Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1945

[p. 447]

Kroniek der Middelnederlandsche letterkunde
door Dr. J. van Mierlo S.J.

Dr. GILBERT DEGROOTE. - Jan Van den Dale. Gekende werken, met inleiding, bronnenstudie, aanteekeningen, glossarium. Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel. Prijs: 125 fr. - 223 blz. - Uitgave der Antwerpsche Bibliophielen.

Met Jan Van den Dale komen wij terecht bij de rederijkers, in het woelig tijdvak van het einde der vijftiende en het begin der zestiende eeuw: het tijdvak van het opkomend humanisme met Erasmus, en van de voorbereiding tot de Hervorming. In dit tweevoudig opzicht heeft hij werk geleverd van eenige beteekenis voor de cultureele toestanden van toen.

Wij worden verplaatst in het bedrijvig Vlaamsche rederijkersleven van Brussel, waar toen ieder jaar één der zeven Blijdschappen van Maria met groote pracht werd opgevoerd; waar de Bourgondische uitbundigheid, sedert Philips de Goede in 1430 zijn zetel van Dijon naar Brussel verplaatste, zich openbaarde in schitterende feestelijkheden; waar dichters van naam aan de leiding der kamers stonden: de stadsdichter Colijn Cailliu, en zijn opvolger Jan Smeken; Jan Perchevael, die met Jan Smeken de VII Weeën van Maria voor het tooneel bewerkte; Gysbrecht Mercx, de factor van Het Boek; Colyn van Ryssele, die misschien dezelfde is als Colijn Keyaert of de Amoureuse Colijn, de dichter van romantische spelen van liefde op klassieken inhoud, zooals Narcissus ende Echo, en van het eerste, helaas! nog ten volle in de rederijkerij verzeilende, maar toch de belofte van een schoone toekomst bevattende, burgerlijk drama: de Spieghel der Minnen; en nog vele anderen.

Onder hen Jan Van den Dale: factor van de Brusselsche kamer De Violette, die in 1507 samensmolt met de Leliebroeders, waar de factors waren Smeken en Perchevael; en later factor van nog een andere Brusselsche kamer Het Mariencransken, in welke hoedanigheid hij nog in 1522 voorkomt, terwijl in 1526 Goossen de Heyden er als factor vermeld staat.

Zooals zoovele anderen was hij geen Brusselaar van geboorte; maar, zooals Dr. G. Degroote het zeer waarschijnlijk maakt, een ingewekene uit Diest, die in de hoofdstad een gunstig milieu voor zijn kunst zal hebben gezocht. Want hij was, ook zooals zoovele anderen, schilder en rederijker te gelijk.

Jan Van den Dale moet in zijn tijd, en nog lang daarna, wel eenige beroemdheid als dichter hebben genoten. Hij werd door Philips den Schoone bij een prijsvraag met een gouden ring vereerd, die met een kostbaren diamant

[p. 448]

bezet was; een onderscheiding die hem onder de rederijkers een uitzonderingspositie bezorgde. Zoo wordt het verhaald in de voorrede tot de uitgave van de ‘Spelen van Sinne’ Antwerpen, 1562, waarin verder gezegd wordt, dat zijn ‘compositie noch hedendaechs in grooter estimacien wert ghehouden’. Welke die ‘compositie’ was, is niet bekend. Dr. Van Eeghem heeft de meening uitgedrukt, dat het de nog bewaarde ode op het H. Sacrament zou zijn. En er is daar wel iets voor te zeggen, dunkt mij. Het woord ‘compositie’ laat denken aan een refrein, niet aan een spel. Ook de bekroning bij een prijsvraag laat een wedstrijd in refreinen vermoeden. Nu is die ode het eenig refrein, dat ons van Van den Dale is bewaard. Zij werd opgenomen door Jan van Styevoort, toen deze in 1524 zijn bekende Refereinenbundel aanlegde, waarin ons zoovele kostbare gedichten van onze vroegste rederijkers zijn overgeleverd. Zou Van Styevoort een met zulk een onderscheiding vereerde gedicht uit zijn eigen tijd niet hebben gekend en opgenomen? Daar Philips de Schoone in 1506 overleed, moet het gedicht vóór dit jaar zijn ontstaan. Waarop de dateering uit 1511-1512 (blz. 27) steunt, is mij onbekend.

Ik noemde dit refrein een ode. Het heeft er in zijn drie en twintigregelige schitterend met volle, in wisselend rhythme door elkander slingerende rijmen versierde strophen, den gang, de beweging, den gloed van. Door meer dan 276 verzen zingt het ‘Lof, Hostie, God, levende vleysch en bloet’ in rijke afwisseling van aanbidding, bewondering, beschouwing, doorgronding van het mysterie, met de voorafspiegelingen en symbolen van het Oude Testament, in één machtige zielshouding van opgetogen geloof. Het moge al geïnspireerd zijn door de in zijn tijd zeer vermaarde, in vele kerken ter lezing hangende ode van Antonius de Roovere op hetzelfde onderwerp, het moge ook meermalen herinneren aan het Lauda Sion van den H. Thomas; het blijft een eigen, voortreffelijke, niet kortademige, maar volle compositie, waarin de kunst van den rederijker zich op haar best vertoont. Klank- en rijmenspel, jawel, maar toch om een waardig onderwerp, dat zulk een opsmuk dragen kon. Er is wel meer onder de refreinen in 't vroede, vooral over godsdienstige onderwerpen, bij onze vroege rederijkers, dat de allures der ode heeft. Zulk een gedicht is ook zeer kenschetsend voor den vroomheidszin van ons volk op den vooravond der Hervorming, al wordt vaak het omgekeerde beweerd.

De ‘Ure vander Doot’ is een uit 110 veertienregelige strophen, samen 1546 verzen, bestaande gedicht van inkeer, dat wij met den uitgever aldus samenvatten: ‘De dichter heeft in zijn werkkamer een visioen; hij bevindt zich in een heerlijken lusthof met vijf mooie vrouwen. Het genot duurt echter niet lang, een vreeselijk monster vertoont zich bij een heftig onweer. Dit dier is de dood en het komt den dichter opeischen. Ontsteld vraagt hij uitstel: een jaar, een maand, een week, een dag, een uur. Het monster weigert. Eindelijk verschijnt een maagd met een kindeken en hem wordt een uur uitstel toegestaan. Ondertusschen zijn de schoone vrouwen verdwenen. Het uur wordt doorgebracht in een lange, sombere weeklacht over de wijze waarop

[p. 449]

hij zijn vroeger leven nutteloos heeft doorgebracht. Hij spoort alle menschen aan om hun laatste uur indachtig te zijn. Hij wil nu zijn testament maken, maar... daar is het uur verstreken: het kindeke slaat met een hamertje op ‘dorloge’. Ontzet wordt de dichter wakker en ‘aen elck haer hinck hondert druppelen sweets’.

Het begin herinnert aan de ‘visioenen’-literatuur, bijzonder aan dat van den ‘Roman de la Rose’, die het procédé in de mode heeft gebracht, dat zelfs nog door Dirc Potters voor zijn ‘der Minnen Loop’, wordt aangewend. Van den Dale gebruikt het hier met groote geschiktheid, binnen de perken der waarschijnlijkheid. Hij moge al invloed van Michault's Danse aux Aveugles hebben ondergaan; maar, bij alle verschil tusschen beiden, zoo gering, naar het mij voorkomt, dat men eerder van reminiscenties, nog wel vrij vage, mag spreken, dan van navolging. Een belangrijk deel van de Ure is de doodendans, waarin alle standen der maatschappij de revue voor den Dood passeeren. Maar visioen en doodendans waren algemeen-bekende motieven. Als kunstwerk staat de Ure ongetwijfeld hooger dan Michault's Danse: om zijn lyrische vlucht, zijn beklemmende en pathetische wanhoop in den doodendans, zijn strophische sierlijkheid, zooals Degroote reeds aanstipt. Voeg daarbij de pakkende eenheid in den grootschen bouw, de volheid der uitwerking, de macht en diepte der gedachte, de ontroering bij de bemiddeling van Maria, de vrome, diep-gevoelde en geloovige inspiratie; ook de warme toon van belangstelling, waarmede hij de arbeiders in dien tijd van werkstakingen en woelingen onder het proletariaat, moed inspreekt en tot kalme berusting aanmaant (blz. 23).

Het thema van de vergankelijkheid van al het aardsche, van de gelijkheid van alle menschen voor den dood, klinkt nu in de literatuur steeds luider, feller, wanhopiger bijna op; niet slechts op het tooneel (Elckerlijc), maar ook in liederen, refreinen, doodendansen en voorstellingen van den Dood, waarvan de alles nivelleerende macht dien rederijker-burger vaak heeft doen huiveren en ons met hem. Het is alsof hij zich te midden van al de levensuitspattingen in die heftige tijden, om het evenwicht te houden, aan den dood vastklampte als aan zijn laatste redplank. Van den Dale's Ure is er, in al haar directheid, op den man af, zonder allegorische bijmenging, wellicht de welsprekendste en best-geslaagde uiting van.

Het derde groot, uit 49 veertienregelige strophen bestaande, samen 688 verzen, lange gedicht, De Stove, is van een gansch anderen aard. Het geeft een gesprek weer, dat de dichter in een badhuis, Stove, heeft afgeluisterd tusschen twee vrouwen, waarvan de eene ongelukkig, de andere gelukkig is getrouwd. Het is huwelijksliteratuur, waarin de gelukkige vrouw, door haar voorbeeld van inschikkelijkheid en onderdanigheid jegens haar man, haar gezellin bekeert, die een nieuw leven beproeven wil. Hier komt de rederijker in aanraking met het humanisme. Ook Erasmus heeft in een zijner Colloquia, ‘Uxor Mempsigamus’ een dergelijk onderwerp behandeld. Het verband met de Stove is zóó treffend, dat de eene den anderen moet hebben gekend. Velen

[p. 450]

hebben gemeend, dat Erasmus de navolger moet heeten; vooral omdat men geen andere uitgave van zijn samenspraak kende dan die van 1523 en Van den Dale in 1522 zou overleden zijn. Nu er echter een uitgave van 1516 schijnt te hebben bestaan, heeft Dr. Degroote zonder veel moeite, maar overtuigend, kunnen aantoonen, dat wij aan Van den Dale niet langer de eer mogen laten Erasmus tot voorbeeld te hebben gediend. Maar zoo zien wij Van den Dale, en met hem onze rederijkers, staan niet alleen te midden van de gelijktijdige Bourgondische literatuur in het Fransch, doch ook in die van het opkomend Humanisme.

Erasmus zelf had in zijn colloquium over het huwelijksgeluk humanistische gedachten van Plutarchus met de christelijke verbonden. Van den Dale neemt dat over, maar blijft niet bij een slaafsche navolging of vertaling. Geheel de omvorming, te midden van het Brusselsche stadsleven, in zulk een plaats als een badhuis, is van hem. Zijn gedicht wordt een stuk cultuurleven uit de onmiddellijke werkelijkheid. Dat verhoogt er niet weinig de beweging, het leven, de spontane natuurlijkheid van.

Deze drie groote gedichten, met nog een paar kleine, zijn alles wat de tijd uit Van den Dale's oeuvre heeft gespaard. Toch moet hij een vruchtbaar dichter van ‘batementen’ en ‘reffreynen’ zijn geweest, waardoor hij wel vreest zijn naaste meermalen te hebben ontsticht: Voor al de uren, die hij zijn medeburgers heeft doen lachen, mogen zij nu deze ‘Ure vander doot’ nemen, en de andere vergeten.

De uitgave heeft Dr. Degroote laten voorafgaan door een alleszins degelijke inleiding. Een bondige schets van de cultuurtoestanden van dien tijd, vooral te Brussel, sluit met enkele treffende beschouwingen over de kunst der rederijkers, die vooral gezien wordt in den vorm en in de rijmbehandeling. Wat over Van den Dale's levensloop bekend was, wordt beknopt samengevat en aangevuld door nieuwe gegevens, waaruit zou blijken, dat hij afkomstig was van Diest. De bronnenstudie, geheel nieuw, wordt het hoofddoel; aesthetische beschouwingen ontbreken niet geheel. Volgt een kort overzicht van vorm en rijm; met bibliographische beschrijvingen van elk der drie gedichten, met drukkers en uitgaven. De uitgave, volgens de oudste teksten, gaat vergezeld van alle varianten, en van een commentaar, die nog wel niet alles ten volle duidelijk maakt, maar toch heel wat opheldert; een glossarium verklaart verder de beteekenis der afzonderlijke woorden, die alle worden opgenomen.

De uitgave is zuiver diplomatisch. Zelfs de noodzakelijke verbeteringen worden in een voetnota aangegeven. Ook de interpunctie blijft behouden. Deze doet feitelijk vaak zeer grillig aan. In de Ure vander doot en in de Stove vooral staan er punten te midden van zinnen, waardoor het begrip zeer bemoeilijkt wordt. Uit een vergelijking van een reproductie der eerste verzen van de Stove met den tekst zou men meenen, dat de uitgever vaak een punt heeft gelezen, waar in den druk de letter wat vuil was en baardsel had. Ik voor mij meen, dat een uitgever den lezer niet moet plaatsen voor al de raadsels waarvoor hij zelf heeft gestaan. Eenige interpunctie, met aanwijzing

[p. 451]

dat die van den uitgever is, zou de lezing heel wat vergemakkelijken en het genot verhoogen.

Eenige mooie illustraties versieren het boek en verdiepen het inzicht. Dr. Degroote heeft hier flink werk geleverd. Zijn voorbeeld moge tot dergelijke, even degelijke, studiën aanzetten over andere rederijkers, die het wel verdienen.