Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1938

[p. 337]

[1938/5]

Nietzsche
door Max Lamberty

In 1819 verscheen het hoofdwerk van den Frankfurtschen wijsgeer, Arthur Schopenhauer. De titel van dat werk luidde: ‘Die Welt als Wille und Vorstellung’.

De beroemde denker ontwikkelde er een wereldbeeld waarin hij als grondslag van al het bestaande beschouwde: niet de materie, ook niet het intellect, maar den wil.

Die wil, leerde Schopenhauer, is een irrationeele, een blinde drang, die zoowel in de menschelijke driften als in de natuurkrachten tot uiting komt. In de geheele organische en anorganische natuur ontwaarde Schopenhauer het doorwerken van dien wil die steeds verder holt, rusteloos en eindeloos. In een bepaalde phase van zijn ontwikkeling wordt de wil zichzelf bewust. Hij ontdekt dan ook zijn eigen jammerlijkheid.

De wijze, hij die ziet en begrijpt, weigert aan het blinde hollen en woelen van den wil mee te doen. Hij zegt ‘Neen’ tegenover het leven. Zijn heil zoekt hij niet in het handelen, maar in het aanschouwen, niet in de koortsige agitatie, maar in de verzakende meditatie.

Nietzsche, die geboren werd in 1844, heeft zeer vroeg Schopenhauer's werk leeren kennen en waardeeren.

Hij heeft het evenwel niet daarbij gelaten. Hij heeft verder gebouwd aan het voluntaristisch wereldbeeld van Schopenhauer.

Het is het eerst en misschien het meest hierin dat zijn oorspronkelijkheid te voorschijn treedt: waar Schopenhauer ‘Neen’ zegt tegenover den doelloozen levenswil, zegt Nietzsche ‘Ja’. Hij aanvaardt de koortsige agitatie van den levenswil. Hij aanvaardt ook al de gevolgen er van, den strijd,

[p. 338]

den oorlog, de gruwelen. Hij verkiest de agitatie boven de contemplatie. Hij stelt de actie boven de meditatie, het handelen boven het redeneeren.

Den levenswil ziet hij evenwel niet onder de troosteloos sombere kleuren waarmee Schopenhauer hem heeft geschilderd. Hij ziet hem anders. Hij ziet hem zooals hij zich voordoet in den Helleenschen God der zonnige, ook heidensche, levensvreugde, in Dionysos.

In deze gewijzigde opvatting van den Schopenhauerschen wil vindt men den invloed terug van de diepgaande philologische studie en namelijk van de studie der Helleensche cultuur die de helft van Nietzsche's meest vruchtbare jaren in beslag genomen heeft.

De Schopenhauersche wil krijgt bij Nietzsche ook een meer duidelijken inhoud dan bij Schopenhauer. De wilde natuurdrang drukt zich volgens Nietzsche het best uit in den ‘wil tot macht’. De wil tot macht is de meest elementaire uiting van den wil, den wil die dus het substraat is van al het bestaande, van het zijn. De wil tot macht komt te voorschijn bij de sterke naturen. Hij komt ook tot uiting bij de zwakke naturen die zich groepeeren om zich tegen de sterken te weer te stellen en, zoo het kan, om de sterken onder hun macht te krijgen. Een dergelijke groepeering van zwakken is, volgens hem, het christendom. De christelijke ethica is, in Nietzsche's oogen, slechts een handig middeltje dat de zwakken moet helpen om de machtsontplooiïng der sterken te belemmeren, om de sterken te ontmannen.

Wanner Nietzsche zich nu de vraag stelt: welk doel moet de menschheid nastreven? dan vindt hij het volgend antwoord: het eenig doel van de menschheid kan slechts zijn uitzonderlijke menschen, ‘Ubermenschen’, t.t.z. oppermenschen, te kweeken.

Hier moeten wij naar andere invloeden verwijzen die door Nietzsche sterk werden ondergaan en waarmee rekening moet gehouden worden zoo men zijn philosophie wil situeeren in de algemeene geschiedenis van het denken der voorgaande eeuw en zoo men tevens de oorspronkelijkheid van Nietzsche's opvattingen wil nagaan.

[p. 339]

Een der denkers die het diepst Nietzsche's ontwikkeling beïnvloed hebben, is Darwin.

Wat leerde Darwin in zijn twee hoofdwerken, die in 1859 en 1871 het licht zagen? De diersoorten ontstaan in de natuur door natuurlijke selectie. De soort die zich het best kan aanpassen, die het best warmte of koude, water of droogte verdraagt, die de scherpste tanden heeft, de langste klauwen, de sterkste spieren, den klaarsten kijk, het snelst begrip der eischen van het ‘struggle for life’, behaalt de zegepraal, ziet zijn bestaan verzekerd en kan een hongeren graad van ontwikkeling en volmaaktheid bereiken. Eén enkele factor is permanent in dat eindeloos en onzeker woelen van de levende wezens om hun bestaan: het sterk-zijn, het beter-geschikt-zijn, het beter-gewapend-zijn. Het leven is sport, strijd, gezondheid, zegepraal, verdiend door physische macht of door schranderheid, niet door sentimentaliteit en redeneerende argumentatie.

Het verband tusschen de theorieën van Darwin en Nietzsche's ‘Ubermensch’ komt duidelijk tot uiting in het eerste beeld van den ‘Ubermensch’: het blonde beest der bosschen, dat tot het hooger wezen der toekomst, tot den hoogeren trap van het menschdom moet voeren.

Wij zouden het bij dien invloed van Darwin kunnen laten, indien Nietzsche zelf bij dit eerste begrip van den ‘Ubermensch’ ware blijven staan.

Men vindt echter in de werken van Nietzsche ten minste drie verschillende typen van den ‘Ubermensch’:

het eerste type is het sterke, gezonde, blonde beest der bosschen;

het tweede type is het genie, de buitengewoon gezonde, buitengewoon wilskrachtige, maar ook buitengewoon geestelijk begaafde mensch, vrucht van een wijze teeltkeus en van bijzonder geschikte huwelijken tusschen uitzonderlijk begaafde individuen;

het derde type is nog het genie, met of, ditmaal, ook zonder gezondheid, de ziener, de wijsgeer, de kunstenaar, de heilige, t.t.z. een uitzonderlijke personaliteit, uit een banale menschheid en soms uit zeer banale ouders gesproten, vrucht van een

[p. 340]

gelukkig toeval zonder meer.

In het laatste type van den ‘Ubermensch’ komt duideliljk de invloed te voorschijn van een anderen grooten Engelschen denker: Thomas Carlyle.

Voornamelijk Carlyle's opvatting der geschiedenis heeft hier belang. Die opvatting der geschiedenis heeft Carlyle met bijzondere kracht geschetst in zijn beroemde lezingen over ‘Heroes and Heroworship’, t.t.z. ‘Helden en Heldenvereering’, in 1840 gehouden.

De diepe drijfveer van de geschiedenis vindt Carlyle in het bestaan van helden. De helden zijn de leiders van hun geslacht. Zij zijn de wegwijzers. Zij zijn de baanbrekers. Zij zijn de bouwers van de Staten. Zij zijn de grondleggers van de godsdiensten, de mijlpalen van de beschaving. ‘De held maakt zijn volk, niet het volk den held’.

Die helden zijn dus niet alleen militaire of politieke helden. Zij zijn ook dichters, wijsgeeren, profeten en heiligen. Al wat waarde heeft, al wat groot is, in onze gemeenschap, is uit den geest en de wilskracht van de helden geboren.

De ‘Ubermensch’ van Nietzsche, namelijk die van het derde en laatste type, gelijkt als een broeder op den ‘held’ van Carlyle.

Wanneer men dan nog even denkt aan de verheerlijking van de positieve wetenschap die Nietzsche sommige zijner werken deed schrijven en die gepaard ging met een sterken afkeer voor iedere religieuze mystiek, dan ziet men dadelijk in dat de Duitsche denker niet kan beschouwd worden als een eenzame, afgezonderde, alleenstaande figuur, welke, uit eigen scheppingskracht, iets tot stand zou gebracht hebben dat heelemaal nieuw was en zonder verband met het werk van de overige denkers die hem omringden of voorgingen.

Nietzsche is geen geïsoleerd schepper geweest. Hij is integendeel een schakel in een aanhoudende, nergens onderbroken evolutie van het Europeesche denken der voorgaande eeuw. De gedachten die hij verdedigd heeft, niet als een man van wetenschap, maar als een essayist, werden geheel of ten deele reeds geformuleerd door voorgangers of tijdgenooten.

[p. 341]

De ‘Umwertung aller Werte’, de omzetting aller waarden, ondernam hij in een grootendeels ontgonnen gebied. De oude waarden die hij wilde neerhalen, die van het christendom namelijk, en de nieuwe waarden die hij wilde zien verheerlijken, namelijk het kunnen van den held, hetzij als Staatsman, als legeraanvoerder of als wijsgeer, waren geen ongekende waarden.

Als Nietzsche niettemin een symbool is, zoo hij door duizenden als een mijlpaal in de geschiedenis van het menschelijk denken wordt beschouwd, dan is het ongetwijfeld omdat hij niet alleen een denker was, maar ook een groot woordkunstenaar. Hij heeft in vlijmscherpe zinnen weten te zeggen wat anderen in lange, koel-wetenschappelijke betoogen, krachteloos en onhandig hadden uiteengezet. Hij heeft kleurrijke beelden gebruikt die zijn lezers tegelijkertijd konden onthutsen en bekeeren. Zijn scheppingskracht kwam niet alleen tot uiting in het denken, maar ook en misschien nog meer in een zeldzaam vermogen om zich in woorden uit te drukken. Waar een wijsgeer een bepaald begrip systematisch zou hebben ontwikkeld, heeft Nietzsche met hartstocht en geestdrift, met karakter en temperament, zijn tijdgenooten schitterende beelden in een schitterenden stijl voorgetooverd.

Vermoedelijk ligt daar het geheim van den buitengewonen invloed dien Nietzsche van het begin der twintigste eeuw af en nu meer dan ooit op het Europeesche denken heeft uitgeoefend.

En niet alleen op het Europeesche denken, ook op het handelen van machtige politieke groepen, in en buiten Europa...