Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1939

[p. 865]

Fransch-Belgische letterkunde
I
Charles van Lerberghe
door Prof. Dr. Robert Guiette

Onder de Vlaamsche dichters der Fransche literatuur neemt Charles Van Lerberghe een uitgelezen plaats in, niet omdat zijn werk zoo'n opgang maakte of bizonder omvangrijk is; doch weinig literaturen tellen veel dichters die in denzelfden graad zijn waardevolle, gevoelige en lumineuse uitdrukking bezitten.

Charles Van Lerberghe werd geboren te Gent, den 21 Oktober 1861. Wees geworden op jeugdigen leeftijd, schijnt hij van kindsbeen de gewoonte aangenomen te hebben in zichzelven gekeerd te leven; ik wil zeggen: dat hij zich een droomwereld schiep waarin hij verbleef. Leerling der Jezuieten aan het Sint-Barbara-kollege te Gent, was hij er de medestudent der toekomstige dichters Maurice Maeterlinck en Grégoire Le Roy.

Aan de Universiteit van zijn geboortestad legde hij de examens af voor de Wijsbegeerte en Letteren, voorbereidend tot de Rechten; doch verder ging hij niet, want hij had niet den minsten aanleg voor de balie. Hij leefde dan enkele jaren in werkzame overweging, reeds gansch gewijd aan de poëzie. Hij dacht er niet aan te arriveeren, maar wel een werk te scheppen, zijn leven schooner te maken in plaats van te schrijven, in een woord: in zich den dichter te ontwikkelen in plaats van gedichten op te stapelen.

Georges Rodenbach brengt hem in betrekking met la jeune Belgique; hij werkt mede aan het tijdschrift Wallonie. Gedurende een tijd heeft hij ervan gedroomd

[p. 866]

te Parijs te gaan wonen, doch reeds heeft hij het plan verzaakt. Hij vestigt zich te Schaarbeek, zonder zich aan deze voorstad vastgeankerd te beschouwen; want hij rekent er alleen op te gaan leven als zwerver, als landlooper, zooals hij zegt; hij kiest dit plaatsje op de wereld uit waar de dichter dien hij in zich zelve ontdekt heeft, zich op de meest harmonieuse wijze zal ontwikkelen en waar het werk dat hij verwacht, op de natuurlijkste en rijkste wijze zal ontluiken en openbloeien.

Doch langer dan hij schijnt voorzien te hebben heeft hij dit verblijf te Brussel laten duren. Aan de Universiteit van deze stad bereidt hij zijn doktoraat in de Wijsbegeerte. Wellicht stond hij er op zijn letterkundige en wijsgeerige opvoeding te vervolmaken; wellicht - en dat heeft hij zelf beweerd - denkt hij eraan in de administratie der musea te treden om zijn inkomsten die nochtans immer toereikend waren te vergrooten? Wat er ook van zij, het is niet onverschillig dat een dichter die zoo ontvankelijk was voor de diepte van gedachte en de schoonheid der Grieksche en Romeinsche letterkunde, gedurende lange maanden de grootsche scheppingen van kunst en gedachte vergeleken heeft met wat zijn eigen instinkt hem leerde.

Zoodra hij zijn doktoraatsdiploma heeft behaald (1894) komt Charles Van Lerberghe aanstonds en definitief tot de poëzie die hij gedurende zijn studies bijna gansch verlaten had - zooals ons zijn vriend, de dichter Séverin verklaart die over hem schoone bladzijden publiceerde waaraan we menig detail ontleenen.

Alsdan schrijft Charles Van Lerberghe enkele der gedichten die hij in 1897 uitgaf onder den titel: ‘Entrevision’. In 1895 had men van hem reeds een klein drama opgevoerd waaruit de ontzetting van het leven op aangrijpende wijze sprak. Dit kleine drama heet ‘Les Flaireurs’, en dagteekent van voor de eerste tooneelwerken van Maurice Maeterlinck waarmee het nochtans een eigenaardig verband vertoont. Men heeft er veel over getwist om te weten of Van Lerberghe zijn vriend heeft nagedaan, ofwel of het Maeterlinck is die zich heeft geïnspireerd op het jeugdwerk van Van

[p. 867]

Lerberghe. Het schijnt echter dat voor geen van beiden spraak van navolging is, maar het is duidelijk dat deze studie-kameraden die vaak samen werkten, die in de zelfde atmosfeer geleefd en dezelfde vorming genoten hadden, met gelijkaardige gedachten in het hoofd liepen; deze gedachten hebben beiden getracht te verwezenlijken, elk op zijn manier, en het is deze manier, alhoewel wijsgeerig bij Maeterlinck en meer artist, meer plastisch bij Van Lerberghe, die niet zonder gelijkenis is geweest. Maar hoe groot nu ook de bekoorlijkheid en het belang van deze eerste dramatische proef mag geweest zijn, wat een uitdrukkingskracht ze in al haar beknoptheid en kleur mag bezeten hebben, toch kunnen we ‘Les Flaireurs’ niet bij zijn echt definitieve werken rekenen.

Want reeds ten tijde der opvoering onthullen ons de Entrevisions, waaraan hij alsdan werkt, veel duidelijker zijn personaliteit. Daarin ontwaren we, zegt Fernand Severin ‘op gesluierde, subtiele, onrechtstreeksche wijze, de droomende onrust, de verzuchtingen van deze eenzame jeugd. Dit boek waar alles berust op toespeling en suggestie, waar alles slechts vluchtig geschetst is, kan doorgaan als een der meesterwerken van de symbolistische poëzie. Trouwens is niemand natuurlijker symbolist dan Van Lerberghe.’

En dit gaat nog meer opvallen wanneer zijn tweede bundel gedichten verschijnt. Maar dan vertoonen zich reeds de definitieve trekken van zijn persoonlijkheid.

De dichter in hem ziet de stoffelijkheid der dingen niet. Hij bant ver van zijn poëtische gedachte alle laagheid, alle diepe bitterheid, ingekeerd zooals hij is voor de schoonheid der natuur, voor de bekoorlijkheid der vrouw, en dit met een soort wijsgeerig pantheïsme. Hierover schrijft hij zelf: ‘Ik zie alles in beelden en symbolen. Er zijn inderdaad weinig symbolisten die zoo diep in de ankers zijn als ik.... Ik spreek nooit over de dingen dan onrechtstreeks in vage leenspreuk, in suggestie. Voor mij is de uitwendige wereld slechts een tooverspel waarvan ik de tamelijk kalme toeschouwer ben. Over me zelven spreek ik slechts met omzichtigheid en onder allerlei voorbehoud alsof mijn bestaan vanuit het standpunt van den lezer - en vanuit mijn eigen standpunt - slechts

[p. 868]

weinig belang had in deze zaak en zelfs niet gansch zeker was.... Wat ik uitsluitend zoek, dat is de schoonheid, en nog wel een zekere schoonheid naar Griekschen geest, ik wil zeggen een schoonheid die koud en inexpressief kan lijken.... In mijn oogen is de schoonheid steeds min of meer gesluierd.’

Gedurende zijn reizen voedt Van Lerberghe zich aan alle bronnen van schoonheid: het is niet alleen het schouwspel der wereld dat hij zoekt, maar tevens de meesterwerken der musea, het woord der dichters en der kunstenaars, het zielskontakt met hen die hem gelijken, met die denzelfden drang naar eenzaamheid en nood om klaarheid hebben. Waar hij ook gaat, nooit gevoelt hij zich gansch vreemd noch gansch thuis. Deze Gentenaar bevindt zichzelf een Europeeër, een kosmopolitische geest. Hij bespeurt in zich een diepe verwantschap met de Engelschen gedurende een verblijf te Londen waar hij de preraphaelitische atmosfeer vindt die hij als jongeling had gedroomd bij het beschouwen der prenten van Burne Jones en van Gabriel Dante Rosetti. Wanneer hij dan weerkeert in zijn land, ontdekt hij een wit huisje te Bouillon, la Ramonette, en het landschap van de Semois dat hij niet meer zal vergeten. Hij verblijft, immer alleen, nu te Berlijn of te Munich, dan weer te Rome. En het is te Rome dat hij, zooals Goethe dien hij onzeggelijk bewondert, tot de openbaring komt van een superieure kunst waartoe zijn studies hem goed hadden voorbereid. Doch meer en meer beschouwt hij zich als een mensch uit het Noorden. En na zooveel droomen die als decor de schoonste, voor een dichter de meest inspireerende oorden hadden, na den droom van een groote liefde in de nobele omgeving der Florentijnsche heuvelen, keert Charles Van Lerberghe, alles onderschikkend aan de poëzie, terug naar Bouillon! Het was, heeft men gezegd, met een werkelijke verlichting, dat hij zich terug bevond op zijn kamer van la Ramonette; voor het heerlijke landschap van de Semois, en dat hij het manuskript van la Chanson d'Eve weer opende om er de laatste hand aan te leggen.

La Chanson d'Eve verscheen in 1904, en dit is het werk waarin de natuur van den dichter op definitieve wijze

[p. 869]

tot uiting komt: ‘La Chanson d'Eve zegt Albert Mockel, dat is de goddelijke kindsheid der eerste vrouw; doch het is ook de eeuwige legende van het jonge meisje dat van de onschuld ontwaakt tot de liefde, tot de roes van het begrijpen en de droefnis van het weten.’ Het werk bestaat uit een suite korte gedichten, met veel eenvoud en subtiliteit aan elkaar geschakeld. Men moet niet beproeven den inhoud te vertellen: immers een gedicht vertelt men niet. Om dit lied van Eva te zingen wordt de kunst van Van Lerberghe gansch doorzichtig als de lentenevels bij de oprijzende zon. Zijn woord is als een gefluister. Hij spreekt zonder twijfel een preciese taal; doch in haar muziek trilt er iets dat haar verwazigt zonder haar lichtend karakter te dooven: wat hier de dichter weet te bereiken dat is een aanvoeling van het onverwoordbare.

Indien in het tooneelstuk les Flaireurs de beklemmende angst naar de duisternissen leidde, zoo blijft de verrukking bij het aanschouwen der dingen van een wondre klaarte, maar vervuld met die vrees, met dien angst dien alle verrukking vergezelt die men weet niet lang te zullen duren, die over ons heen schijnt te gaan als een te mooie droom. Het uitgelezen gebeuren, de argelooze ziel, de bekoorlijkheid van den eersten dag der wereld, dit alles baadt in een gedroomde atmosfeer. En ik ken slechts Boutens en Karel van de Woestijne die bij machte zouden geweest zijn om weer te geven het plastische van deze diskreet ontroerde visie en het muzikaal gefluister der verbaasde kinderlijke vrouw. In de impressionistische klaarte van deze visie lijkt Eva's mysterieuze verschijning op die der kleine maagden van onze Vlaamsche primitieven die terzelfdertijd zoo dicht bij de menschelijke en de hemelsche waarheid stonden.

Doch vergissen we ons niet: indien la Chanson d'Eve het meesterstuk is van Van Lerberghe, zoo stelt dit werk, welk het symbool ook wezen mag niet gansch de ziel van den dichter voor. In hem laaide de liefde tot het leven dat niet gansch ingenomen wordt door etherische gebaren en droombeelden. Deze liefde zingt hij uit in Pan, een satyrisch blijspel, met heftigen gloed en diep lyrisme in al zijn pantheïstisch streven.

[p. 870]

Pan is de zegevierende terugkeer naar het vrije leven, naar de kracht, naar de vitale energie in een wereld die door allerlei vooroordeelen en konventies wordt verknoeid. Dit werk vol krachtig symbolisme en dionysische onstuimigheid verscheen in 1906.

Alsdan reeds scheen de dichter op mysterieuse wijze in de droomwereld van zijn inwendige visie verslonden te zijn, geheel ontdaan van alle realiteit die niet van poëtischen aard was.

En in September 1906 werd hij getroffen door de kwaal waaraan hij overleed den 26 Oktober 1907.

In zijn werk van zeer doordringende en aangrijpende schoonheid heeft Charles Van Lerberghe twee aspekten der poëzie begrepen. Als droomer der ‘tuinen van het paradijs’ en aanbidder van het opbruisende leven heeft hij zonder het te willen wellicht de twee aspekten van zijn Vlaamschen geboortegrond verzinnebeeld; en het is door zijn werk dat veel Franschlezende vreemdelingen de diepe poëtische schoonheid van ons land hebben leeren vermoeden en beminnen.