibliographie wijst in dezelfde richting; het onvoldoende benuttigen van de muziektheoretische schriften eveneens. En de diensten die een studie over muziekinstrumenten aan de plastiek kan bewijzen, b.v. door het vaststellen van uitheemsche invloeden of het dateeren van een werk, moeten toch uitteraard gering genoemd worden.

Het onderwerp zelf liet een musicologische bijdrage tot de 15de eeuw verwachten: maar de auteur is op den drempel der muziekwetenschap blijven staan. De vormontleding en de stijlstudie, die hij aan de instrumenten wijdt, kon evengoed aan meubel of kleedij worden besteed. Worden de instrumenten tot klinken gebracht, dus bestudeerd in functie van het muzikaal kunstwerk tot welks vertolking zij gebouwd werden, dan eerst kan een merkwaardige studie als deze de diensten bewijzen waartoe het onderwerp geroepen is. Wij verlangen te weten hoe men ze bespeelde, met welke bezetting, in welke sociale kringen. Dan zou een diepere kennis van het instrumentenwezen, geput uit de afbeeldingen uit dien tijd, tot de oplossing van menig vraagstuk aangaande de uitvoeringspraktijk, het klankbeeld, ja zelfs het eigenlijke karakter der 15de-eeuwsche muziek ten zeerste bijdragen.

Op bijzonderheden betreffende den bouw en de bestemming van sommige der besproken instrumenten kunnen wij binnen dit bestek niet ingaan. De breedvoerige opgave en beschrijving van de vele snaar-, blaas- en slaginstrumenten uit Nederlandsche en Italiaansche afbeeldingen openbaart ons een grootere variëteit van speeltuigen dan tot hiertoe bekend was. De goedgekozen platen, vooral ook de talrijke teekeningen dragen veel bij tot het verduidelijken van het betoog. Er werd op zorgvuldige en gewetensvolle wijze veel materiaal verzameld tot een ruimere kennis van het 15de-eeuwsche instrumentarium. De auteur stelt een volgende, meer musicologische studie in het vooruitzicht. Wij verwachten deze met belangstelling. Maar wij betreuren, dat de rijke bouwstoffen in onderhavig boek verzameld, niet van stonde aan, voor de studie der muziek werden dienstbaar gemaakt.