Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1941

[p. 541]

Ringsteken

Een nieuw tijdschrift, ‘Le disque vert’ (vroeger heeft een tijdschrift met denzelfden naam bestaan en verscheidene medewerkers van het eerste zijn ook hier present) is verschenen.

Het is een uitgave van ‘Les Ecrits’, Rue baron de Castro, 77, Bruxelles, en kost per jaar 100 fr. Directeur is Franz Hellens. Redactieleden: Herman Closson, Fernand Crommelynck, Arnold de Kerchove, Marie Gevers, Marcel Lecomte, Jean Libert, Robert Poulet, Gaston Pulings.

‘On nous dira peut-être que la publication d'une revue littéraire, dans l'époque trouble et incertaine où nous vivons, n'est pas souhaitable. Nous croyons, au contraire, qu'une publication de ce genre, où tous les talents authentiques peuvent se rencontrer et se regrouper, et les tendances solides se confronter, est non seulement opportune mais nécessaire. L'esprit ne perd jamais ses droits. Il ne peut les perdre, et ne saurait gagner ni à un abandon quelconque, ni à un silence prolongé: Nous dirons plus: c'est un devoir, pour l'esprit, de manifester sa continuité à travers les évènements les plus contradictoires, au sein des crises économiques et morales, en dépit de tous les obstacles. Pourvu que cette activité se déploie en toute indépendance et avec la volonté de n'exprimer que le vrai et le beau.

C'est en pleine liberté que nous nous engageons dans la voie que nous venons d'esquisser.

Les collaborateurs groupés dans cette revue appartiennent à toutes les tendances littéraires. Plusieurs ont derrière eux une oeuvre forte et éprouvée. Nous souhaitons que les jeunes talents, encore obscurs, viennent à nous. Nous les solliciterons au besoin. Nous savons que là se préparent des forces qui étonneront sans doute. Mais qu'on le sache, pas de camaraderie. S'il faut un avertissement à notre enseigne, nous écrivons volontiers: “Ouvert à tous; difficile cependant à ouvrir!”

“Nous ne négligerons rien des curiosités cérébrales, des investigations esthétiques, mais nous tenterons par des oeuvres de tout ramener à des limites humaines, sur un plan plausible... Une naissance perpétuelle fondée sur la mort d'un instant. Telle est notre tradition.”

Ces mots, que publiait en 1920 la revue “Signaux de France et de Belgique,” nous les faisons nôtres.

Le “Disque Vert”, dans sa nouvelle carrière, ne défendra que des idées littéraires. C'est dire que les considérations politiques actuelles ou anciennes n'y trouveront aucune place.’

Alleen het slot van de programverklaring klinkt eenigszins ongewoon: ‘Disons en terminant que nous entendons imprimer à cette revue la marque de notre caractère’. Daarop volgt de bekentenis dat de franschschrijvende Belgen geen eigen groepskarakter hebben. Dat sluit echter het bestaan van nationale invloeden niet uit, meent de redactie en zooals een letterkunde die niet meer naar het universeele karakter der fransche zou streven, verdorren moet, zoo zal ook verdorren een letter-

[p. 542]

kunde die slechts regionalisme zou zoeken. Daarom, en dat is het besluit, ‘nous n'exclurons pas les proses, les poèmes ou les essays d'un caractère régionaliste, pourvu qu'ils s'intéressent au fait humain et s'intégrent dans l'ensemble d'une culture.’.

In het eerste nummer wordt Hubert Chatelion ‘ontdekt’ door Franz Hellens. Chatelion is overleden. Een vervolgverhaal van hem, ‘Procédure’, begint in dit nummer. Er is ook een goede studie van René Lalou: ‘Les sortilèges d'Emily Brontë’. De studie is gedateerd: ‘Amirauté Française, 8-13 février 1940’.

_**_*

‘In 1841 - honderd jaren geleden - verscheen Carlyle's werk “On Heroes and Heroworship”. De Schotsche wijsgeer stelde zich de vraag of de groote wereldfiguren - een Dante, een Shakespeare b.v. - producten waren van hun tijd en hun land, ofwel erratieke hemellichten plotseling opduikend uit het donkere, om alles in een klaarte te zetten zooals nog nooit was gezien.

Thomas Carlyle heeft Rubens in de rei zijner helden niet opgenomen, en het aan ons overgelaten te onderzoeken: Was Rubens een “gril van de goden”? Of lag het in de lijn van de Antwerpsche cultuurontplooiing dat aldaar deze wereldfiguur verscheen?

Zijn we alles aan Rubens verschuldigd of heeft Rubens ook een schuld aan Antwerpen?’

Zoo begon Kan. Dr. Floris Prims, eerelid der Kon. Vl. Academie een der beste voordrachten die de laatste jaren in den kring dezer Academie gehouden zijn. Men kan van den archivaris der Stad Antwerpen niet anders verwachten dan het antwoord: ‘Rubens is uit de Antwerpsche cultuur’ geboren. Wat echter belangwekkend is, is de wijze waarop en de documentatie waarmee Prims het waar maakt. Een voorbeeldje van zijn cultuurhistorische synthese: Prims beschrijft hoe Antwerpen voor het eerst cultuurcentrum van Vlaanderen werd:

‘De eerste groote cultureele ontwikkeling van onze stad is in de eerste helft der XVIde eeuw te plaatsen. In de eerste jaren na Groeninge is de cultuurhaard van het Dietsche land nergens anders dan te Antwerpen. De romantiek der XIXde eeuw heeft vaak ter wille van “Vlaanderen”, het aloude Brabant over het hoofd gezien. Van Brabant uit scheen in die strijdjaren de gedachte al te licht te gaan naar België, Brussel en Brabançonne ten nadeele van den Vlaamschen strijd. Zoo heeft men dan ook niet opgemerkt dat Brabant en Antwerpen ten tijde der gulden sporen veel duitscher waren dan Vlaanderen, en dat in de jaren van Robrecht van Bethune, den leeuw van Vlaanderen, de cultuur er hooger stond dan in het onrustige democratisch-revolutionnaire Brugge. De geest van Maerlandt is uit Vlaanderen naar Brabant, naar Antwerpen, verhuisd, van zeer kort na Maerlandt's dood. Van rond 1315 en tot rond 1355 is er te Antwerpen een pleiade waar te nemen van cultuurdragers, die zich als kinderen en erfgenamen beroepen op Maerlant, den vader der Dietsche dichteren algader. Dezes eigen landstreek is al te onrustig geworden, opdat de door Maerlant aangevoerde, uit het Walsch en uit het Latijn geputte cultuur, er zich verder ontwikkelen zou. Als een repliek op “Alexanders Yeesten” ontwerpt de klerk van de stad Antwerpen, Jan van Boendale, het nationale epos der Brabantsche dynastie, de “Brabantsche Yeesten”. Maerlant's “Spieghel Historiael” wordt te Antwerpen voortgezet, terwijl Boendale zijn Yeesten schrijft, door den kapelaan van Maria van Berlaar, Lodewijk van Velthem. In 1340 “al

[p. 543]

tantwerpen in die stede” eindigt Jan de Deckere de rentmeester der Karthuizers van het Kiel zijn didactischen Dietschen “Doctrinael”, waarin hij ons zegt dat hij reeds te voren schreef

van vier doegheden cardinale
int boeck geheten “Exemplaer”.

Binnen dezelfde periode levert Boendale zijn grooten “Leekenspiegel”, zijn “Jans Teestye”, zijn “kleine Rijmkronijk” en zijn kronijk “Van den derden Edewaert”. In 1323 wordt te Antwerpen voltrokken de vertaling van den “Sydrac” met oorspronkelijke berijmde proloog en epiloog. In 1342 vertaalt er een onbekende den “Melibeus” van Albertus de Brescia. In 1350-1352, de groote beproevingsjaren, waar deze periode op eindigt, wordt te Antwerpen het “Boeck des Wrake” gedicht. Zonder van de vele Latijnsche cultuurwerken in de publieke klerkenlibrye der Antwerpsche predikheeren of, ja vooral, in de steeds vermeerderende librye onzer Karthuizers te spreken. Het is wel het vroegste verschijnen van een cultuurpleiade in onze Nederlanden buiten de abdijen’.

Zoo gaat het door. Het leven der verschillende kunsten in de stad, het leven der stad zelf als cultuureenheid worden breed en rijk geborsteld. Met Rubeniaanschen zwier.

‘De Antwerpsche kunstenaars in Rubens' jeugd staan in nauw verband met de algemeene cultuur, waarvan de stadssecretaris Bochius, de humanist, de voornaamste vertegenwoordiger is. Bij de inhaling van aartshertog Ernest in 1594, - Rubens was er getuige van - staan inhaling, voorstellingen, teksten en toespraken in denzelfden hoog-humanistischen, keizerlijken toonaard als eenmaal die van Grapheus en Egidius voor keizer Karel. In 1599 bereidde men Albrecht en Isabella een niet minder grootsche “pompa triomphali”. Bochius leverde de onderweipen en teksten, Otto van Veen, wier ouders in de kwelling gestaan hadden, tot een evenwichtigheid gebracht die gunstig inwerken moest op iedere scheppende gedachte.

Enkele maanden na die grootsche inhaling, in Mei 1600, zal Rubens naar Italië vertrekken. Voor zijn geest mag dit echter niet een naar den vreemde reizen heeten: als Antwerpsch kunstenaar staat hij boven al het locale uit, is hij wereldburger, met evenveel titels en aanspraak op de ééne humanistische cultuur te Mantua als in zijn Antwerpsche parochie. Hij is een kind van het cultureele hoogstaand Antwerpsch midden, dat tevens een kunsttraditie bezit zooals geen andere localiteit dezerzijds de Alpen. Hier was kunst iets natuurlijks; hier zinde men bij iedere “pompa triomphalis”, bij iedere altaarbestelling, op iets machtigers dan er tot hiertoe was gezien; minst van al schrokken er de kunstenaars, de schilders, voor stoutmoedigheden achteruit. De revolutie die er had gewoed, en die zooveel kunstwerk had vernietigd, had de kunstenaars, zooals een Adam van Noort of een Otto van Veen wier ouders in de kwelling gestaan hadden, tot een evenwichtigheid gebracht die gunstig inwerken moest op ieder scheppende gedachte.

En zoo durven we besluiten: niet eene stad had er ooit zulke kansen op een Rubens als Antwerpen. De troebelen die men er beleefd had, en waar vader Rubens het zijne van wist, hebben immers de kunsttraditie niet uitgedoofd: ze is er integendeel des te vinniger om geworden. En dat er hier een kunstcentrum bestond dat een traditie ontwikkeld had, was ten slotte te danken aan de houtenbeeldsnijders der XVde eeuw, aan de “groote kerk” met haar tallooze altaren die de houtenbeeldsnijders hier vermenigvuldigde; waarbij zeer zeker mag worden herinnerd dat de kerken der Oostzeekusten en die van Schotland en die van bij de Seine te Antwerpen bestelden; ze gaven Antwerpen daardoor een universaliteitskarakter dat men er niet meer zou laten verloren gaan, en dat Rubens is ten goede

[p. 544]

gekomen.

Rubens is geen “gril van de goden”. Antwerpen maakte hem. Het Antwerpsch verleden voerde naar een Rubens toe. Guicciardini had een Rubens kunnen voorzeggen, en dat had niemand kunnen doen, met eenige waarschijnlijkheid, voor eenige andere stad dezerzijds de Alpen.’

_**_*

De liefhebbers van dergelijke cultuurhistorische opstellen kunnen wij nog een ander kluifje aanprijzen. Ons is het onmogelijk er een samenvatting van te geven, omdat de stof nu eenmaal te dicht is en het onpartijdig weergeven van een polemische gedachtenwisseling over zulk - wijd onderwerp iets onmogelijks. Wij verwijzen dus naar ‘De Stem’ (nummers van Mei en van Juli-Augustus). In het Meinummer publiceert Ir. L.J. Feber een studie: ‘Wereldhistorische krachtmetingen des geestes’. Wie Ir. L.J. Feber's werk kent, kan vermoeden wat schrijver daarvan maakt. Er is altijd iets ‘kolossaals’ in de uiteenzettingen van Feber. In substantie beweert hij in zijn studie dat de gemiddelde europeesche mensch niet begrepen heeft de les van den eersten wereldoorlog en dus niet ingezien dat zijn civilisatie aan het instorten was, omdat geen civilisatie zich kan handhaven die niet berust op een cultuur, d.i. op een complex van geestelijke waarden en omdat geen cultuur op zichzelf kan bestaan zonder afhankelijkheid van hooger waarden dan zij zelf kan creëeren. Men hoort het, het tot in den treure herhaald onderscheid van Spengler en consoorten tusschen civilisatie en cultuur.

Op dit stuk antwoorden in ‘De Stem’ Dr. O. Noordenbos en Joannes Tielrooy, de eerste onder titel ‘Misteekend perspectief’, de tweede: ‘Antwoord aan L.J. M. Feber’, de eerste sober wetenschappe ijk, de tweede vinnig. Op dezen toon:

‘Dus, deze oorlog zou aan ongodsdienstigheid zijn toe te schrijven! De redeneering schijnt te kloppen. God, die goed is, wil geen oorlog. In den Renaissance-tijd heeft de wereld God den rug toegekeerd. Renaissancistisch leven wij nog altijd. Ergo, wij zijn onvermijdelijk aan den oorlog ten prooi. Willen wij ons ervan bevrijden, dan zal het noodig zijn tot God terug te keeren...

Zoo simpel zegt deze schrijver en zeggen zijn soortgenooten het natuurlijk niet; maar in wezen is hetgeen zij beweren toch niets anders. Klinkt mijn korte samenvatting satirisch? Dat doen samenvattingen van nature wel meer; en ik ben er ditmaal geen excuus voor schuldig. De bedoelde zienswijze verdient satire!’

Als Ringsteker willen wij ons niet mengen in het debat. En wij worden gewaar hoezeer de behandelde onderwerpen in dezen tijd passioneeren. Daarom onthouden wij ons van verder werk met schaar en lijmpot, maar raden den lezer toch aan zelf het debat mee te maken.

_**_*

Uit hetzelfde nummer van de Stem meenen we te moeten vermelden een bespreking door Dr. J. Brouwer van een bloemlezing uit de Spaansche poëzie, vertaald en ingeleid door Albert Helman. Wanneer men bedenkt dat de Spaansche lyriek iets unieks is in Europa:

[p. 545]

‘Het wezen van Spanje, van het volk, zijn geschiedenis, zijn cultuur kan het best uit zijn lyriek worden begrepen. Deze lyriek is een spontane uiting van het in zoo menig opzicht sinds eeuwen aan banden gelegde Spanje.

Meer dan in eenig ander Europeesch volk is de lyriek in Spanje de stem van het hart van het volk. Die stem is de eeuwen door, met al haar modulaties, gelijk blijven klinken, met als hoofdtoon de waarachtigheid.

Het Spaansche volksvers is zoozeer een hartekreet, zoozeer een natuurlijk gebaar, dat het buiten de beperkingen van den tijd treedt. Een lyrische klacht, een hekeldicht, een religieus vers, zijn dikwijls moeilijk te dateeren, ook tengevolge van taalnuances en versvormen die de eeuwen hebben overleefd in hun eigenaardige voorkeur.

Het sfinxachtige karakter van Spanje, dat grootendeels het gevolg is van de verwrongenheid en geslotenheid door dwang van buiten, verdwijnt voor een aanmerkelijk gedeelte in de lyriek. Het Spaansche volk heeft zich daarin gegeven zooals het is. De anonieme volksdichter en de verfijnde cultuurdichter zijn in Spanje dikwijls tweelingbroeders, die moeilijk te onderscheiden zijn.

De Spaansche lyriek is als de schilderkunst van Goya. Een reeks van reflexen van gevoelsspanningen. In beeld gebrachte, fel doorleefde emoties.

Kleur en teekening, klank en gebaar (rhythme) vertolken het gevoelsleven van een hartstochtelijk volk zuiverder dan het ideographische woord, dat ook bovendien als afgrenzing van een gedachte in de Spaansche maatschappij gevaarlijk was, dus remmend werkte. De gevoelens zijn in Spanje niet alleen sterker dan de gedachten, zij bevatten ook grooter levenswaarheid, want zij zijn directer.

Waar dus, zooals in de lyriek, het woord een impulsief gebaar is gebleven, en niet verwrongen is tot de gedissimuleerde uiting van een gedachte, vertolkt het de hartstochtelijke verhouding tot het leven, en is het “sprake van de ziel”.

De beste wijze om den Spaanschen mensch, de Spaansche volkscultuur te vitaliseeren, in al zijn dramatische kracht en bewogenheid aanschouwelijk te maken, is dus deze lyriek te laten leven.’

Wanneer men daarbij bedenkt dat de Spaansche lyriek een totaal onbekende schoonheidswereld is voor alle Vlamingen die geen Spaansch lezen en dat door Helman deze wereld geopend werd met een vertaling die op zichzelf iets unieks is:

‘De bloemlezing bevat een dertigtal oude cultuurdichters, een even groot aantal anonieme “volks” gedichten uit denzelfden tijd, een dertigtal moderne gedichten, regionale volkspoëzie en een tiental gedichten uit den jongsten Burgeroorlog.

Vervolgens is er een uitvoerige inleiding, een reeks van aanteekeningen en een beqnopte bibliographie, als leiddraad.

Ik had mijn verwachtingen hoog gesteld, maar zij zijn in menig opzicht ver overtroffen. Helman is in staat gebleken een zuivere vertolking te geven van de Spaansche “sprake der ziel”, en ik verwacht, dat deze bloemlezing, ook als een monument voor hem zelf, een Nederlandsch cultuurbezit zal blijken.’

... dan meenen we goed te hebben gedaan met in deze rubriek te signaleeren: ‘De put der zuchten, oude en nieuwe Spaansche dichtkunst, vertaald en ingeleid door Albert Herman,’ van Loghum Slaterus, Arnhem.

G.W.