Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1941

[p. 501]

De vos Reynaert is niet amoreel
door Gerard Walschap

De opvoedkundige Jan Ligthart is wel de strengste der Noord-Nederlandsche commentatoren, die van onzen Reynaert een schurk trachten te maken. Aan de spits van de andere rij, die verzachtende omstandigheden voor hem pleit, staat wel Kamiel Huysmans, die in zijn boekje ‘Quatre types’ toegeeft dat Reynaert iedereen bedriegt, maar vaststelt dat zijn slachtoffers ook bedriegers zijn en daarom in hem ‘een bosjewiko-fascist’ ziet, en daarmee bedoelt hij iemand die meent dat men onrecht met onrecht, geweld met geweld mag keeren. Reynaert heeft desondanks echter Huysmans' sympathie omdat hij bewijst ‘que le cerveau est plus fort que le muscle.’ Toch pleit niemand Reynaert's onschuld, zelfs Huysmans niet.

Onlangs heb ik het verhaal van het middeleeuwsch dierenepos verwerkt tot hoorspelletje voor kinderen en daarvoor den ouden tekst nog eens herlezen, aandachtiger, naar het mij voorkwam, dan ooit vroeger. Indien nu mijn zedelijk gevoel niet totaal afgestompt is, en dat moet, wat sommigen daaromtrent ook meenen, nog bewezen worden, dan blijkt uit geen enkel woord van Willem's gedicht dat Reynaert wat ook zou hebben misdaan.

Bij aandachtige lezing begrijpt men gewoon niet hoe de moralisten van het genre Ligthart niet gezien hebben wat eigenlijk het uitgangspunt is van het Reynaertconflict. Dat is eenvoudig de wapenstilstand of algemeene vrede, door Nobel uitgevaardigd voor heel zijn rijk. De dieren mogen elkander dus niet meer bevechten of verslinden.

Vrede, geweldloosheid is zeer zeker een menschenideaal ons allen meer dan dierbaar, en dat ik zelf met onwankelbare trouw blijf aanhangen zooals vroeger. Ik wil dus de eerste

[p. 502]

zijn om te erkennen dat, indien men in Willem's gedicht a priori een allusie op menschelijke verhoudingen en toestanden ziet, de vos een booswicht is die den vrede verstoort. Maar het komt mij voor dat dit juist de heele vergissing is.

Het is evident dat men een verhaal eerst en vooral moet lezen zooals het er staat. Waar staat ‘de vos’ mag men niet lezen ‘meneer Peeters’ tenzij in of tusschen de regelen duidelijk aangegeven wordt dat ‘vos’ niet ‘vos’ kan beteekenen. Evident is voor den aandachtigen lezer eveneens dat, indien Willem een rechtstreeksche satire zou hebben bedoeld, deze voor hem toch zeer bijkomstig is geweest. Dat bevestigt een specialist als Pater Van Mierlo. Zulke bedoeling blijkt uit geen letter, geen komma. Willem heeft vóór alles een dierenverhaal willen schrijven, punt. Dat was ook genoeg. Men zou zelfs kunnen zeggen, wat daar bij kwam was te veel.

Men zal opwerpen, indien het een dierenverhaal is zonder meer, heeft het niet veel te beteekenen, want dan is alles onwaarschijnlijk, de dieren stellen geen wetten, houden geen landdag, enz. Dat is zeer waar. De moderne auteur die een echt, niet symbolisch, dierenverhaal wil schrijven, zal de dieren in kwestie observeeren, hun psychologie bestudeeren, conflicten stellen die in het leven van de dieren in kwestie werkelijk voorkomen. In de middeleeuwen bekommerde de auteur zich nog niet om zoo iets als psychologie. Hij interesseerde zich aan de gevoelswereld van een keizer, een prinses of een reus, niet aan die van een gewoon mensch, nog minder aan die van een kind en het kwam niet in hem op dat een dier een eigen inwendig leven kon hebben. Willem adapteert dus de menschenwereld aan die van de dieren, omdat deze voor hem niets eigens hebben. Dat wil echter volstrekt niet zeggen dat hij met zijn menschachtige dieren menschen bedoelt.

Indien nu Willem bewust en ten minste zonder opzettelijke, vooropstaande bijbedoeling over dieren spreekt, en dat is het geval, dan ligt voor de hand dat voor die dieren een algemeene onderlinge vrede alles behalve een ideaal is. Het is integendeel een levensgevaarlijke dwaasheid, een flagrant en

[p. 503]

tegennatuurlijk onrecht. De eerste wet van de natuur is immers dat de dieren leven van elkanders vleesch. Een vos die geen vleesch meer kan eten moet sterven. Een leeuw ook.

Wanneer in den aan vang van het gedicht de landdag gehouden wordt ten behoeve van koning Nobel, is de wapenstilstand reeds sinds lang uitgeroepen. Dat blijkt duidelijk uit het verweer van Grimbaert den das waar hij zegt, dat zijn oom vos reeds sinds lang vegetarisch leeft, namelijk sinds de wapenstilstand is uitgeroepen:

Sint dat die coninc sinen ban
hevet gheboden ende sinen vrede,
so wetic wel dat hi ne dede
dinc negheen, dan of hi ware
hermite ofte clusenare.
Naest siere huut draeght hi ene hare.
Binnen desen naesten jare
sone at hi vleesch, no wilt no tam. (vs 264-271)

Hieruit volgt dat eerst en vooral koning Nobel zijn eigen wet niet heeft nageleefd, evenmin trouwens als de andere aanklagers van Reynaert, want anders zouden zij niet meer in leven zijn. Geheel de aanklacht is dus een sinistere schijnheiligheid. Reynaert verschijnt niet, maar daardoor kan hij niet misdoen. Het kan immers geen plicht voor hem zijn zich vrijwillig aan te bieden op een tribunaal dat hem wil veroordeelen voor iets dat geen kwaad is, ‘misdaden’ waaraan zijn rechters en beschuldigers schuldiger zijn dan hijzelf. Nog minder kan het zijn plicht zijn er naartoe te gaan om den koning te overtuigen van het onzinnige zijner wet, onzin dien hij eerder aan den lijve moet hebben gevoeld dan Reyn zelf.

Reyn blijft thuis. Hij wil niets te maken hebben met de schijnheiligen. Hij komt er dus voor uit dat hij leeft zooals het een vos betaamt. Dat doet hij dapper. Voor de gezanten verbergt hij zich niet. Op eigen kracht verdedigt hij zijn levensrecht energiek: hij wijst ze niet alleen af, maar stuurt ze vernederd terug en hoont in hen den hypocrieten beveler.

[p. 504]

Ten hove wordt hem ten laste gelegd dat hij een kip den kop heeft afgebeten en een haas bij den nek gehad terwijl hij het confiteor leerde. Zoo moet een vos nu eenmaal aan den kost geraken. Een dier dat een dier doodt is geen moordenaar omdat een mensch die een mensch doodt er een is. Een moord zou begaan de vos die een vos doodt, maar het dooden van soortgenooten is een privilegie van den mensch. Bij dieren komt het niet voor. Slechts haaien en ik meen ook wolven, verscheuren den makker die eerst door den vijand gekwetst is, zij randen nooit elkander aan.

Bedenkelijker is ongetwijfeld de geschiedenis met wolvin en wolfkens. Maar volgens den das leefden Reynaert en Isegrim steeds op voet van vijandschap en legde de wolvin even veel initiatief aan den dag als de vos zelf. Dat herleidt de zaak tot een avontuurtje van een vos (niet van een meneer zus of zoo) op de kosten van zijn gezworen vijand. Nu komen Bruin en Tijbaert onzen Reynaert dagen, om zich te hooren veroordeelen voor iets dat zij zelf doen en dit door rechters die het ook doen. In plaats van zich tot de komedie te leenen, ontmaskert hij ze, want Tijbaert die muizen gaat vangen gaat natuurlijk ook dooden.

Door neef Das wordt hij dan met vriendelijke zachtheid uitgenoodigd. Na tweemaal den koning zoo rabauwelijk bespot en gehoond te hebben in zijn gezanten, is aan het hof verschijnen voor hem gevaarlijk spel. Toch gaat hij dadelijk mee. Hij is zeker intelligent, maar ik vraag mij af of hij niet vóór alles moedig is. In elk geval noemt de dichter hem herhaaldelijk ‘Reynaert die felle’, en met nadruk. Vos biecht wel onderweg, maar alles behalve uit angst of berouw en hij zorgt er wel voor dat neef zich niet vergisse in de bekeering: tijdens de biecht zelf probeert hij in de gauwte nog een haan te snappen.

Zoo verschijnt hij aan het hof. Hij ontkent er zijn zoogezegde zonden niet. Zelf valschelijk beschuldigd, betaalt hij zijn vijanden precies met dezelfde munt om zichzelf te redden en des te beter af te rekenen met de huichelaars al te samen. Hier is de meegaandheid van Kamiel Huysmans, de trouwste vriend, die Reynaert het verst volgt, dus blijven steken. Rey-

[p. 505]

naert mocht volgens hem niet valsch beschuldigen wie hem valsch beschuldigd hadden. Een bewijs dat Huysmans een Christen uit de eerste eeuwen is en geen casuist. Een casuist ziet hier heel wat anders dan den christenplicht na de eene wang ook nog de andere aan te bieden. Ten eerste is Reynaert in staat van wettige zelfverdediging. Hij mag dus zijn leven redden ten koste van dat van zijn belagers. Ten tweede wordt hier een strijd gevoerd tusschen recht en onrecht en wel voor een levensrecht van allen. Reynaert vergeldt dus niet kwaad met kwaad, want het is geen kwaad het leven en het recht van zichzelf en allen te verdedigen door dat van enkele misdadigen in gevaar te brengen. Want meer dan in gevaar brengen doet Reynaert toch weer niet. Zijn slachtoffers moeten maar zoo slim zijn als hij en zich ook weten te redden. En ten derde moet ik hier herhalen dat Willem niet schrijft over Christenen of humanisten, maar over dieren.

Niemand ontkomt Reynaert's striemen. Om zelfs den schijn weg te nemen dat zijn vertrek een boetvaardige aftocht zou geweest zijn, stuurt hij den ram met den kop van den haas in een zak naar het hof terug. Dat doet voor de moralisten de deur dicht. Mijn meening is dat de mensch, de lichtvaardigste dooder op aarde, beter zou hebben moeten begrijpen dat, wanneer een vos een haas oppeuzelt, dit geen misdaad is, maar de uitoefening van een natuurrecht, waarover men nu eenmaal niet discuteeren mag omdat de vos gewoon niet anders kan.

Ligthart begrijpt niet goed hoe de lezer instinctief sympathie gevoelt voor Reyn, alhoewel hij in 't Vlaamsch gezegd een schurk is. Na lang zoeken komt hij tot het besluit dat men ondanks zichzelf den moed van den vos bewondert en daarom zijn daden beoordeelt los van hun ware moreele beteekenis. Ik geloof dat het moreel gevoel van den lezer veel sterker is en veel secuurder recht spreekt dan de moralisten hier veronderstellen. Dat hij de eeuwen door niet zoo zou hebben kunnen sympathiseeren indien zijn zedelijk oordeel hem gewaarschuwd had: dit is een schurk. Hij heeft integendeel gevoeld dat de dichter in dit vossenkwaad geen kwaad zag en dat hij gelijk had, dat het ook geen kwaad is.

[p. 506]

Reynaert is niets anders dan een goed vader, een goed echtgenoot, een eerlijk dier, dat zijn wil wat het is, een trotsche, dappere, intelligente vos, die vecht voor zijn bestaan zelf en dit vroolijk, met geest en vernuft, taai, ongenadig, zelfzeker al gaat het tegen een overmacht. Wat leutert men van amoreel. In plaats van amoreel is Reynaert juist het tegenovergestelde: het eenige dier met moraal, in den vollen zin een karakter, een harde kerel, een sterke geest. De moralisten moeten heelemaal niet ongerust zijn in die sympathie voor Reynaert; ze zal geen kwaad stichten en ze is ten volle verdiend. Mij heeft men altijd geleerd dat iemand die voor de goede zaak strijdt, tegen een overmacht, een held is. Dat doet Reynaert en daar hij wint is hij een triomfante held, van het goede soort dat geen theater maakt, maar voluit joviaal lacht.

Heeft nu dit dierenverhaal in Willem's bedoeling een tweede beteekenis, dan kan deze niet anders zijn dan een satire op de machtigen, die met schijnheilige wetten hun onderdanen het leven onmogelijk maken en een verheerlijking van den minderen man, het volk, dat zich op eigen kracht door alles heen slaat, zijn verdrukkers verneukt en nekt en weet te leven, driest, trotsch, triomfant, vrij.