Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1945

[p. 400]

Clem. Bittremieux
Over A. van Cauwelaert als essayist

Wanneer ik zo vrij ben deze korte nota's te beginnen met een heel bescheiden herinnering aan August Van Cauwelaert (te midden van de vele, intiemere, die in dit herdenkingsnummer het beeld van den overledene zullen boetseren) dan is dit omdat deze herinnering mij bij het overwegen van het onderwerp waarover mij gevraagd werd te schrijven voortdurend voor de geest is blijven zweven. Maar ééns heb ik het geluk gehad Van Cauwelaert te zien, en ik kan zijn werk nog steeds niet lezen zonder hem voor mij te zien en te horen zoals hij daar achter de tafel zat en een tamelijk beperkt auditorium van studenten toesprak. Hij ‘sprak’ - het was bijna zingen wat hij deed. Het hoofd lichtjes vooruitgestoken droeg hij bijna psalmodiërend zijn tekst voor en ik herinner mij bepaald het ogenblik waarop hij een vers van hem zei waarvan hij het ontstaan had beschreven:

Van zonne niet, van vreugde niet,
De zielen rijpen van verdriet.

Met zijn zachte, afgemeten stem die tot haar volle recht zou gekomen zijn onder het gewelf van een Benediktijnerkapel, las hij dit vers zoals een monnik een psalmregel leest: traag, volkomen ontdaan van gevoelsaccentuatie, eentonig en met sterke nadruk op de accentlettergrepen zodat men het metrum bijna grafisch voor zich zag - wat trouwens nog verduidelijkt werd door het gebaar van zijn magere hand die tussen de tafel en het sprekende hoofd de kadans van de maat natekende. Spijts - misschien dóór - de ‘onthechting’ waarmee het vers gelezen werd ging er een pathos van uit dat voor mij zelfs door de best bestudeerde interpretaties van een declamator niet kan worden bereikt. De gemetenheid waarmee hij dit vers en heel zijn lezing voordroeg verhoogde slechts de innemendheid, de zachte gloed, de overtuigingskracht die van hem uitgingen; zij belette zelfs niet dat zijn stem soms een ietwat profetisch volume aannam, vooral toen hij (het was rond de tijd dat zijn Warande verboden werd en de leuze der volksverbondenheid als een onverstoorbaar insekt door onze literatuur gonsde) de integriteit der kunst ging verdedigen tegen hen die haar tot brallend propagandamiddel wilden verlagen; hij sprak, door de omstandigheden gedwongen, in metaphoren: ‘De boer beploegt zijn akker niet met het zwaard...’

[p. 401]

Zoals hij toen was, zo zie ik zijn essayistisch werk: innemend en afgemeten, bezadigd en overtuigend, wijsheid en hartstocht in énen, als een lyrisch gedicht met een vastgevormd metrum tot grondslag. Het is - men voelt dit kennelijk in toon en voordracht - uit toegewijde liefde voor het onderwerp geschreven. Van Cauwelaert behoorde inderdaad niet tot degenen die hun leven aan de letteren wijden en zo kon hij zich de vrijheid veroorloven haast uitsluitend uit innerlijke noodzaak te schrijven, zich alleen uit te laten over wat zijn geest lang en onontkoombaar had gecomponeerd. Het vers, de religieuze poëzie, Karel van de Woestijne, het geheime verband tussen den vertellenden rechter en zijn kinderjaren waren dingen waaraan zijn meditatie onaflaatbaar en aandachtig bleef hangen⁽¹⁾. Op zichzelf reeds is dit een uitstekende voorwaarde tot het ontstaan van het korte essay, dat tenslotte nog altijd niets anders is dan een soort Ciceroniaanse rede: een probleem herleid tot enkele boogribben die de gewelfschilden der argumentatie omvatten en in de sluitsteen van de kernmening samenkomen. Van Cauwelaert bezat in hoge mate de gave om het voorwerp van zijn liefdevolle concentratie geleidelijk, eenvoudig en met een naar het klassieke zwemende helderheid zichtbaar te maken. Het karakter van zijn meditatie bracht bovendien bij dat de uiteenzetting organisch, ik zou haast zeggen ‘poëtisch’ geordonneerd werd. Men merkt dit in de groei der perioden die elkander opvolgen als de strofen van een gedicht. Dat Van Cauwelaert trouwens aandachtig zijn zinnen opbouwde is zeer duidelijk te merken; hij wilde terzelfdertijd schoon en helder schrijven en men kan dan ook niet ontkennen dat dit aan zijn geschriften een innemende voornaamheid geeft. Ik wil evenwel niet verhelen dat dit ‘schoonschrift’ mij een enkele keer hindert, nl. in de essays over Karel van de Woestijne, waarin het welbehagen in het schone woord al te opvallend is en waarin men vaak de indruk heeft dat de auteur zich door de klank van het woord laat verleiden.

Belangrijker dan dit alles is tenslotte de vraag wat eigenlijk het voorwerp van Van Cauwelaert's meditatie was. Het vers, de poëzie, de roman zijn onmiddellijke problemen, die slechts vormen zijn van iets wat de kern van de geest bezighoudt. ‘Dit “iets” is misschien in grote trekken aangegeven wanneer men zegt dat het een ideaal van innerlijk evenwicht was, hetzelfde ideaal dat, merkwaardig genoeg, zovelen in Vlaanderen die in de schaduw van Karel van de Woestijne tot rijpheid kwamen heeft bekoord. Een verklaring voor dit verschijnsel bij Van Cauwelaert en anderen is wellicht hierin te vinden dat zij door het geestelijk avontuur van den groten dichter niet alleen verlokt, maar ook, en vooral, afgeschrikt werden. Het was alsof zij, even schoon als hij, een gevaarlozer tocht wilden beginnen. Zij hielden een reserve in zich die opwoog tegen de filter. Zij poneerden dan ook, gedreven zowel door hun bewondering voor van de Woestijne's

(1) Ik doel hier met name op het merkwaardige essay Religieuze Poëzie of religieus fabrikaat (in Versl. en Med. der Kon. Vl. Acad. Mei 1937), op Karel van de Woestijne, een synthese (Diest, Pro Arte) en op De Romancier en zijn jeugd (N.V. Standaard-Boekhandel 1944).

[p. 402]

poëzie als door hun heimelijk verzet een ideaal van aesthetisch humanisme dat onmiddellijk aansloot bij de stellingen die Van Langendonck in zijn essayistisch werk met zoveel pathos had verdedigd. Van Cauwelaert was hier door zijn christelijke levensopvatting nog het nauwst aan verwant. Het was het klassicistisch ideaal van geesten die in de grond romantisch waren, een beveiliging tegen de onrust die in die tijd minder dan ooit de denkende geesten spaarde. Dit verklaart tevens waarom iemand als Van Cauwelaert, wiens ideaal er een was van rust en evenwicht, zoo ontvankelijk bleek voor de onrust van anderen en met zulk een aandachtig oor de emoties van de latere Vlaamse literatuur beluisterde.

De Vlaamse essay-literatuur heeft misschien hartstochtelijker, luciedere, hardnekkiger geesten nodig om het peil te bereiken waarop wij zouden wensen haar te zien; maar zij zou zeker veel van haar rijkdom verliezen indien de lijn die bij Van Langendonck begint en over Van Cauwelaert loopt werd uitgeveegd. Een literaire gemeenschap is een parlement dat door het spel der partijen in leven gehouden wordt. Van Cauwelaert was in dit parlement een trouw en mild vertegenwoordiger van de conservatieve vleugel. Zijn daden waren bescheiden maar overtuigend - overtuigender dan die van sommige minder bescheidenen.