Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1945

[p. 452]

Kroniek der Zuid-Afrikaansche letterkunde
Die Afrikaanse letterkunde vanaf 1940
'n oorsig
deur Abel J. Coetzee (Univ. Witwatersrand, Johannesburg)

Vir die Afrikaanse letterkunde was die jare vanaf 1940, die eintlike oorlogsjare, besonder vrugbaar. Opmerklik in hierdie tydperk is die geweldige opbloei van die Afrikaanse ontspanningslektuur, hoofsaaklik as gevolg daarvan dat die toevoer van buitenlandse (Amerikaanse en Engelse) ‘goedkoop’ boeke bykans doodgeloop het, maar ten dele ook as gevolg daarvan dat verbeterde biblioteek- en voorsieningsdienste die Afrikaner se lus vir boeke in sy eie taal besonder sterk geprikkel het. Hoe druk dit op die Afrikaanse boekemark toe gaan, kan die Vlaamse leser aflei uit die feit dat daar tussen Julie 1943 en Augustus 1944, 310 nuwe publikasies in Afrikaans die lig gesien het, waarvan 78 romans was.

Ongelukkig het verhoogde produksie nie styging in letterkundige gehalte tot 'n gelyke mate meegebring nie, maar eerder groter oppervlakkigheid in die hand gewerk, met 'n verskuiwing van die klem na spanningselemente: speurverhaal, romantiese liefdesverhale, prikkellektuur. By die tydelike aard van hierdie produkte moet ons egter erken dat die leeslus, waarvan dit die openbaring is, slegs die Afrikaanse letterkunde op die duur ten goede kan kom.

Soek ons na die blywende skoonheid wat in hierdie tydperk gevind is, dan is die beeld bemoedigend. Op die gebied van die poësie het die geslag digters van rond 1930-35 die botoon gevoer: N.P. van Wyk Louw, W.E.G. Louw, Uys Krige, Elizabeth Eybers, I.D. du Plessis, terwyl van 'n aantal heel jongeres die eerstelinge die lig gesien het: Ernst van Heerden, S.J. Pretorius, S.V. Petersen, Olga Kirsch, en D.J. Opperman.

Van die oueres het N.P. van Wyk Louw wel die meeste aandag getrek met Raka (1940), Gestaltes en Diere (1942). Veral Raka, 'n lang epiese gedig, het ons kritiese wereld oploop gejaag, en in die roes van die eerste

[p. 453]

bekoring is heelwat wilde bewerings gemaak. So is byvoorbeeld beduie van ‘wêrelddigterskap’, ‘een van die belangrikste gebeurtenisse in die Afrikaanse poësie’, en van Wyk Louw se digterskap is vergelyk met en hoër geroem as die van C.L. Leipoldt en al sy voorgangers. Heelwat van die menings is met propogandistiese felheid verkondig en dit het tydelik uitgeloop op die vertroebeling van ons letterkundige oordeel. Gaandeweg het daar kalmering gekom en daarmee wen die opvatting veld dat opstandigheid en die ‘krag’ wat daaruit voortspruit nie die skoonste poësie hoef te wees nie. In die rustiger atmosfeer word die digter se waarde juister aangevoel en hy word suiwerder in sy regte perspektief gesien. Ook van W.E.G. Louw het twee bundels verskyn: Terugtog (1940), Adam e.a. Gedigte (1944). Vir hierdie digter - wat intussen hoogleraar geword het - hou die sensitivisme 'n wesenlike gevaar in.

Uys Krige, ook met twee bundels: Rooidag (1940), Oorlogsgedigte (1942), bring eintlik die enigste direkte weerklank van die jongste oorlog in ons letterkunde. Sy bydrae is nog hoofsaaklik romanties, met die verlange na vryheid en na vertes as die wesenlike kenmerke, alhoewel daar groter rypheid waar te neem val.

Van die digteres Elizabeth Eybers het so pas 'n nuwe bundel verskyn: Die Vrou (1945). Wat hierin veral opval is die suiwere beheer van die kunstenares oor die sonnet, 'n digsoort waarvoor sy 'n sterk voorliefde het. Hier word van haar suiwerste poësie aangetref, en die vertolking daarin van die gedagtewêreld van die vrou, is vir die Afrikaanse letterkunde werklik 'n verryking. Swak daarin is die vervaging van die Afrikaanse milieu.

Met die Weerlose Uur (1942) van Ernst van Heerden, Vonke (1943) van S.J. Pretorius, Die Enkeling (1944) van S.V. Petersen, Die Soeklig (1945) van Olga Kirsch, en Die Koning se Beeste (1945) van D.J. Opperman is die beeld voltooi. 'n Gemeenskaplike kenmerk van al hierdie jongeres is die neiging tot oordrewe individualisme en pessimisme, maar tewens ook die tekens van 'n groter liefde vir die Afrikaanse wêreld, die skoonheid van die woord, en 'n groter vormvastheid van die vers. Dis nog te vroeg om nou al 'n oordeel oor die waarde van die heel jongste poësie te vorm, alhoewel die belofte duidelik aanwesig is.

Professor G. Dekker het die ‘magteloosheid’ en die ‘verwarring’ wat daar in ons Afrikaanse kritiek heers, gewyt aan die swak gehalte van ons letterkundige produkte, by name die lae gehalte van ons prosawerk. Volgens sy standpunt kan slegs groot kuns ‘groot’ kritiek te voorskyn roep. Daarby het hy natuurlik o.a. ook aan die magteloosheid van E.J. Potgieter gedink binne die raamwerk van sy tyd, maar ewe gerieflik die kritiek van die Tagtigers vergeet! Maar dit terloops. Van meer belang is sy opvatting dat die poësie van die afgelope tydperk ons prosakuns ver oortref, en daarbenewens die oordeel dat veral ons prosaskrywers magteloos is. Persoonlik beskou ek hierdie uitlating as 'n moedswillige miskenning van die werklike toedrag van sake, 'n optrede wat ander oorwegings inhou en wat seer sekerlik nie

[p. 454]

die treffende opbloei van veral ons prosaletterkunde sedert ongeveer 1940 in die oog het nie.

Gedurende die tydperk wat onder beskouing is, het Jochem van Bruggen en Mikro (C.H. Kühn) hulle werk van vroeër afgerond. Van Bruggen het in 1942 Ampie, die Kind laat verskyn en daarmee die eerste gawe trilogie aan die Afrikaanse letterkunde besorg. Ook Mikro het sy Toiings-trilogie voltooi met die verskyning van Vreemdelinge in 1944. In vergelyking met die vorige Toiings-boeke tref ons hier 'n versobering aan wat die beeldende woord betref, 'n vermindering van frisheid, maar daarby 'n toename in deurskouing van die werklikheid en helderheid van die idee. Die derde deel van die trilogie staan egter in die openbaarde skoonheid heelwat benede sy Huisies teen die Heuwel (1942), wat vir my smaak een van die beste werke van hierdie skrywer is en een van ons suiwerste beskrywings van die kleurlinglewe. Die indruk bestaan dat Mikro met sukses slegs die kleurlingtipe kan uitbeeld; dat dit beslis nie die geval is nie, word bewys deur sy Huurlinge (1940), waarvan die kleindorpsbestaan van die blankes die stof uitmaak.

Na jare van swye het Sangiro (A.A. Pienaar) in 1944 weer 'n werk oor die dierelewe in die oerwoud laat verskyn: Simba. Daar is treffende momente in die werk, maar as geheel moet dit onderdoen by sy Uit Oerwoud en Vlakte (1922). Die verskyning van Simba het daartoe gelei dat die Suid-Afrikaanse Akademie vanjaar die Hertzogprys vir letterkundige prosa aan die skrywer toegeken het (bekroning van al sy werk) - 'n goed verdiende onderskeiding. Ook C.G. en S.B. Hobson, die skrywers van Kees van die Kalahari en Buks het 'n nuwe boek oor die dierelewe, Vlam van die Bantomberge (1945), die lig laat sien, waarin die lewe van die wildehonde beskrywe word met 'n openbaring van skoonheid wat nie heeltemal op gelyke peil staan met die skrywers se beste werk nie.

Van een van ons eerste romanskrywers, D.F. Malherbe, het ons 'n tweetal nuwe romans: Die Bergstroom Ruis (1940) en Vlam van die Suurveld (1943). Ná sy reeks neo-romantiese romans wat in 1933 begin het met Die Hart van Moab, en met die geskiedenis van Israel as agtergrond, wend Malherbe hom nou tot die Afrikaanse geskiedenis in die pionierstydperk waarin arbeid, oorlog teen die inboorlinge, en stryd teen die oorheersers nodig was om die nuwe gebied bewoonbaar te maak vir die Boerevolk. Opvallend is dat Malherbe se romans nog steeds lirieser word, met die klemlegging strak op die klankvolle en ritmiese woord. Dat dit op den duur moet uitloop op taalgebruik wat gevaarlik naby verstarring en retoriek lê, asook die verskraling van die verhaal, behoef geen betoog nie.

Die tydperk 1940-45 word in ons prosakuns egter ongetwyfeld beheers deur die werk van C.M. van den Heever. In 1940 kry ons van hom die pragtige roman Laat Vrugte, wat in sy kern 'n uitbouing is van die verhaal Taal Wortels (in die bundel Kruispad 1938). Dis die verhaal van 'n bejaarde weduwee-moeder wat die vruggebruik van haar boerdery volgens testament

[p. 455]

behou het, en wat verseg om aan haar seuns - wat intussen al self bejaard raak - hulle erfporsies aan te wys sodat hulle kan voortgaan met hulle lewens. Nou wag hulle magteloos, en sit nutteloos die dae deur op wag na die dood van hulle moeder, wat taai met haar wortels aan die Afrikaanse lewe vaskleef. Dis een van ons sterkste openbarings van die Afrikaanse boerelewe.

Daarna slaan van den Heever, wat die stof betref, heeltemal 'n nuwe rigting in. Malherbe was aanvanklik realisties ingestel en ontwikkel al meer en meer in die romantiese (liriese) rigting. Van den Heever is aanvanklik romanties ingestem (simbolistiese ideekuns) met 'n sterk realistiese inslag, maar gaandeweg neig hy na die realistiese rigting veral met toespitsing op die gebied van die dieptesielkunde. Die eerste werk in hierdie rigting, Gister (1941), dra nog te seer die spore van die nuutheid van die stof, en dis nie veel meer as 'n belowende eksperiment nie. Vinnig na mekaar verskyn dan Van Aangesig tot Aangesig (1942), Anderkant die Berge (1944), en Keerkring van die Winde (1945), en met klimmende beheersing word die nuwe stof gedwing om die gestalte van skoonheid aan te neem. In Van Aangesig tot Aangesig openbaar hy op meesterlike wyse die geheimste dryfvere van die mens se dade, op so'n manier dat jy naderhand jou self erken. Anderkant die Berge is in sy oorsprong 'n volksverhaal (dwaalgeskiedenis) wat omgeskep word tot 'n moderne historiese roman met duidelike aanwending van die stof van die dieptesielkunde. In Keerkring van die Winde het ons drie novelles waarin dieselfde gedagte telkemale op 'n ander manier uitgewerk word. Die eerste, Daiel se Afskeid, moet gereken word tot die kunstenaar se beste prosa; Vyand - wat ook goed geslaag is - en Die Ontwaking van Jacques Duvenhage, was deur die skrywer bedoel as eksperimente waarin die persoonlikheid van die skrywer soveel as moontlik weggesyfer word sodat net die karakters met hulle gedagtes sigbaar is. Deur sommige beoordelaars word albei hoog aangeslaan. Maar ek moet beken dat - veral wat betref die derde novelle - die ondergang van 'n niksbeduidende gees in sy eie verwaandheid so strak gebeeld is as wat slegs van den Heever in sy volle krag kan bereik, maar hier word die metode van die dieptesielkunde so konsekwent en tot die uiterste deurgevoer dat die persoon van die kunstenaar en daarmee die menslike meelye, heeltemal verdwyn. Hoewel van den Heever dus in hierdie rigting sy eie kuns verdiep en ons letterkunde verryk het met hoogstaande werk, skuil daar tog 'n gevaar vir hom in.

Van die jonger prosaskrywers uit hierdie tydperk wil ek nog net die volgende noem as verdienstelik: Kootjie van den Heever: Danie se Droom (1940), Skagte (1942); S. Ign. Mocke: Belofte (1941); Anna Louise Conradie: Laura (1942), Nuwe Gebooie (1943); P.J. Schoeman: Op die Groot Spore (1942); J. van Melle: En Ek is nog Hy (1943).

Wat verder opval sedert 1940 is die groot verval van die Afrikaanse kort-verhaal. Voorheen was dit 'n besonder gewilde genre, maar kort voor die oorlog het 'n toestand van versadiging ingetree en die leserspubliek het geweier

[p. 456]

om verder bundels kortverhale te koop. Sedertdien het die kortverhaal nog verder verval deurdat papiernood die uitgewers genoop het om die publikasie van sulke bundels te staak. Dis tog te bejammer, want dis 'n mooi kunssoort. Van die bundels wat tog verskyn het, moet die volgende genoem word: Uys Krige: Die Palmboom (1940); P. de V. Pienaar: Die Oorlogskind e.a. Verhale (1941); J. van Melle: Taaie wat Wegraak (1942); C.M. van den Heever: Nooit! (1942); J.F.W. Grosskopf: Ou Leeumelker e.a. Vertellinge (1943); S. Ing. Mocke: Die Donker Kleed (1943); G.H. Franz: Molôisi die Wyse (1942).

Die tydperk wat lê tussen 1940-45 was dus vir die Afrikaanse letterkunde 'n bloeitydperk, en nog is daar geen tekens van insinking. Daar is 'n gees van frisheid, van spanning, van verjonging in ons letterkunde wat jou vol vertroue en verwagting die toekoms tegemoet laat gaan.