|
| |
| |
| |
Ringsteken
In ‘Kultur und Politik’, het door Johannes Messner uitgegeven Oostenrijksche tijdschrift, publiceert hoogleeraar Dr. Julius Kornis, van Budapest, een geleerde van goede faam en in zijn vaderland een der leidende cultuurpolitiekers, een studie over nationale cultuur en wereldcultuur. Zwaar onderwerp dat in de Duitsch-Oostenrijsche tijdschriften niet altijd op de bevattelijke wijze wordt behandeld. De studie van professor Kornis maakt echter een gunstige uitzondering en behandelt een aantal vragen, die thans weer zeer actueel worden.
‘Es gibt keinen Zweifel: Kultur, das ist Wissenschaft, Kunst, Sitte, Religion, ist ein stets fortschreitender geistiger Lebensprozesz, an dem sämtliche Nationen teilhaben. Wir alle ohne Unterschied der Nation haben die Griechen Sokrates, Platon und Aristoteles, den Italianer Thomas von Aquino, den Franzosen Descartes und den Deutschen Leibniz zu Lehrern; für uns alle sangen Homer und Dante, meiszelten Pheidias und Michelangelo, komponierten Bach, Beethoven, Mozart und Liszt, für uns alle dachten Galilei und Newton, und der gesamten Menschheit predigen heute noch der heilige Augustin und der heilige Franz von Assisi. Sophokles gehört nicht nur den Griechen, Shakespeare nicht nur den Engländern, Goethe nicht nur den Deutschen, sondern sämtlichen Nationen: wir alle verstehen sie, erkennen, genieszen und würdigen ihren Wert. Gehen wir in die Museen der Hauptstädte der groszen Nationen, so sehen wir überall die ganze Menschheit vertreten, von dem vorgeschichtlichen Menschen über die Völkerwanderung bis zu den heutigen Völkern, von den Nationen Europas über Aegypten und Indien bis Japan und den Indianern Mexikos. Die antike griechische Kunst wird von dem Deutschen Winckelmann wissenschaftlich erforscht, Troja von dem deutschen Kaufmann Schliemann ausgegraben, die Steine Venedigs werden von dem Engländer Ruskin untersucht; die in Sand gebetteten Städte Tibets entdeckt der Ungar Aurel Stein, und heute erschlieszt Amerika die tieferen antiken Schichten Athens. Kultur ist somit die gemeinsame Sache aller Nationen.
Nicht minder steht fest: Kultur erblüht stets auf nationalem Boden. Würden die einzelnen Völker keine nationale Kultur hervorbringen, so gäbe es auch keine Weltkultur. Geht der nationale Charakter verloren, so tritt eine Dekadenz der Kultur ein, sie verfällt in blutlosen, einer Weiterentwicklung unfähigen, dürftigen Kosmopolitismus. Die Lebensgemeinschaft der Nation ist der geschichtliche Nährboden der lebendigen Kulturformen; nur einer, der keinem Volkstum mehr lebendig verbunden ist, kann glauben, dasz Weltkultur ohne den nationalen Wurzelboden “geschaffen” werden kann.
Man musz sich auf das Wesen und den Ursprung jeglicher Kultur besinnen, um die damit aufgeworfenen, heute in besonderer Weise drängenden Fragen beantworten zu können.’
| |
| |
Het begrip cultuur heeft volgens Kornis een drieledige beteekenis: 1. Cultuur is het systeem van absolute waarden: waarheid, goedheid, schoonheid, goddelijkheid; 2. Cultuur is een werkdadigheid: het streven naar verwezenlijking dezer waarden; 3. Cultuur is het historisch resultaat van dit werkzaam streven.
Wereldcultuur omschrijft Kornis als volgt:
‘Erheben wir uns über die Nationen, so gelangen wir zum Streben der gesamten Menschheit nach Verwirklichung der Werte: zur Weltkultur. Was bedeudet dieser Begriff? Kann die Menschheit als Gesamtheit in dem Sinne Subjekt der Kultur sein wie die Nation? Treten denn auf der gewaltigen Bühne der Geschichte nicht stets Nationen als Kulturschöpfer auf? Ist das, was wir als “Weltkultur” bezeichnen’ nicht die blosze Summe, das mechanische Aggregat der einzelnen nationalen Kulturen?
Gewisz bildete die Menschheit einst vom Gesichtspunkt ihres Ursprungs aus eine biologische Einheit, deren Bewusztsein jedoch im Dunkel vorgeschichtlicher Zeiten allmählich erlosch. Soweit geschichtliche Forschung zurückreicht, erblicken wir überall unausgesetzten Kampf zwischen Stämmen, später zwischen Völkern. Selbst die Griechen verachteten die anderen Nationen als Barbaren. Erst in den Stoikern erwacht das Bewusztsein der inneren Einheit und Solidarität des Menschengeschlechtes; dann steckt das Christentum der Menschheit ein einheitliches Ziel: die Verwirklichung des Gottesreiches durch religiöse und sittliche Vervollkomnung. Als über alle nationalen Unterschiede erhabener universeller Humanismus stellt das Christentum die gesamte Menschheit als Subjekt der Geschichte und Kultur hin. Nur auf diezer prinzipiellen Grundlage vermochte sich das Christentum in gewissem Masze zur Weltkultur, zugleich zum bedeutendsten Träger menschlicher Geschichte zu erheben. Auf diese Weise vermochte es zu erreichen, dasz im Mittelalter in Europa auf römischer und christlicher Grundlage eine Religion, ein Sittenkodex, eine Kunst und eine Schriftsprache herrschte. Gewisz trennten sich später die Nationen, mehrere Religionen entstanden, und an Stelle des gemeinsamen Lateins traten die nationalen Sprachen; allein die klassischen und christlichen Bestände der abendländischen nationalen Kulturen blieben unberührt, diese Kulturen verzweigten sich blosz in einzelne Typen von je anderer Färbung.
Somit gelangte die Menschheit, die in Rassen und Stämme gegliedert war, erst im Laufe der Geschichte wieder zum Bewusztsein ihrer Einheit, zur Idee der Humanität. Diese besteht lediglich in der Aufgabe, die Kräafte des menschlichen Geistes überall möglichst vollständig zu entfalten, was wieder das Streben nach Verwirklichung der Kulturwerte bedeutet. Die Humanität, die mit der Weltkultur identisch ist, bildet das höchste Ideal, den innersten Sinn und das Ziel im Leben der gesamten Menschheit.
Gewisz wurde die Verpflichtung zur Kultur, als zur Verwirklichung der Werte von jeden Volke für sich mit mehr oder weniger Bewusztsein empfunden und anerkannt. Die nationalen Kulturbestände drangen in ständiger Weckselwirkung von einer Nation in die andere. Von Urzeiten an verkehrten die Nationen miteinander und beeinfluszten sich gegenseitig auf dem Gebiete der Religion, Wissenschaft, Kunst, Sitte und Litteratur. Auf diese Weise entstanden gröszere geschichtliche Wertsynthesen, Kulturkreise.’
Wereldcultuur is dus niet de som der nationale culturen, maar een nieuwe entiteit-ontstaan door het ineenvloeien ervan en bestendig door de nationale bronnen
| |
| |
gevoed, die echter op hun beurt weer door dat nieuwe zoeken verrijkt worden.
‘Der Weg zur Weltkultur führt durch die nationalen Kulturen. Einzig der unfruchtbaren Denkart des doktrinären Internationalismus kann jene blasse und blutlose Idee der abstracten Menschheit vorschweben, die bereits die Erde ohne Nationale sieht. Die konkreten Menschen, die in Familien, vielschichtgen socalen Gemeinschaften und Staaten leben, fühlen sich vor allem als Angehörige jener lebendigen Wertgemeinschaft, deren Rahmen die Nation bildet. Und nur dann tragen sie wirklich zu den geistigen Gütern der Menschheit, zur Weltkultur bei, wenn sie die in ihnen schlummernden nationalen Eigentümlichkeiten und geistigen Kräfte zur Wirksamkeit bringen.
Alle Nationen empfangen aber auch durch die Verbindung mit der Weltkultur neue Wertmotive und fügen diese mehr oder weniger dem historisch bedingten eigenartigen Bedeutungszusammenhang ihrer eigenen Kultur ein, färben sie um und erschlieszen sie der Welt in neuen Farben, Tönen und Stilformen. Obwohl jede Nation von den anderen lernt, steuert doch auch jede von ihnen der Polyphonie der menschlichen Kultur neue, nur bei ihr vorhandene wertvolle geistige Stileinheit, die besondere Färbung ihrer Wertauffassung. Ja eben dadurch, dasz die Nation ihre geistige Eigenart entfaltet und ausbildet, bereichert sie zugleich die Gesamtkultur der Menschheit. Was die Seele und das Wertsystem einer Nation am besten zum Ausdruck bringt, ist zugleich jener übernatianale Wert, der unersetzbar ist. Gedeiht die nationale Kultur, so gedeiht auch die Weltkultur. Die groszen Denker, Künstler und sittlichen Persönlichkeiten sind Spiegelbilder ihrer Nationen: in ihnen erblickt man die Seele hrer Völker.’
***
Hier past het onderscheid te maken tusschen cultuur en humanisme, zooals Pierre Demeuse dat doet in het maandblad ‘Tendances’:
‘Remarquons tot d'abord, sous peine d'erreur dans notre raisonnement, la différence qui existe entre la culture et l'humanisme. On les confond souvent, à tort. C'est que la frontière qui les sépare est imprécise et floue chez la plupart des individus. Elle sinue en de nombreux méandres qu'il n'est pas toujours facile de suivre dans leurs plus secrets replis. Il est possible pourtant de définir, d'une manière générale, la substance de l'une et l'autre. La culture - la culture d'abord parce que dans l'ordre hiérarchique des valeurs elle se situe sur un plan plus bas que celui de l'humanisme - la culture, disons-nous - c'est la somme plus ou moins grande de connaissances qu'un homme acquiert dans la fréquentation des artistes - des poètes de tous les temps et de tout les pays. Quelqu'un qui aurait pu lire tous les chefs-d'oeuvre de toutes les littératures anciennes et modernes, qui aurait pu admirer, à loisir, ce que l'art a produit de plus beau dans tous les domaines et qui, doué d'une mémoire prodigieuse, aurait retenu le sens profond de toutes ces oeuvres, passerait à juste titre pour l'homme le plus cultivé de la terre. En fait, cela n'est pas possible. Nous sommes, matériellement, tenus à un choix. Nous devons délaisser de très nobles déchets. Mais aussitôt une question se pose: cet homme “encyclopédique” si on peut dire, serait-il plus humain? On ne sait. C'est que l'humanisme vivifie et soulève la culture comme le ferment dans la pâte. Il donne un élan sans quoi la culture serait inerte, une acquisition morte et improductive. L'humanisme c'est la recherche inéluctablement incessante du sens profond et secret de la Vie et de sa Vérité. “JE NE CROIS PAS AUX LIMITES DE L'HOMME, écrivait Katherine Mansfield,
JE CROIS AUX HAUTEURS”.
| |
| |
Les limites de l'homme - limites immenses - la culture en détermine les bornes, en dessine les sommets et les pics atteints. L'humanisme part en conquête. La culture est une manière de statistique des gains de l'humanisme. l'homme cultivé est-il inévitablement un homme “humain” dans le sens le plus riche, le plus chargé de vie de cette qualification? Nous ne le pensons pas. Mais répétons qu'il est malaisé de se prononcer rigoureusement quant aux individus. Il est certain que la culture avec ses acquêts formidables est l'aide la plus puissante offerte à l'homme dans sa recherche de la perfection et du centre de la Vérité. Il faut donc que la culture ne soit pas une lettre morte et poussiéreuse, un objet d'études pour laboratoires. Elle doit se sentir en contact permanent et ininterrompu avec la vie. Montaigne n'a qu'une valeur bien réduite entre les mains d'un professeur soucieux seulement de syntaxe et de philologie. Il en prend une très grand pour l'individu qui lui réclame sa part de connaissance du coeur humain. De même Pascal et Bossuet, Saint-Simon, Shakespeare et Goethe, Dante et Claudel. L'humanisme est dont hiérarchiquement supérieur à la culture.
C'est qu'il est moins un résultat qu'une expérience sans cesse renouvelée remettant perpétuellement en question des vérités relatives pour trouver le chemin de la Vérité absolue, de la Vérité une et parfaite. Le nombre infini de ces vérités relatives, de ces vérités tronqueés, décaptées, embue et ternit la lumière merveilleuse de la Vérité. On a, ces dernières années, proposé bien des itinéraires vers la perfection, tel cet humanisme soi-disant totalitaire du communisme dont Paul Nizan s'est fait un ardent protagoniste, tel aussi l'humanisme racise à la mode de Gobineau de l'Allemagne hitlérienne égarée par ailleurs dans un nietzchéisme hypertrophié, tel encore cet humanisme vidé de substance vitale et cordiale chez à M. Benda - qui me paraît le mieux confondre les notions de culture et d'humanisme.’
***
Al die humanismen voldoen ons niet, zegt Pierre Demeuse, en er zal nooit een waar humanisme zijn ‘tant qu'on se refuse à Dieu’.
Wel in verband met wereldcultuur staat de studie van Mr. Herman H.J. Maas over ‘Richtingen in de hedendaagsche letterkunde’, in ‘De Nieuwe Gids’. Mr. Maas neemt drie gidsen: Guido K. Brand, Werner Mahrholz en Marcel Raymond, schrijvers van, respektievelijk, een geschiedenis der Duitsche letterkunde van 1880 tot 1933, geschiedenis der huidige Duitsche letterkunde en geschiedenis der Fransche literatuur van Baudelaire tot het surrealisme. Verder beroept hij zich nog op Broder Christiansen's ‘Das Gesicht unserer Zeit’, Taine's ‘Histoire de la littérature Anglaise’, Paul Valéry's ‘Avant-propos de Connaissance de la déesse’, Jung's ‘Psychologische typen’ Müller-Freienfels' ‘Poetik’, Sünmel's ‘Fragmente und Aufsätze’ en Bergson's ‘Essai sur les données immédiates de la conscience’.
Na realisme (dat ‘staat tusschen idealisme en naturalisme’) en naturalisme geschetst te hebben, vervolgt hij:
‘De kern van al deze systemen, aldus Mahrholz, was een diepe scepsis tegen alle supranaturalisme. “Ihr letzter erkenntnistheoretischer Ausgangspunkt war die Einsicht, dasz der Mensch in einer götterlozen Zeit, einem leergewordenen Himmel sich auf dieser Welt, die ihm in einem einmaligen und kurzen Dasein durch seine Sinne und Begierden gegeben sei, so gut als möglich, so praktisch als möglich, so glücklich als möglich einrichten müsse.” De mensch is geen metaphysisch, maar
| |
| |
een sociaal wezen, of ook wel een ding onder dingen: het mechanistische wereldbeeld breidt zich uit tot den mensch. Deze is passief, afhankelijk van de natuur en de sociale omgeving; zijn vrijheid, zijn mogelijkheid tot zelfbepaling worden opgeheven. Taine overschat de ontvangende zijde der menschelijke natuur, verwaarloost de scheppende, vormende; de omstandigheden bepalen den mensch, die het product is van zijn milieu. De wil van den mensch geldt niets meer: de geschiedenis wordt veranderd in een causale keten van oorzaken en gevolgen volgens de natuurwetten. Bij Darwin komt de mensch te staan onder de wet betreffende de ontwikkeling der soorten en gevolgen volgens de natuurwetten. Bij Darwin komt de mensch te staan onder de wet betreffende de ontwikkeling der soorten, ook hier wordt hij een willoos wezen, hetwelk alle spontaniteit mist. Het socialisme is het tegendeel van een aristocratisch individualisme: niet het individu, maar de klasse is de held in het drama der wereldgeschiedenis.
Bij den pessimistischen Maupassant is de mensch een bundel primitieve driften en begeerten. Zola daarentegen gelooft aan den vooruitgang, hij is een positivistische optimist. Elk spoor van metaphysica, nog zoo duidelijk merkbaar bij Balzac, is hier verdwenen. Aan het schrijven van zijn romans gaat vooraf een wetenschappelijk verzamelen van feiten, “documents humains”.
De groote thema's van het naturalisme zijn erfelijkheidsleer, vrouwenemancipatie, het gevallen meisje, de onbegrepen vrouw, kritiek der samenleving, alledaagsche menschen als offer der maatschappelijke toestanden, bijbelkritiek.
In de uitbeelding treft de natuurwetenschappelijk-analytische wijze van beschrijving, de differentieering der personen, ook in de taal die zij spreken, het gebruik van omgangstaal en dialect, volgens de sociale klasse, waartoe de menschen behooren.
De duitsche naturalist is Gerhart Hauptmann... “Alles Theoretische ist Hauptmann fremd: was er sucht, ist der Mensch und nur dieser; und nicht der Mensch als Geisteswesen, sondern der Mensch als Seele und als Trieb interessiert ihn.”
In 1895 schrijft men reeds de verdediging van een nieuwe kunst, ofschoon zij veel ouder is dan het naturalisme. Het naturalisme, in het subjectieve vertaald, is impressionisme. Men wil niet meer de natuur, maar de indrukken van de natuur reproduceeren. Men weet, dat het opjectieve, het “Ding an sich”, het eeuwig onvatbare, eeuwig ontoegankelijke beteekent. Men wordt subjectief uit bescheidenheid. Daar men niet méér kan zijn dan subjectief, wil men tenminste zoo subjectief mogelijk zijn....’
‘...Naast alle richtingen, voor welke de natuur op de een of andere wijze oorzaak der vormgeving is, wil het psychologisme de psychische objectiveeringen uitleggen en verhelderen. Doen en handelen hebben niet slechts hun oorzaak in een aanleiding van buiten, maar hun oorsprong is de geestelijk-psychische constellatie. Het psychologisme zoekt daarom naar den aanleg van een mensch, die zus of zoo handelt en leeft; het vormt de gebeurtenissen volgens de geestelijke consequentie, volgens de logica van hart en hoofd; het wil dus uitleggen. Uit den aanleg en het karakter tracht men de handelingen te verklaren. Later past men ook de psycho-analyse toe in den roman.
“Met Zola zal het naturalisme sterven”, schrijft men in 1900. Reeds zijn Paul Bourget, Margueritte, Barrès, Hennequin op weg. Reeds leeft de nieuwe richting: Mallarmé, Verlaine, Laforgue, Thoret, het symbolisme. Het is weer een tegenstelling tot Medan. De natuur, het “Ding an sich” bestaan voor den symbolist niet. Hij wil daarover heen het geheim der dingen.
Bij den dichter vindt het gevoel zijn adequaat symbool. Aan deze symboliek heeft de taal als acoustisch verschijnsel, hebben rhythme, rijm en woordmelodie
| |
| |
deel. Maar ook, en vooral, is noodig de zin der woorden, die menschen vormt, landschappen en gebeurtenissen. Een enkele maal wordt het gevoel direct uitgesproken, gesteund door de muzikale elementen der taal:
Comme il pleut sur la ville;
Quelle est cette langueur
Comme la vie fait souffrir
Sans reproche sans mot dire,
Pour rien, pour le plaisir.
Meestal is het niet zoo eenvoudig, is beeld en symboolvorming noodig. Er schijnt een verwantschap, die wij niet altijd kunnen verklaren, te bestaan tusschen bepaalde gevoelens en voorstellingen. Zulk een gevoelsverwante voorstelling noemt Müller-Freienfels een symbool.
Door de schildering van een landschap wordt de herfststemming opgewekt in een gedicht van Stephan George:
Komm in den totgesagten park und schau;
Der Schimmer ferner lächelnder gestade,
Der reinen Wolken unerhofftes Blau
Erhellt die Weiher und die bunten Pfade....
Dichter en schrijvers zijn als de prins uit het sprookje, ze wekken wat sliep in het onbewuste, want het naamlooze weten wij niet, ons bewustzijn is een verbaal bewustzijn. Dit lijkt mij de zin van Wilde's gezegde: “Het is paradox, maar daarom niet minder waar, dat het leven de kunst veel minder nabootst dan de kunst het leven.” Op dit thema hebben vele schrijvers variaties gekomponeerd.
Een enkele maal zal in het beeld, het symbool, het oorspronkelijke gevoel nog nauwelijks te herkennen zijn. Paul Valéry geeft een voorbeeldje, dat zeer teekenend is voor zijn opvatting: “Luister, Phaidros, deze kleine tempel, dien ik bouwde voor Hermes, als je wist, wat hij voor mij is. Waar de voorbijganger niet dan een elegant kapelletje ziet - het is maar weinig: vier zuilen, een zeer eenvoudige stijl - heb ik de herinnering gelegd van een helderen dag van mijn leven. Deze tempel, niemand weet het, is het mathematische beeld van een Corinthisch meisje, dat ik gelukkig bemind heb.” De vraag is hier: in hoeverre kunnen beeld en symbool de gevoelens vertolken, waar is de grens der literatuur? Min of meer behoort de expressie altijd tot de intellectueele spheer, tot de verbeelding en de intuïtie. De philosooph meende: “Die Seele kann man in der Unmittelbarkeit ihres Lebens nicht zeigen.” En Jacob Israël de Haan:
“Het leven kan men niet beschrijven, maar beleven...”
Na het symbolisme vinden we in Frankrijk in de jaren tusschen 1900 en den wereldoorlog het romanisme, een zich wenden tot de latijnsche en gallische waarden, en het naturisme, een terugkeer tot de natuur, het eenvoudige gevoel, de onmiddellijke, ongekunstelde uitdrukking, een optimisme, geloof in het leven, vertrouwen in de toekomst. Deze golf van nieuwen levenslust brak op den drempel van de Augustusmaand 1914. Het unanimisme kan men begrijpen als een
| |
| |
soort “post-naturisme”. Ook de aanhangers dezer richting keeren zich af van symbolisme en intellectualisme. Men tracht weer te komen tot een oorspronkelijke zienswijze, los van de conventie, vrij spel te laten aan zijn gewaarwordingen, zonder ze te rangschikken onder logische categorieën of ze te verdichten tot “dingen”. De poëzie is niet in den droom, in de verbeelding, maar in de realiteit, doch in een wezenlijk ervaren, niet-vereenvoudigde of conventoneele werkelijkheid, vooral in de menschelijke sympathiegevoelens. “Quand je vous parle de moi, je vous parle de vous. Comment ne le sentez-vous pas? Ah, insensé, qui crois que je ne suis pas toi” (Duhamel). De atmospheer van een familie, van een milieu, de ziel van een menigte worden, indien zekere voorwaarden vervuld zijn, opgevat als realiteiten. Niet alleen de grenzen tusschen de menschen worden uitgewischt. Dikwijls treft ons een cosmisch accent, het opheffen van de grenzen tusschen wereld en ik. “Toute limite est vapeur” (Jules Romains.’...
...‘Het unanimisme is stellig verwant met het duitsche expressionisme.
De vertaling van dit woord heldert niets op. Alle kunst is uitdrukking; een indruk is hoogstens genot. Hem uitdrukking geven is hem objectiveeren. Reeds vóór den oorlog toonen eenige werken nieuwe kenmerken: zij zijn niet naturalistisch, niet symbolisch, niet psychologisch, maar visioen. Iets in taal en vorm is geweldig, verbluffend. Mensch en ruimte zijn veranderd. De geographie der aarde is geschokt, evenals de logica van hart en hoofd. De burger leefde onder de wetten van physica, chemie, staat, samenleving. Nu is hij plotseling ontworteld en schept zich zelf een nieuw wereldbeeld. Hij is een monade, die den chaos in zooverre ordenen moet, dat hij daarin een mensch in grooten stijl kan voeren. Men ziet nu de dingen grootsch, overweldigend, eenvoudig: in den mensch of de natuur is niets meer gecompliceerd.
Een leger trekt over een hooggebergte, ook indien hiervoor technisch weken noodig zijn. Het moet geschieden, wijl de aanvoerder het wil. Het ik drukt zijn stempel op de wereld: nu kan een kappersbediende denken als Dschingis-khan, een dienstmeisje als keizerin Theodorus. De expressionist wordt geleid door zijn gevoel, minder door het denken.’
‘Das allem Expressionismus zugrunde liegende Ergebnis aber ist, um dies noch einmal klar auszusprechen, dieses: Verdichtung Erhöhung, Leidenschaftlichkeit des Gefühls, die Auflösung einer genieszerischen l'art pour l'art Stimmung, Reformwille auf allen Gebieten des Lebens und der Kunst, gepaart mit dem Drang, die Verzweiflung des europäischen Menschen nur erst einmal zu bekennen, ja herauszuschreien.’
...‘De nieuwe zakelijkheid heeft tot grondslag het feit, de gebeurtenis, den toestand, de handeling. Maar dit geldt voor alle vormgeving, want op de een af andere wijze moet de scheppende vorming een stof, een voorwerp hebben. De bedoeling der vormgeving moet dus het kenmerkend verschil bieden. De dichter der nieuwe zakelijkheid is niet de levensvreemde beschrijver van gedachten, gevoelens, ideeën, maar hij geeft vorm aan hetgeen de in zijn tijd levende menschen aangaat...’
...‘De mensch der nieuwe zakelijkheid, aldus Christiansen, is nuchter, rationeel, niet problematisch, niet pathetisch, ordelijk, onpersoonlijk. Het kunnen wordt een waarde op zichzelf, dus wordt alle sport geëerd. De psycholoog bij uitnemendheid wordt Adler, die den mensch opvat als gemeenschapswezen. Men overschat de techniek; de woning wordt een “woonmachine”(Le Corbusier), waarvan de inrichting uitsluitend bepaald wordt door eischen van doelmatigheid. De gebouwen worden horzontaal geordend; het platte dak in plaats van het schuine symboliseert als het ware het losser worden van den gezinsband. De voorwerpen op de doeken
| |
| |
der schilders zijn overdreven tastbaar, massaal en stevig. Het kunstmatige wordt meer geschat dan het gegroeide; de natuur is de ruimte, noodig voor auto, ski en sport. Het algemeene streven naar hygiène uit zich ook in den bouw der openluchtscholen. In plaats van de liefde treedt de sexualiteit. Japan en Indië hebben afgedaan, men bewondert de negermuziek en de negerdansen.’
***
Bij dit alles blijft, volgens Prof. Dr. Marcel De Corte, der universiteit van Luik, schrijver eener studie ‘Notes sur l'art chrétien’, in het maandschrift ‘Tendances’, nog steeds het probleem der christelijke kunst bestaan. Wij zouden er met genoegen meer uit citeeren indien het wat eenvoudiger en duidelijker geschreven ware.
Prof. De Corte polemiseert eerst met ‘des rationalistes étroits, au verbe imperiux et sarcastique’ die, als ze logisch waren, wat ze volgens hem niet zijn, zouden zeggen dat er geen christelijke kunst bestaat. Welnu, die christelijke kunst bestaat:
‘Car il y a un art (et même une politique)) qui se targue d'être chrétien, qui a des titres de noblesse chrétienne et où l'esprit chrétien resplendit. Se présente dès lors l'alternative: ou bien l'art chrétien est une réalité historique, contre lequel vient buter l'interprétation rationaliste de l'autonomie absolue de la raison humaine, ou bien cette réalité historique de l'art chrétien n'est qu'une illusion à dissoudre. Ou bien il y a un art chrétien dont la qualification spécifique est intrinsèque, ou bien cet art chrétien n'est qu'une expression commode destinée à délimiter une aire de classification et analogue à celles d'art chinois ou d'art précolombien.’
Prof. De Corte beijvert zich dan te bewijzen dat er een intrinsiek christelijke kunst bestaat, waarvan o.a. uit beide volgende kenmerken de meerwaarde blijkt tegenover de ‘gewone’ kunst:
‘La foi valorise l'art, le détache des prestiges de la matière et le tourne vers son objet propre. L'art chrétien apparaît même se trouver ici dans une situation bien supérieure à celle de la philosophie chrétienne, car la philosophie ne peut passer les limites de la raison et de l'objet rationnel sans cesser d'être philosophie: l'aspiration mystique qui la travaille doit constamment être bridée. Au contraire, l'art soumis aux influences chrétiennes peut se lancer plus librement à la poursuite dy mystère: il ne ramène pas le mystère à la mesure de l'homme, il ne le rétrécit pas dans des concepts humains, puisqu'il ne le connaît pas à proprement parler; il ne fait que pressentir, deviner, entrevoir, dans une sorte d'éclair où la connaissance n'intervient pas, la présence du spirituel. L'apport “objectif” du christianisme à l'art s'avère ainsi immense: l'univers, oeuvre d'un Dieu créateur, racheté par un Dieu sauveur, qui garde les traces indélébiles des ces “actes de la pure origine” comme dit Claudel, et qui est baigné la plus ténue de ses fibres dans ce champ de forces spirituelles, se dresse devant lui en sa formidable présence. Chaque être participe, du seul fait qu'il existe, à une lumière indicible qui les rassemble tous en une prodigieuse unité, et c'est cette existence que l'artiste perçoit occultement. Déjà, par sa nature, en vertu de sa vocation, l'art a pour fonction initiale d'entrer en contact avec l'existence spirituelle des choses, et voici que le christianisme lui communique l'assurance que cette existence possède une densité incomparable! Il n'est donc aucunement paradoxal d'affirmer que l'art,
placé dans l'atmosphère chrétienne, est surélevé, comme art, à un riveau extraordinaire, emporté sur
| |
| |
une cîme vertigineuse, contraint de côtoyer sans cesse un abîme sacré devant lequel l'ange lui-même tremble de ferveur et d'amour. Loin dépuiser et de restreindre l'art, le christianisme l'axalte à un point tel qu'il devient, mais pas surabondance, difficile à pratiquer. Si l'art est constitué originellement par cette expérience alogique du spirituel dont nous avons parlé ailleurs, il reçoit du christianisme une consécration objective d'une importance inestimable. Du reste, l'histoire et le splendide épanouissement de l'art en climat chrétien en apportent le témoignage....’
‘On comprend dès lors la confortation subjective que le christianisme apporte à l'art: par son souci constant de ramener l'esprit aux réalités spirituelles, tant dans le domaine de la nature (d'où son goût pour le réalisme métaphysique) que dans celui du surnaturel, il prend l'art de l'intérieur et le soulève à la hauteur et du ravissement égoïste. Il communique à l'art sa fonction propre qui se trouve être, elle aussi, artistique: sa fonction sacramentelle. Il n'humilie pas la technique, mais la grandit en lui dendant sa vraie valeur instrumentale, son vrai rôle: fidélité douce aux voix du monde, à l'immense ‘octave de la Création. En lui l'art respire le grand souffle de la liberté...’
***
Doch verlaten wij thans de hooge regionen, waarin de heeren Kornis, Demeuse, Maas en De Corte verwijlen, en laten we ons even verkwikken bij Anton van Duinkerken, die in ‘De Gids’ de afschaffing van de kunstkritiek door Dr. Goebbels bespreekt. Dat is ook een probleem der cultuur. Van Duinkerken toont wel begrip voor wat Goebbels met zijn afschaffing beoogt, maar ook misprijzen.
‘Het heeft altijd den schijn, dat de menigte zich van dezen smaak (der critici) niets aantrekt. Ze leest wat ze wil. Ze maakt en breekt reputaties zonder zich aan de kunskritiek te storen. Haar lievelingen kiest zij zelfstandig, en wie beroemd is, verneemt zij uit de krant. Zij eerbiedigt de faam van Lodewij van Deyssel en ze koopt de romans van Jo van Ammers Küller. Ze laat zich herhalen, dat het proza van Ary Prins iets bijzonders zou zijn, en ze leest het proza van A.M. de Jong. Ze verzet zich niet tegen de spitsvondige kunstkritiek, zoolang ze maar gevrijwaard blijft voor de spitsvondige kunst. Ze voldoet haar onbewuste behoefte aan poëtische vervoering bij den liedjes-zanger in het variété-theater of het avondblad, maar ze protesteert tegen de rijmprent van een echten dichter, omdat ze weigert te luisteren naar esoterische geheimtaal. Het aesthetische begrip der literatuur laat haar koud, tevreden als ze is met de lectuur, die haar gevoeligheden raakt. Gelaten verdraagt zij het geweld, dat aan deze gevoeligheden wordt aangedaan door de massale vergroving in krant en film, op wier ontwikkeling de moderne ideeënpropaganda zich inspireert, en ze stelt zich bloot aan elk luidruchtig bedrog, maar ze laat zich geen enkele reactie voorschrijven door den grilligen smaak van den enkeling. Dichtbundels, door de kritiek het hoogst gewaardeerd, verlaten den drukker in een oplage van vijfhonderd exemplaren, terwijl de duizendtallen van een middelmatigen roman over het Hollandsche familieleven niet ààn te slepen zijn. De ware kunstenaar veracht de gunst van deze menigte, de ware criticus weigert, haar naar den mond te praten, maar bij beiden moet toch soms de gedachte opkomen, dat deze menigte om schoonheid vraagt en onverzadigd blijft. Het Duitsche kritiek-verbod is een poging om de wanverhouding tusschen kunstenaar en volk te saneeren. Het zal aanvankelijk niets anders kunnen uitwerken dan een triomf der
middelmatigheid, doch op den duur - zoo moet men ginder wel verwachten - zal het de voorwaarde scheppen
| |
| |
tot het ontluiken eener “volksche” schoonheid, niet bezwaard door celebrale en psychologische problematiek, doch door het volksgevoel gedragen en door het volksgemoed erkend.’...
...‘Het afschaffen van de kunstkritiek nu, is een phase in het formaliseeringsproces der nationaalsocialistische idee. Men kan deze idee ten stelligste afwijzen, zonder te ontkennen, dat er begeestering van uit kan gaan. Maar men kan deze idee ook aanvaarden zonder veel van die begeestering te voelen en dan dient men zich te houden aan het voorgeschrevene. Niet ieder christen is een mysticus, niet ieder communist heeft de offervaardigheid voor het gemeene welzijn van huis uit meegekregen, niet ieder nationaalsocialist is beveiligd tegen het gezond verstand. Vandaar de wenschelijkheid van voorzorgsmaatregelen. Dat ze juist het leven van de kunst beseffen, is een onbewuste hulde aan het artistiek vermogen. De index veroordeelt sommige romans, omdat hij de inwerking van de romankunst op het menschelijke verbeeldings- en gemoedsleven erkent. Boeken worden verbrand, omdat ze werkelijk iets beteekenen voor het volk. De kritiek wordt verboden, omdat ze iets reëels uitwerkt, hetgeen men schadelijk acht.
Dat zulk een hulde nog zou worden gebracht aan de artistieke kritiek, overtreft in zeker opzicht de verwachtingen, want er was reden om te meenen, dat de kritiek zichzelf onmogelijk maakte.’
Van Duinkerken besluit zijn vlot en geestig opstel met een paar juiste opmerkingen:
‘Een stuk critisch proza kan, als ieder prozastuk, een kunstwerk op zichzelf zijn en er is een tijdlang ernstig gemeend, dat het hierin zijn hoogste bestemming zou vinden. Over de functie van de literatuurkritiek in de geestelijke samenleving zegt deze opvatting echter niets, omdat de abstractie van het oordeel niet alleen mogelijk, doch onvermijdelijk is, zoodra men critisch proza leest. Kritieken blijven als zelfstandig kunstwerk genietbaar, maar worden als beoordeelingen, met een bepaald, zeer wel omschrijfbaar doel, opgesteld, en aan dit doel beantwoordt hun stijl. Of de letterkundige kritiek nog zin heeft, is van haar doelbewustheid - niet van har partijdigheid! - afhankelijk. Ze kan zoo min worden afgeschaft als de twijfel of de humor, ze kan echter weigeren te fungeeren, en dan mist men haar niet, als men haar niet meer waarneemt.
Dat de huidige literatuurkritiek in Nederland geen selectieve functie zou vervullen, omdat het publiek zich niet aan haar uitspraken stoort, en zelfs zijn gang gaat, is meer schijn dan realiteit. Ten eerste zijn de auteurs, die het publiek kiest, meestal sterk beïnvloed door de betere auteurs, die de kritiek had aanbevolen, en ten tweede vertegenwoordigen de weinig-gelezen, maar goede schrijvers doorgaans het duidelijkst de geestelijke stroomingen. Eindelijk is het niet ongewoon, dat het publiek na geruimen tijd de critici in het gelijk stelt en b.v. de poëzie van Herman Gorter, die het aanvankelijk voor onverstaanbaar hield, oprecht gaat genieten. Of in den modernen tijd de kunst een weg naar het volk zal vinden buiten alle kritiek om, staat te bezien, tenzij men het als winst beschouwt, dat de persoonlijke begeestering de plaats ruimt voor de collectieve leuze. In dit geval behoeft men voor de aethetische literatuurkritiek geen toekomst meer te verwachten.’
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd