Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1938

[p. 789]

Kroniek uit Nederland
Van Schendels jongste epos
door Pierre van Valkenhoff

De grauwe Vogels door Arthur van Schendel. Uitgegeven door J.M. Meulenhoff. Aan 't Rokin 44 te Amsterdam. (249 blz.)

Dat Arthur van Schendel een der weinige waarlijk groote schrijvers der huidige Nederlandsche letteren is, vormt een stelling even dikwijls uitgesproken als algemeen aanvaard. Bijna altijd heeft men hem met bewondering gevolgd, en naarmate de rij zijner werken aangroeide kwam men steeds meer tot de overtuiging dat hier een buitengewoon groot talent aan het woord was. Zelden toch verloor de superieure qualiteit bij de staag aangroeiende quantiteit iets van haar bijzonderheid; integendeel, bijna ieder nieuw werk deed lezer en bestudeerder verbazen. Boeken als Avonturiers en De Zomerreis zijn daarin als het ware intermezzi, bijna lijken zij ter ontspanning geschreven; maar tot welk een hoogte deze begenadigde kunstenaar in zijn romans stijgt, blijkt andermaal uit zijn jongste meesterwerk De grauwe Vogels, dat al sluit het eeniger mate bij Een Hollandsch Drama en De rijke Man aan, toch weer een boek op zichzelf vormt en een schepping van uitzonderlijke waarde is. Men kan zich niet verhelen dat Van Schendel hierin wederom een der toppunten bereikte; maar hij doet dit met een werkelijk ontstellend gemak. In geenen deele draagt dit werk de sporen van de arbeid die het gekost moet hebben, het is een edelsteen zonder valsch geslepen facetten; een epos van menschelijkheid gelijk slechts Arthur Van Schendel kan dichten. Men leze het, men bestudeere het,

[p. 790]

men herleze het; de eindovertuiging kan slechts deze zijn: dat Van Schendel hier wederom een werk van Westeuropeesche beteekenis schreef al is het in wezen en toon nog zoo strikt Hollandsch. Deze lof is hooggestemd, maar vraagt men om bewijzen dan neme men het boek zelf ter hand. Van pagina tot pagina brengt het proeven ervoor, hier in de taal, daar in de situeering, ginds in de détailwerking.

Het is een niet te verwaarloozen bijzonderheid dat Van Schendel niettegenstaande zijn grootheid toch tot de kring van veelgelezenen behoort. Vandaar dan ook dat men hem een groot, klassiek en voornaam auteur heeten kan, wiens proza juist in de zuiverheid zijn allereerste hoedanigheid vindt. Koning over de taal is hij als mensch romanticus en realist, en paart zoo een ruime belangstelling voor het heden aan een warme liefde voor het verleden. Europeesch van formaat - en zoo dan ook over onze landgrenzen erkend en geprezen - is hij toch voor alles Hollander: stoer en zelfbewust, forsch van drift en met ontembare werkkracht.

_**_*

Als Een Hollandsch Drama is ook De Grauwe Vogels een roman van het calvinisme. Men kan zelfs van meening zijn dat hij een critiek op, ja een veroordeeling van dit calvinisme inhoudt; een iets nu scherper dan weer minder helder aan den dag tredend, maar toch overal een plaats op de achtergrond innemend, De menschen in dit boek gaan onder het noodlotsfatum meer dan gebukt, zij worden zoo geslagen dat zij zich niet meer kunnen oprichten en vandaar dan ook niet meer rechtstaand kunnen onderscheiden, en de troostelooze weg dezer tragedie is uitsluitend een neergang. Dit werk is somber van dreiging in mensch als natuur; geloof en ongeloof vechten er in harde kamp, onrust waait er door heen als de wind door het riet; doch het biedt geen of weinig licht. Er is aan het einde eenige helderheid, doch zij komt niet overeen met de straling van het begin; de grauwe vogels werpen over alles hun eigen onafwendbare schaduwen. Als een kroniek zijn deze gebeurtenissen geboekstaafd, het is een

[p. 791]

slagen-reeks genoteerd met een snelheid en directheid, en - een enkele maal - met een liefde voor het détail slechts Van Schendel eígen. De sfeer in dit boek is hard, niet benauwend maar drukkend forsch. Tijd en toeval vormen de grauwe schaduwen die deze menschen overal na- en opjagen en geen zekerheid is erin dan deze: dat de menschen als blinden in de wereld rondtasten. Dit boek is van een realisme zoo natuurlijk en voortreffelijk dat het niet opvalt, het voortdurend terugkeerende waarom? van een sterkte, wier grootheid als vanzelfsprekend aandoet. Hier gaat de hoop op zware schoenen, zegt een der figuren en in waarheid is dit op het geheel toepasselijk. De grauwe vogels zijn vogels van ongeluk, en of men in hun levensgang toeval of noodzakelijkheid wil zien; het eenige in hun bestaan is: strijd tegen ellende, achteruitgang en tegenslag.

De hoofdfiguren Kasper en Heiltje, beiden ingekeerd en gesloten zonder haastigheid, staan - hoe innig ook verbonen - recht tegenover elkaar waar zij het geloof heeft dat hij mist. Beiden worstelden zij door dit leven heen, hangend aan grond en woning, aan arbeid en verzorging. Kasper is een geborene met het diep geloof dat de wrakheid van de bodem kent, zij leerde in de bijbel haar troost te vinden. Het is teekenend voor Kasper dat hij, die niet als de figuur Barend de drang tot getuigenis in zich heeft, zijn vrouw met een schouderstreeling voorbijgaat als zij daar streeling zoekt in wat voor hem een gesloten boek blijft; maar de slagen-reeks dragen zij toch ieder op hun wijze. Klein reeds heeft Kasper gevoeld dat er met hem gedaan werd wat hij niet wilde, en ziedaar iets wat na lange groei hem tot de uitspraak komen doet, dat hij gelooft aan iets dat niet wreekt en niet straft, dat blind en doof is, den mensch hoort noch telt. Men is geneigd in deze uitspraak van den sympathieken hoofdpersoon Van Schendels eigen overtuiging te zien, doch men zij hier op zijn hoede. Later gaat Kasper een ietwat andere weg op; hij nadert meer en meer de gedachtengang van zijn vrouw, die hij op zoo schrikkelijke wijze verliezen moet, en het blijkt dan dat de zoojuist geciteerde meening niet meer al haar sterkte voor hem bezit. Hij gaat met mildere stem-

[p. 792]

mingen zijn levensavond in, daarbij gesteund door het eenige wat hem overblijft: zijn ziekelijke dochter. Deze Kasper is een groot en goed mensch. Hij aanvaardt het noodlot zonder het te vervloeken, en hij berust zonder opstandigheid.

Geheel anders is zijn broer Thomas, ongelukkig in het gelaat gewond, die door een zinnelooze angst gekweld, zich voortdurend plaagt met de vragen waar het ongeluk en de onrust vandaan komen. Thomas is zeker geen edele vertegenwoordiger van het calvinisme waar hij Heiltje - zijn schoonzuster - toevoegt: je man heeft je vloek in huis gehaald, dat is het ongeluk - maar zijn voortdurend besef dat er hoogere machten zijn dan die welke Kasper kent en erkent maakt hem tot een bijna gigantische figuur in dit werk. Behalve van zijn ellendigheid was Thomas nooit van iets zeker geweest, maar hij ziet met zijn voeten de klem en druk die op Kasper's huis rusten. Dat hij daar zelf deel van uitmaakt ontgaat hem, voor hem is de grond vervloekt, maar dat hij als onruststoker zelf - mede door het voortdurende getwist met zijn vrouw het huis van Kasper tot een hel maakt ontsnapt nu ten eenenmale aan zijn aandacht. Het is meer dan begrijpelijk dat Heiltje zich altijd gehinderd voelt; reeds de simpele aanwezigheid van dezen ontredderde belet haar vrij en zonder angst te ademhalen.

Nochtans zij kent weinig of geen twijfel. Weliswaar overvalt haar nu en dan de vrees dat zij haar zekerheid zou kunnen verliezen, doch steeds weer vindt zij het geloof en de sterkte daarvan terug. Altijd gebogen aanvaardt zij de slagen als gaven; zij offert haar eerste doodgeboren huwelijksvrucht en zij vindt zelf een schielijk einde in de vermoording door een half-bezetene, haar eigen schoonbroer voor wien zij steeds een en al goedheid was. Haar liefde behoeft voor die der broers niet opzij te gaan, ja zelfs wint het haar moederliefde in sterkte als duur. Haar beste deel was als dat van Kasper zeer gering, maar zij kon de handen vouwen, een iets voor haar man onmogelijk. Zij berust waar Thomas haar toevoegt hetgeen wij hierboven aanhaalden, zij berust evenzeer als hij haar in het gezicht slingert: mijn broer en ik, wij zijn maar kale vogels van December. Zij schijnt voor het ongeluk

[p. 793]

geboren en nochtans hunkert zij naar zon en licht. Vooral bij haar merkt men dat deze menschen inderdaad ouder zijn dan hun jaren, haar haar is grijs en haar lichaam moe als het bij anderen opnieuw begint te bloeien. Zij is in deze kring de lijdende en grootsche vrouw, een figuur waarvan men de ontwikkelingsgang met de droefheid volgt. Een centrale plaats innemend is zij als het ware de spil waarom alles draait. Zij kent het verband tusschen natuur en mensch waar zij er zelf deel van uitmaakt, en zij is zoo aan de onderdrukking gewend dat een periode zonder tegenslag haar met angsten vervult. Door omstandigheden buiten haar wil berooft zij Thomas van het gezichtsvermogen, maar haar heele leven boet zij daarvoor op een vreeselijke wijze. De schaduwen vallen het eerst op haar en slechts door bovenmenschelijke inspanning weet zij zich te redden. Zoon en dochter staat zij af; de eerste doodt zichzelf, de laatste sterft op een middag dat het sneeuwde. Men zie in de laatste toevoeging een enkel specimen van Van Schendels groote in eenvoudigheid gelegen kracht. Hij schetst evenzeer Heiltje's figuur slechts met enkele lijnen, doch zij staat voor ons levend als een schepping.

Met deze hoofdpersonen bouwde de auteur tegen een even voortreffelijk geteekend als volgehouden achtergrond zijn werk op; machtig, voornaam, grootsch. Is er een enkele maal een minder fijne passage in aan te wijzen, het geheel is toch van zeldzame allure. Hoezeer hij zijn stof beheerscht ga de lezer zelf na, hoe goed het geheel psychologisch verantwoord is blijke ook uit eigen onderzoek. Immers zoo een boek dan is het dit wat wij van de nieuwste Noordnederlandsche verschijningen in aller aandacht aanbevelen. Het is werk voor alle tijden; in waarheid een epos van menschelijkheid. Twijfel naast zekerheid rijzen erin op, onderzoek als aanvaarding hebben er deel aan. Zijn rust is van uitzonderlijke bekoring, zijn proza van onmiskenbare verhevenheid. Het is breed, niet gejaagd en al ontbreekt het niet aan spanning - in het bijzonder op het eind - nergens toch bezit het eenige onrust. Het is klassiek van gang als teekening.

_**_*

[p. 794]

Het behoeft geen nadrukkelijk betoog dat boeken als dit niet voor allen geschreven worden. Het vereischt een overgave die velen niet meer kunnen schenken, het vraagt een aanvaarding die sommigen onmogelijk achten. Daarbij is het door en door Hollandsch, spelend in omgevingen die slechts de vlakten boven de groote rivieren kennen. Men heeft met dit alles rekening te houden om te beseffen hoe groot dit werk moet zijn, dat het niettegenstaande dit wezenlijk beperkte van stof en uitbeelding toch op Europeesch peil staat. Men kan het leggen naast de groote Westeuropeesche romanciers, het hoeft er niet voor te wijken. Al zijn somberheid en droefheid ten spijt, krijgt men dit boek dan ook lief. Men gaat er van houden omdat het kunst biedt wier zeldzaamheid in de huidige Nederlandsche letteren maar al te groot is. Het Nederlandsche proza dezer dagen maakt een baisse door, maar een werk als dit doet de toekomst nog met meer zorg tegemoet zien. Waar blijven de jongeren die naast Van Schendel kunnen staan? De schepper van dit verhaal der vogels van ongeluk is een eenige en zeer persoonlijke verschijning in het Nederlandsche literaire leven. Hij neemt er een der eerste plaatsen in, en dat hij als romanschrijver verreweg de grootste is, blijkt wederom uit het prachtige boek dat wij hier mochten aankondigen.